Udział społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń
I. Rys historyczny.
Wydaje się, że należałoby rozpocząć od chrześcijańskiego wezwania sprzed 2000 lat „aby więźniów nawiedzać”. Jako prekursorów udziału społeczeństwa w instytucjach karnych można wymienić organizację religijną „dobrzy ludzie” działającą w XVI w. We Florencji, św.Wincenta a' Paulo (XVIIw., Francja), stowarzyszenie założone przez religijną sektę kwakrów w Filadelfii, w XVIII w. W XIX w., odbyły się pierwsze międzynarodowe kongresy penitencjarne(Frankfurt nad Menem, Bruksela).
W 1955 r. na I Kongresie ONZ w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania ze skazanymi w Genewie uchwalone zostały Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami. Reguła 61. stanowi m.in., że nie należy wobec więźniów akcentować wykluczenia ich ze społeczeństwa, ale podkreślać, że wciąż są jego częścią oraz zaleca pozyskanie społeczeństwa do współpracy w wykonywaniu kar. W 1987 r. Komitet Rady Ministrów państw członkowskich Rady Europy przyjął Europejskie Reguły Więzienne. Akty te nie mają mocy prawnej konwencji międzynarodowych, ale obowiązują na zasadzie zaleceń i powinny być stosowane. Wydaje się, w razie ich nieprzestrzegania mogą być podstawą kierowania przez więźniów skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Z.Świda, T.Szymanowski).
POLSKA
Można by wskazać już na działalność charytatywną św. Jadwigi Śląskiej, Brata Alberta Chmielowskiego, następnie Piotra Skargi. Naukowo ten problem został ujęty dopiero w XIX w. przez wybitnych polskich penitencjarystów - Juliana Ursyna Niemcewicza, Ksawerego Potockiego. W 1923 r. założono Towarzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat”. W okresie PRL-u totalitarny charakter państwa nie pozwalał na niezależną od władz działalność społeczną, a już zwłaszcza w tak kluczowej dziedzinie jak polityka penitencjarna. Zlikwidowano różne formy aktywności społecznej na tym polu. W 1948 r. rozwiązano Towarzystwo „Patronat”. Udział społeczeństwa w instytucjach karnych był ściśle reglamentowany. Nigdy też nie miał charakteru systemowego oraz autonomicznego od władzy. Regulowany był w aktach resortowych(zarządzenia, regulaminy), które łatwo można było unicestwić. Dopiero w latach 1980-1981 powstały stowarzyszenia niezależne od władz. Najważniejsze to; Polskie Stowarzyszenie Penitencjarne(gł. środowisko naukowe) oraz Stowarzyszenie Pomocy Osobom Uwięzionymi ich Rodzinom „Patronat”(było próbą reaktywowania przedwojennego „Patronatu”). Po wprowadzeniu stanu wojennego ich działalność zawieszono, a następnie zlikwidowano. Zostały reaktywowane dopiero po zmianach w 1989 r. i wtedy doszło do ich połączenia w Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat”. Obecnie jednak jego działalność powoli zamiera
Sytuacja obecna
Aktywnie prowadzą swoją działalność ośrodki „Monaru”, Towarzystwo Brata Alberta, organizacja „Caritas”. Z ofertą terapeutyczno-odwykową wychodzą Kluby AA , Fundacja Batorego wspierająca realizację programu odwykowego „Atlantis”.
Rozwija się też współpraca zakładów karnych z wyższymi uczelniami i placówkami naukowo-badawczymi, która przyczynia się do podnoszenia poziomu pracy penitencjarnej i przygotowuje kadrę przyszłych funkcjonariuszy. Zaktywizowała się też współpraca jednostek penitencjarnych z lokalną społecznością. Wśród kościołów i innych związków wyznaniowych najszerszą działalność prowadzi Kościół katolicki poprzez posługi religijne oraz działalność duszpasterską, która ma duże znaczenie resocjalizacyjne.
