Anna Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin 2006

ELEMENTARNE JEDNOSTKI SEMANTYCZNE (s. 25-)

Pojecie elementarnych jednostek semantycznych jako klucz do „uściślenia” badań semantycznych, nadania im naukowej ścisłości i precyzji.

elementarne jednostki semantyczne to indefinibilia, leksemy niedefiniowalne, ale służące do definiowania innych leksemów.

Indefinibilia tworzą zbiór definiensów (definiens= to, co służy do definiowania, element definiujący)

Definiendum = definiowane

Lucia French i Katharine Nelson

`jeżeli' - jako implikacja

Podstawową zasadę wiarygodnej analizy semantycznej przypisuje Wierzbicka Arystotelesowi:

„Przede wszystkim trzeba zbadać, czy oponent nie utworzył definicji za pomocą terminów wcześniejszych i bardziej zrozumiałych. Bo definiuje się w tym celu, ażeby poznać dany przedmiot, a poznaje się nie na podstawie przypadkowych danych, lecz na podstawie wcześniejszych i bardziej zrozumiałych. […] jest więc jasne, ze kto nie posługuje się takimi terminami w definicji, ten w ogóle nie definiował.”

(Arystoteles, Topiki)

Nie można zrozumieć pojęć `obiecywać' lub `oskarżać' bez uprzedniego zrozumienia pojęcia `mówić', ponieważ na nim się opierają.

Nie można zrozumieć pojęć `deixis', `demonstrowanie' lub `ostensja' bez uprzedniego zrozumienia pojęcia `to', na którym się opierają.

„Jeżeli ktoś pokaże mi dziecko, które rozumie słowo implikacja i potrafi go używać, ale które nie przyswoiło sobie jeszcze słowa jeżeli i nie wie, jak go używać, zgodzę się, że wszystko w semantyce jest względne. Dopóki jednak tak się nie stanie, będę utrzymywać, że rację miał Arystoteles oraz, ze pomimo dużych różnic między procesami przyswajania znaczeń przez różne osoby istnieje coś takiego jak „absolutny porządek rozumienia”, wynikający z inherentnych relacji semantycznych między słowami.”

Teza Wierzbickiej: „znaczeń nie można opisać bez zbioru elementarnych jednostek semantycznych” (s. 27). „Bez zestawu elementarnych jednostek semantycznych wszelkie opisy znaczenia prowadzą do rzeczywistego lub potencjalnego błędnego koła… […] Semantyka to poszukiwanie rozumienia wyrażeń językowych, a żeby zrozumieć cokolwiek, musimy zredukować to, co nieznane, do tego, co znane; to, co niejasne, do tego, co jasne; to, co zawiłe, do tego, co zrozumiałe samo przez się”.

Można proponować pozorne opisy znaczeń tłumaczące nieznane przez nieznane: jak w ironicznej definicji Pascala z 1667 r.: „Światło to świetlny ruch ciał świecących” - ale nic wtedy nie zyskujemy.

Indefinibilia to nie są wyrazy nie do zdefiniowania, ale wyrazy, których znaczenia nie trzeba definiować, bo są jednostkami elementarnymi w systemie, należącymi do podstawowych elementów słownika mentalnego użytkownika języka.

Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716): „Gdyby nie istniało nic zrozumiałego samo przez się, w ogóle nie bylibyśmy w stanie nic zrozumieć”.

• teoria „alfabetu myśli ludzkiej”

UNIWERSALIA LEKSYKALNE

Założenie:

„pojęcia elementarne („alfabetu myśli ludzkiej”) można odkryć przez dogłębną analizę któregokolwiek języka naturalnego” tak ustalone zbiory pojęć pokrywałyby się ze sobą.

Każdy z nich byłby konkretnym przejawem uniwersalnego zbioru fundamentalnych pojęć ludzkich.”

Tezę tę potwierdza fakt, że rodzimi użytkownicy różnych języków mogą się ze sobą porozumiewać.

Pojęcia elementarne (niedefiniowalne) stanowią fundament, na którym opiera się semantyczny system języka. Gdyby fundament ten był odmienny, mówiący różnymi językami byliby zamknięci w różnych i nieprzystawalnych do siebie systemach pojęciowych i nie mieliby możliwości dotarcia do nikogo spoza własnego językowego „więzienia”.

„…wszystkie języki, bez względu na to, jak by się różniły między sobą, oparte są na izomorficznych zestawach jednostek semantycznych”.

