Dziś zajmiemy się czasem, który po łacinie nazywa się indicativus praesentis activi, w skrócie praesens. Indicaticus to tryb oznajmujący, praesens to czas teraźniejszy, zaś activum to strona czynna. Ta wiedza przyda nam się do tłumaczenia czasowników w praesens.
Czas praesens tworzy się dodając do tematu czasownika (tematu praesentis; wyróżniamy 3 tematy) odpowiednią końcówkę osobową. Temat praesentis potraficisz już wydzielić. Znasz też końcówkę pierwszej osoby liczby pojedynczej.
-o
Pozostałe końcówki wyglądają następująco:
Liczba pojedyncza:
2. os. -s
3. os. -t
Liczba mnoga:
1. os. -mus
2. os. -tis
3. os -nt
Teraz odmienimy w czasie praesens czasownik pierwszej koniugacji. Posłużmy się dobrze Wam znanym czasownikiem kochać.
amo, amare
Wiesz, że pierwsza forma podstawowa czasownika to ten czasownik w 1 osobie liczby pojedynczej czasu praesens. Wiesz tez, że tematem amo, amare jest ama. Dlaczego wiec zgodnie z tym, co przed chwila mówiłam o tworzeniu praesens (temat + końcówka osobowa) nie piszemy amao, tylko amo? Otóż jest to wyjątek z którym spotykamy się w I koniugacji. Aby utworzyć 1 osobę liczby pojedynczej czasu praesens musimy wydzielić temat, odciąć od tego tematu a i dopiero dodać końcówkę -o. Zabieg ten nazywa się ściągnięciem.
ĆWICZENIE:
Podaj 1 osobę liczby pojedynczej czasu praesens, a dodatkowo napisz, co znaczą podane przez Ciebie formy.
clamare - krzyczeć
spectare - oglądać
intrare - wejść
W pozostałych osobach liczby pojedynczej i w liczbie mnogiej czasowniki koniugacji I odmieniają się regularnie (temat + końcówka osobowa)
Odmienię do końca amo, amare. Każdą formę tłumaczę na polski.
ama-s - kochasz
ama-t - kocha
ama-mus - kochamy
ama-tis - kochacie
ama-nt - kochają
clamo, clamare (krzyczeć).
specto, spectare (oglądać)
ĆWICZENIE
Odmień podane czasowniki w praesens (trzy osoby, dwie liczby). Przetłumacz otrzymane formy.
intro, intrare - wejść
oro, orare - mówić
laboro, laborare - pracować
ĆWICZENIE
Przetłumacz podane formy. Podaj dwie pierwsze formy podstawowe czasownika od którego zostały utworzone. Staraj się nie korzystać ze słownika!
salutamus, spiras, recitat, laudo, narramus, cogitamus, sperat, recitas, festino, laudatis, salutant, properatis, recitamus, cogitat, disputant, saluto, delectamus, laudant
Czasowniki koniugacji II odmieniają się regularnie (temat + końcówka osobowa). Niewielką trudność może sprawić jedynie wydzielenie tematu czasownika. Mam nadzieję, że doskonale pamiętasz, jak to się robi.
Wydziel temat czasownika moneo, monere - ostrzegać?
Odmiana:
Vide-o - widzę
vide-s - widzisz
vide-t - widzi
vide-mus - widzimy
vide-tis - widzicie
vide-nt - widzią
habeo, habere (mieć)
deceo, decere (zdobić)
pareo, parere (być posłusznym)
ĆWICZENIE
Odmień podane czasowniki w praesens (trzy osoby, dwie liczby). Przetłumacz otrzymane formy.
doceo, docere - nauczać
sedeo, sedere - siedzieć
respondeo, respondere - odpowiadać
ĆWICZENIE
Przetłumacz podane formy. Podaj dwie pierwsze formy podstawowe czasownika od którego zostały utworzone.
debes, tacet, adhibet, gaudent, placent, debemus, taceo, delemus, moveo, placeo, manetis, gaidetis, debent, gaudet, places, tacetis, obsident, propes
CZASOWNIKI III koniugacji
temat lego, legere (czytać)
leg
Czym wiec jest e znajdujące się w bezokoliczniku miedzy tematem a zakończeniem bezokolicznika?
To spójka
To właśnie przez spójki odmiana czasowników III koniugacji jest tak skomplikowana. Spójki pojawiają się niemal we wszystkich formach, jednak nie zawsze spójką jest e.
Wiesz jak wygląda 1 osoba liczby pojedynczej praesents od czasownika lego, legere. Jest to leg-o (temat + końcówka osobowa). Tutaj nie ma spójki.
Gdyby 2 osobę liczby pojedynczej praesens tworzyć według podstawowego wzoru (temat + końcówka osobowa) tak jak 1 osobę liczby pojedynczej, otrzymalibyśmy leg-s. Chyba już widzisz, że coś tu nie gra, prawda? To nawet dziwnie brzmi. Łacina nie lubi takich połączeń. Dlatego pomiędzy temat i końcówkę osobową wprowadzono spójkę i. Lego, legere w 2 osobie liczby pojedynczej praesens to leg-i-s.