II. Uzasadnienie dla udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń.
W literaturze wyróżnia się trzy podstawowe motywy tego udziału:
zasada miłości bliźniego - eksponowana zwłaszcza w systemach religijnych;
odwołanie się do wartości społecznych i więzi międzyludzkich, niezależnie od przekonań religijnych;
interes społeczny: udział społeczeństwa ułatwia resocjalizację i społeczną readaptację po zwolnieniu zapobiegając tym samym ponownemu popełnianiu przestępstw.
W praktyce motywy te współwystępują ( T. Szymanowski);
Niekiedy wymienia się jeszcze jeden motyw - związany z rozwojem ruchu praw człowieka: udział społeczeństwa sprzyja jawności więziennictwa, która jest niezbędna dla praworządnego i humanitarnego postępowania z więźniami.
III. Obecny stan prawny
Istnienia w naszym systemie karnym zasady udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń nigdy nie kwestionowano. Nieraz pozostawała jednak tylko postulatem.
W art. 182 konstytucji z 1997r. zapisano zasadę udziału społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. Dopiero jednak w k.k.w. z 6.VI.1997r. została ona wyraźnie zinstytucjonalizowana i - co ważne, jest teraz zapisana w ustawie, a nie w wewnętrznym akcie resortowym o niestabilnej mocy prawnej.
W uzasadnieniu do k.k.w. czytamy, że jest to „chyba jedna z najbardziej spektakularnych zmian w reformowanym prawie karnym wykonawczym”
Umiejscowienie w k.k.w.
Zasada ta została opisana w części ogólnej ( rozdz. VII ) ponieważ dotyczy nie tylko kary pozbawienia wolności ( chodź przede wszystkim właśnie jej - ze względu na jej izolacyjny charakter, długi czas trwania i w zw. z tym większą potrzebę resocjalizacji i readaptacji ) czy też środków zapobiegawczych i zabezpieczających o charakterze izolacyjnym (tymczasowe aresztowanie, umieszczenie w zakładzie zamkniętym ). Może też dotyczyć m. in. kary ograniczenia wolności, środków probacyjnych ( chodzi tu o dozór osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji lub organizacji społecznej, do której działania należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji albo pomoc skazanym ), środków zapobiegawczych ( poręczenie społeczne, poręczenie osoby godnej zaufania), itd.
Zakres podmiotowy, czyli krąg podmiotów, które mogą współdziałać w wykonywaniu orzeczeń (art. 38§1 k.k.w. ).
Można tu wyróżnić trzy grupy:
stowarzyszenia, fundacje, organizacje, instytucje, których działalność statutowa wiąże się z zadaniami określonymi w rozdz. VII.
Wg prof. Lelentala chodzi tu też o te, które jedynie sporadycznie chcą zajmować się taką działalnością - takie rozumienie pozwala na jak najszerszy dostęp społeczeństwa do instytucji karnych.
b) kościoły i inne związki wyznaniowe;
Art. 242§2 k.k.w. wyjaśnia, że chodzi tylko o te kościoły i związki wyznaniowe prawnie uznane przez państwo. Celem takiej regulacji jest zapobieżenie penetrowaniu zakładów karnych przez różne sekty, które pod przykrywką działalności religijne mogłyby w rzeczywistości prowadzić działalność obliczoną na osiąganie zysku, a nawet przestępczą.
Działalność tych podmiotów może dotyczyć nie tylko ich wyznawców, ale też wszystkich skazanych, jeśli tylko sobie tego życzą - tak, by nie naruszać zasady wolności i tolerancji religijnej.
c) osoby godne zaufania;
Chodzi tu o indywidualnych obywateli. Przymiot „ godna zaufania ” oznacza posiadanie odpowiednich kompetencji ( wiedza, doświadczenie w zakresie resocjalizacji i zapobieganiu popełnianiu przestępstw ) i autorytetu społecznego, a przy tym potrzebne jest odznaczanie się zrównoważeniem psychicznym.