Badania:

francuski

angielski

ewe (rodzina nigrokongijska, Afryka Zachodnia)

chiński

tajski

japoński

australijskie języki yankunytjatjara, aranta i kayardild

języki Nikaragui - trzy języki misumalpańskie

austronezyjskie języki acehnese (Indonezja)

longgu (Wyspy Salomona)

samoański i mangap-mbula (Nowa Gwinea)

papuaski język kalam

ZBIÓR ELEMENTARNYCH JEDNOSTEK SEMANTYCZNYCH (s. 54)

elementy nominalne: JA, TY, KTOŚ, COŚ, LUDZIE

określniki: TEN (TA, TO), TEN SAM, INNY

kwantyfikatory: JEDEN, DWA DUŻO, WSZYSTKO (WSZYSTKIE, WSZYSCY)

predykaty mentalne: MYŚLEĆ, WIDZIEĆ, CHCIEĆ, CZUĆ,

mowa: MÓWIĆ

działania i zdarzenia: ROBIĆ, DZIAĆ SIĘ (ZDARZAĆ SIĘ)

ewaluatory: DOBRY, ZŁY

deskryptory: DUŻY, MAŁY

czas: KIEDY, PRZED, PO

przestrzeń: GDZIE, POD, NAD

partonomia i taksonomia: CZĘŚĆ, RODZAJ

metapredykaty: NIE, MÓC, BARDZO

łączniki międzyzdaniowe: JEŻELI, BO (PONIEWAŻ, Z POWODU), (TAK, TAKI) JAK

źródło podobieństw:

pojęcia wrodzone

badania nad akwizycją języka u dzieci (badania Bowerman) prowadzą do wniosku, że dzieci odkrywają znaczenia nie jako tabula rasa, lecz jako podmiot aktywny, wyposażony w pewne pojęcia wrodzone.

Teoria Wierzbickiej opiera się na

istnieniu wrodzonego i uniwersalnego „leksykonu myśli ludzkich”

oraz

na istnieniu wrodzonej i uniwersalnej „składni myśli ludzkich” (reguły łaczenia pojęć elementarnych) - razem tworzą one lingua mentalis („język myśli”) człowieka jako homo loquens.

Wrodzony system pojęciowy, mający cechy języka, stanowi swoiste jądro jako metajęzyk opisu i porównywania wszystkich języków i kultur, niezależny od żadnego języka naturalnego.

NMS - naturalny metajęzyk semantyczny

Pozwalałby uniknąć w opisie etnocentryzmu, czyli spoglądania na obce kultury i języki przez pryzmat kultury własnej i własnego języka.

ANALIZA POJĘĆ `JA' I `TY' (s. 54)

Nie istnieją języki bez słów oznaczających MNIE i CIEBIE.

Choć bywają różnie wyrażane

Np. w j. tajskim istnieją zaimki osobowe znaczące `ja' i `ty', ale wzorce kulturowe nakazują dość często używać ich substytutów. Użycie zaimków brzmiałoby szorstko i niestosownie, a nawet wulgarnie.

Ja: wyrażenia pomniejszające własną wartość typu: wyrażenia odnoszące się do prymarnie do włosów, ciemienia lub czubka głowy mówiącego;

Ty: wyrażenia odnoszące się do stóp, podeszew, a nawet do pyłu pod stopami adresata.

W ten sposób mówiący umiejscawia najszacowniejszą część swojego ciała, głowę, na tym samym poziomie, co najniższa, najmniej szacowna część ciała swojego rozmówcy.

Tajskie `chăn' (ja) ma inny zakres użycia niż np. angielskie „I”.

Kobiety używają go tylko w gronie najbliższych przyjaciółek, jest ono wyrazem zażyłości i nieoficjalności relacji.

W ustach mężczyzny to samo słowo wyraża wyższość, szorstkosć i brak szacunku.

JA i TY - to pojęcia fundamentalne dla ludzkich procesów myślowych.

Z `ja' korzystamy nie tylko w związku z mówieniem, ale także w myślach. Gdy myślę „Chcę dziś zrobić X” nie myślę o sobie jako nadawcy.

ANALIZA `KTOS' I `COŚ'

Rozróżnienie między `kto' i `co', `ktoś' i `coś' `osoba', `rzecz' jest najbardziej podstawową formą dokonywanej przez człowieka kategoryzacji świata.

Żaden jezyk ani kultura nie zacierają owej fundamentalnej różnicy między KIMŚ a CZYMŚ.

Deixis (gr.: δειξις - pokaz, demonstracja, odniesienie; w znaczeniu jako punkt odniesienia w językoznawstwie porównawczym wzięte od Chryzypa), jest to jedna z części procesu porozumiewania się, w której znaczenie słów, gestów i mimiki nie są ściśle określone, ale zależą także od szczególnego kontekstu czasowego (np. takie słowa, jak: "tutaj", "tam", "teraz", "ten", "tamten", "ów").

ostensja demonstrowanie, prezentacja, ukazanie (np. hostii). ostensywny dający się bezpośrednio, w sposób oczywisty wykazać, dowieść; por. deiktyczny.

inherentny (łc. inhaerens, -ntis `tkwiący w czymś' od inhaerere `przylepić się, utkwić w czymś') należący do istoty czegoś, tkwiący w tym; nieodłączny, przynależny do czegoś.

Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

izomorficzny (izo- + gr. morphé `postać, kształt ciała') 1. jednakowo wyglądający, mający jednakową postać, a inny skład, np. niektóre minerały o tej samej strukturze, ale innym składzie chemicznym. 2. mat. równokształtny.

Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

SEMANTYKA W 11

4

---