W 3 osobie liczby pojedynczej, oraz w 1 i 2 osobie liczby mnogiej spójka jest także i.
leg-i-t - czyta
leg-i-mus - czytamy
leg-i-tis - czytacie
W 3 osobie liczby mnogiej spójką jest u.
leg-u-nt - czytają
w czasownikach trzeciej koniugacji z tematem zakończonym na i nie podwaja i w 2 i 3 osobie liczby pojedynczej i 1 i 2 osobie liczby mnogiej
capi-o - chwytam
capi-s - chwytasz
capi-t - chwyta
capi-mus - chwytamy
capi-tis - chwytacie
capi-unt - chwytają
scribo, scribere (pisać)
disco, discere (uczyć się)
incolo, incolere (mieszkać)
ĆWICZENIE
Odmień podane czasowniki w praesens (trzy osoby, dwie liczby). Przetłumacz otrzymane formy.
condo, condere - zbudować
cano, canere - śpiewać
accipio, accipere - przyjąć
Odmiana czasowników IV koniugacji.
Do 2 ososby liczby mnogiej włącznie czasowniki IV koniugacji odmieniają się regularnie według wzoru temat + końcówka osobowa.
audi-o - słucham
audi-s - słuchasz
audi-t - słucha
audi-mus - słuchamy
audi-tis - słuchacie
Jeżeli chodzi o 3 osobę liczby mnogiej jedyną zmianą jest wprowadzenie spójki u (tak jak w III koniugacji).
audi-u-nt - słuchają
dormio, dormire (spać)
venio, venire (przychodzić)
scio, scire (wiedzieć)
ĆWICZENIE
Odmień podane czasowniki w praesens (trzy osoby, dwie liczby). Przetłumacz otrzymane formy.
haurio, haurire - czerpać
nescio, nescire - nie wiedzieć
finio, finire - kończyć
ĆWICZENIE
saluto, salutare - pozdrawiać
debeo, debere - być dłużnym
rogo, rogere - pytać
aperio, aperire - otwierać
1. Odmieńpodane czasowniki.
facio, facere - czynić
placeo, placere - podobać
ago, agere - robić
cogito, cigitare - myśleć
erudio, erudire - uczyć
Przetłumaczpodane formy.
laudant (od chwalić)
recitamus (od wygłaszać)
cupitis (od pragnąć)
gaudet (od cieszyć się)
reddo (od oddać)
dicis (od mówić)
Czasownik nieregularny „być” i jego złożenia w praesens. Imperativus praesentis activi.
W łacinie sum, esse (być) jest czasownikiem, który odmienia się nieregularnie.
liczba pojedyncza:
1 os. sum
2 os. es (występuje -s - właściwa końcówka osobowa)
3 os. est (występuje -t - właściwa końcówka osobowa)
liczba mnoga
1 os. sumus (występuje -mus - właściwa końcówka osobowa)
2 os. estis (występuje -tis - właściwa końcówka osobowa)
3 os. sunt (występuje -nt - właściwa końcówka osobowa)
Podobnie odmieniają się złożenia od sum, esse. Znając odmianę sum, esse bez problemu możesz odmeinic np. adsum, adesse (być obecnym).
absum, abesse (być nieobecnym).
Jest jeszcze jedno złożenie od sum, esse, które należy znać - possum, posse (móc). Wbrew temu, co by się mogło wydawać possum, posse powstało z połączenia pot i sum, a nie pos i sum. Dlatego jego odmiana nie jest tak prosta jak odmiana adsum, adesse czy absum, abesse. Czasem do odmiany sum, esse będziemy dodawać przedrostek pot-, a czasami pos-. Najłatwiej zapamiętać to w ten sposób: pos- dodajemy do form, które zaczynają się na s, zaś pot- do tych, które zaczynają się na e.
liczba pojedyncza:
1 os. possum
2 os. potes
3 os. potest
liczba mnoga
1 os. possumus
2 os. potestis
3 os. possunt
Imperativus praesentis activi to tryb rozkazujący. W Imperativus praesentis activi rozkazujemy tylko dwóm osobom - drugiej osobie liczby pojedynczej i drugiej osobie liczby mnogiej.
Imperativus praesentis activi tworzy się naprawdę łatwo.
Gdy chcemy rozkazać jednej konkretnej osobie używamy samego tematu czasownika (reguła obowiązuje dla koniugacji I, II i IV).
(od narro, narrare)
narra!
Milcz (od taceo, tacere)
przyjdź (od venio, venire)
Tak się dzieje nie tylko w języku łacińskim - w polskim jest podobnie: patrz! milcz!
Gdy chcemy rozkazać grupie osób do tematu czasownika dodajemy końcówkę -te (reguła obowiązuje dla koniugacji I, II i IV).
opowiadajcie (od narro, narrare)
narrate!
Milczcie (od taceo, tacere)?
Przyjdźcie (od venio, venire)
Tworząc 2 os. l.p. trybu rozkazującego od czasowników III koniugacji do tematu dodajemy -e. Natomiast w 2 os. l.mn. miedzy temat, a końcówkę czasownika wstawiamy spójkę -i-.
ciągnij (od traho, trahere)
trahe!
ciągnijcie
trahite!
Zabij (od interficio, interficere)
Zabijcie
ĆWICZENIE:
Proszę zamienić czasowniki na liczbę przeciwną zachowując osobę:
cogito
putant
stas
orna!
rogatis
laboratis
explicate!
damus
superat
spectas
Proszę przetłumaczyć:
wątpimy
troszczcie się!
nazywa
cenią
chwalisz
karzecie
błądzą
daj!
oznaczamy
pobudza
żyjemy
uczysz się
milcz!
wołacie
pracują
śpię
myślcie
jesteśmy zdrowi
powinieneś
opowiadają
słuchacie
kładą
spieszymy się