Krąg tych podmiotów został więc zakreślony bardzo szeroko. Celem było stworzenie dla społeczeństwa maksymalnych możliwości współdziałania w wykonywaniu orzeczeń.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 26.VIII.1998r. ( delegacja z art. 39§2 k.k.w. określa warunki, którym muszą odpowiadać przedstawiciele społeczeństwa:
- pełnia praw cywilnych i obywatelskich
- przedstawiciel taki nie był skazany za przestępstwo popełnione umyślnie
- nie został pozbawiony praw rodzicielskich i opiekuńczych
- daje rękojmię należytego wykonywania przyjętych na siebie obowiązków
- ukończył 24 lata, a w wyjątkowych sytuacjach 21 lat , jeżeli posiada kwalifikacje lub doświadczenie życiowe wskazujące na przydatność w prowadzeniu działalności wychowawczej i resocjalizacyjnej.
Zakres przedmiotowy współdziałania społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń ( jego formy ).
Ogólnie określony jest w przepisach k.k.w., bardziej szczegółowo w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 26.VIII.1998r.:
a) udział w resocjalizacji lub oddziaływaniu na skazanych w czasie odbywania kary ( art. 38§2 k.k.w. );
W szczególności chodzi tutaj o działalność resocjalizacyjną, kulturalną, oświatową, sportową, religijną w zakładach karnych ( aresztach ). Program resocjalizacyjny powinien być przygotowywany pod kątem indywidualnych potrzeb skazanego z uwzględnieniem przede wszystkim cech jego charakteru, wykształcenia, warunków rodzinnych, itp.
b) świadczenie skazanym i ich rodzinom pomocy materialnej, medycznej, prawnej, itp.
c) współudział w społecznej kontroli nad wykonywaniem orzeczeń;
Jest to nowość w polskim systemie wykonywania kar. Pod tym względem jesteśmy pionierami i wychodzimy poza zakres wymagań międzynarodowych.
Kontrola ta wykonywana jest w ramach działań prowadzonych lub koordynowanych przez rady i inne ograny kolegialne ( Rada Główna, rady terenowe, inne organy ). W przeciwieństwie do sędziowskiego nadzoru penitencjarnego czy też nadzoru administracyjnego organów zwierzchnich Służby Więziennej, nie ma ona charakteru władczego. Jej znaczenie praktyczne może być bardzo duże poprzez to, że będzie profilaktycznie oddziaływać w stosunku do zachowań i działań funkcjonariuszy więziennych, które mogłyby być niezgodne z prawem.
Wymienione tu rodzaje działalności społeczeństwo może też prowadzić w ramach uczestnictwa w radach / innych organach kolegialnych działających w strukturach administracji, a poza tym przewidziana została instytucja przedstawiciela skazanego.
Zasady i tryb uczestnictwa społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń.
Są one określone w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 26 VIII 1998r.
Wymagane jest uprzednie porozumienie z dyrektorem zakładu karnego/aresztu zawarte w formie pisemnej. Do wniosku należy dołączyć program działania i wykaz osób, które będą go bezpośrednio realizować.
Działania tych podmiotów nie mogą naruszać zasad regulaminu wykonywania kary(odpowiedniego środka).
W razie ich naruszenia czy też naruszenia postanowień porozumienia, dyrektor zakładu karnego (aresztu) może wystąpić z pisemnym wnioskiem o zmianę przedstawiciela , a gdy jest to konieczne-nawet odstąpić od porozumienia.
Uczestnictwo społeczeństwa w radach/ innych organach kolegialnych (działających w strukturach administracyjnych)
Jest ono określone w art. k.k.w. oraz w rozporządzeniu RM z 21 VIII 1998r.
Użyty w tych przepisach zwrot „mogą uczestniczyć” nie należy rozumieć w ten sposób, że te rady i organy mogą funkcjonować bez przedstawicieli społecznych (Z.Świda, T.Szymanowski).
Należy tu wymienić przede wszystkim:
Radę Główną/rady terenowe (ds. społecznej readaptacji i pomocy skazanym)
Rada Główna
Uczestnicząc w tym organie przedstawiciele społeczni mogą-poza wyżej określonymi obszarami działania, koordynować współdziałanie organów państwowych i przedstawicieli społecznych w wykonywaniu orzeczeń i zapobieganiu przestępstw oraz dokonywać ocen polityki penitencjarnej.
Podmioty wymienione w art. 38§1oraz przedstawiciele związków zawodowych, samorządu zawodowego, nauki kierują wnioski o powołanie ich w skład Rady Gł. do Ministra Sprawiedliwości, który przekazuje je Prezesowi RM wraz ze swoją opinią.
Obok nich w skład Rady Gł. wchodzą z mocy prawa (z racji urzędu)przedstawiciele organów państwowych(wymienionych w rozporządzeniu).
b) rady terenowe
Powoływane są przez wojewodę w razie potrzeby. Do niego należy wprawdzie ostateczna decyzja, ale istnienie takiej potrzeby może też zgłaszać społeczeństwo. Może tu chodzić np. o stan przestępczości na danym terenie, dużą liczbę zakładów karnych. Skład jest analogiczny do składu Rady Gł. ( z zachowaniem odpowiedniego szczebla).
Uchwały w Radzie Gł. oraz w radach terenowych podejmowane są większością głosów. Ich członkowie nie otrzymują wynagrodzenia.
2) komisje penitencjarne( art.75§2)
Ich skład stanowią głównie funkcjonariusze i pracownicy zakładu karnego ale do udziału z głosem doradczym dyrektor może zaprosić osoby godne zaufania spośród przedstawicieli społeczeństwa, przede wszystkim spośród podmiotów wymienionych w art.38§1k.kw.
3) inne organy zakładów karnych, które dyrektorzy mogą powoływać na podstawie art.77§1k.k.w. obok komisji penitencjarnych
W ich skład mogą też wchodzić osoby spoza zakładu. Mogą być powoływane na czas nieokreślony albo dla rozwiązania doraźnego problemu.
4) społeczne rady penitencjarne
Ich skład jest powoływany przez prezesa sądu okręgowego miejscowo właściwego. Obecnie ich działalność już zamiera.
Przedstawiciel skazanego
Jest to szczególna forma udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń.
Nie chodzi tu tylko o skazanego na bezwarunkową karę pozbawienia wolności, ale o każdego skazanego. Przedstawicielem może być tylko osoba godna zaufania. Wymóg ten jest ustanowiony po to, by wykluczyć osoby przypadkowe-w szczególności wywodzące się ze świata przestępczego. Ustanawia go skazany za zgodą tej osoby i na piśmie. Przedstawiciel ma obowiązek działania w interesie skazanego. Nie musi jednak każdorazowo uzgadniać podejmowanych działań ze skazanym, a jedynie w kwestiach istotnych. Uprawnienia przedstawiciela są prawie tak szerokie jak skazanego. Może on składać w jego imieniu wnioski, skargi, prośby do właściwych organów, instytucji, stowarzyszeń, fundacji kościołów, itp.(chodzi tu też o organy międzynarodowe).Wg prof. Hołdy i prof. Postulskiego nie może on natomiast składać wniosków o wszczęcie postępowania przed sądem(art.6§1) oraz skarg na decyzje organów wykonawczych. W szczególne uprawnienie może go wyposażyć prezes sądu/ upoważniony sędzia/ a w toku posiedzenia sąd. Na wniosek skazanego może on zostać dopuszczony do postępowania przed sądem. Jednak na postanowienie odmowne nie przysługuje zażalenie. Poza tym w przypadkach obrony obligatoryjnej i tak musi występować obrońca, a jedynie obok niego może działać przedstawiciel.
Celem tej instytucji jest wzmocnienie ochrony praw skazanego, szczególnie, gdy nie stać go na ustanowienie sobie wykwalifikowanego obrońcy.