Prawo a niepoczytalność
(...) Niepoczytalność jako okoliczność wyłączająca winę.
W naszym kręgu kulturowym odpowiedzialność karna nierozerwalnie związana jest z winą, jedną z naczelnych zasad współczesnego prawa karnego jest zasada nullum crimen sine culpa (bez winy nie ma przestępstwa). Odrzucona zatem zostaje obiektywna odpowiedzialność za zachowanie, od którego zależy karalność. Wina jest więc legitymacją dla stosowania kary wobec sprawcy przestępstwa. Obecnie obowiązujący w naszym państwie kodeks karny wprowadza normatywną teorię winy stając na stanowisku, że winą jest oceniona z punktu widzenia kryteriów społeczno- etycznych wadliwość procesu decyzyjnego w warunkach możliwości podjęcia decyzji zgodnej z wymaganiami normy prawnej.
Niepoczytalność należy do okoliczności wyłączających winę, a także w konsekwencji odpowiedzialność za popełniony czyn. Art. 31 §1 kodeksu karnego stanowi, iż nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Ustawa karna posługuje się przy określeniu niepoczytalności metodą mieszaną. Charakterystyczne dla tego sposobu jest wyliczenie zarówno źródeł niepoczytalności, jak i jej następstw. Metoda psychiatryczna (nazwa nie jest całkowicie adekwatna, gdyż źródłem niepoczytalności nie są tylko zjawiska interesujące psychiatrię) ogranicza się jedynie do ustalenia stanów psychicznych sprawcy, z którymi to stanami wiąże się przyjęcie niepoczytalności. Według tej metody ustalenie choroby psychicznej w zasadzie przesądza niepoczytalność, gdyż nie jest konieczne ustalenie in concreto skutków tej choroby w zakresie możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem. Metoda ta przerzuca w znacznym stopniu ustalenie niepoczytalności, jako okoliczności wyłączającej winę, z obowiązku sądu na biegłych psychiatrów. Metoda psychologiczna pomija natomiast źródła niepoczytalności, ograniczając się do określenia jej następstw, tzn. braku możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Jej słabą stroną jest daleko posunięta arbitralność ocen. W przyjętej w art. 31 § 1 metodzie mieszanej następstwa są powiązane ze źródłami stosunkiem przyczyna - skutek. Choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych mają być powodem braku możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem.
Na pierwszym miejscu jako źródło niepoczytalności wymieniona jest choroba psychiczna. W literaturze sporne jest odgraniczenie chorób psychicznych od innych zakłóceń czynności psychicznych. Nie jest do końca znana także etiologia tych chorób i ich ostateczny wpływ na wyłączenie możliwości chorego rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem. Tak jak każda choroba, tak i choroba psychiczna jest zjawiskiem dynamicznym o różnym natężeniu choroby w różnym okresie jej przebiegu, zależności tego natężenia np. od przyjmowanych leków i innych czynników zewnętrznych. Możliwe są okresy, w których choroba nie zakłóca prawidłowego funkcjonowania chorego (lucida intervalla). Nie jest więc możliwe ogólne abstrakcyjne ustalenie, czy określona choroba prowadzi do pełnej niepoczytalności czy poczytalność ogranicza w znacznym stopniu, czy tylko w stopniu nieznacznym. Niezbędne jest zatem ustalenie, jaki wpływ miała choroba w czasie dokonania konkretnego czynu zarzucanego sprawcy na możliwość rozpoznania przez niego znaczenia czynu lub pokierowania jego postępowaniem. Chorobami psychicznymi są przede wszystkim psychozy endogenne. Zalicza się do nich przede wszystkim schizofrenię, paranoję i cyklofrenię (psychozę maniakalno-depresyjną). Chorobą psychiczną jest także epilepsja. Do chorób psychicznych zaliczają niektórzy także nerwice i psychozy reaktywne. Nie są natomiast chorobami psychicznymi psychopatie.
Upośledzenie umysłowe, jako źródło niepoczytalności, obejmuje zarówno wrodzony niedorozwój umysłowy, jak i nabyte upośledzenie umysłowe wywołane urazami mózgu, chorobą naczyń krwionośnych (otępienie starcze). Głównym objawem upośledzenia umysłowego jest niski stopień inteligencji. Dawniej wyróżniano trzy stopnie upośledzenia umysłowego: idiotyzm, głuptactwo i debilizm. Obecnie przyjmuje się inną skalę mierzoną ilorazem inteligencji: głębokie upośledzenie (poniżej 20), upośledzenie znaczne (20-34), upośledzenie umiarkowane (35-49), upośledzenie lekkie (50-69), pogranicze upośledzenia (70-84).
Wreszcie jako ostatnie źródło niepoczytalności wskazana jest nieostra kategoria w postaci -innych zakłóceń czynności psychicznych". Nie ma podstaw, aby jako odpowiedniki tego pojęcia rozumieć tylko patologiczne zakłócenia czynności psychicznych. Obok takich, źródłem niepoczytalności mogą być zakłócenia, które nie mają charakteru patologicznego. Wchodzić tu mogą w grę, nie zaliczane do chorób psychicznych, różnego rodzaju anomalia osobowości (psychopatie) dotyczące sfery emocjonalnej. Nie jest możliwe postawienie ostrej granicy pomiędzy psychopatami a ludźmi normalnymi. Pojęcie normy jest tu wyjątkowo nieostre. Psychopaci mają zachowaną możliwość rozpoznania znaczenia czynu, ale stopień zakłócenia sfery emocjonalnej może być tak znaczny, że możliwość pokierowania swoim postępowaniem może być ograniczona w stopniu znacznym, a nawet w ogóle wyłączona. Zakłócenia czynności psychicznych mogą być np. wynikiem chorób wieku starczego (Alzheimer), a także wynikiem chorób mózgu (nowotwory), jak również innych chorób, np. cukrzycy. Zakłócenia czynności psychicznych mogą być też wynikiem zatruć organizmu (np. alkoholem lub innymi środkami odurzającymi), a także przełomów biologicznych (pokwitania, przekwitania, menstruacji, ciąży). Do tego typu zakłóceń należy zaliczyć działanie pod wpływem hipnozy.
W wypadku niepoczytalności sprawca czynu zabronionego nie popełnia przestępstwa z powodu braku winy. Niepoczytalność czyni ze sprawcy osobę niezdolną do przypisania jej winy. Czyn niepoczytalnego, sprzeczny z normą sankcjonowaną, będzie czynem bezprawnym, uprawniającym do stosowania obrony koniecznej. W wypadkach bardzo głębokiego upośledzenia można mieć wątpliwości, czy dana osoba jest w ogóle zdolna do przypisania jej czynu, czy uzasadnione jest mówienie o stosunku sprawstwa. W tych jednak wypadkach niepoczytalny nie będzie najczęściej zdolny do zaatakowania dobra chronionego prawem.
Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności mogą być stosowane środki zabezpieczające. Przesłanką stosowania tych środków nie jest przypisanie winy, tylko stwierdzenie niebezpieczeństwa sprawcy dla porządku prawnego. Środek zabezpieczający ma na celu niedopuszczenie do powtórzenia ataku na dobra prawnie chronione. Zgodnie z art. 94 kodeksu karnego, jeżeli niepoczytalny był sprawcą czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takiego czynu, to sąd orzeka umieszczenie takiego sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Umieszczenie niepoczytalnego w zakładzie psychiatrycznym orzeka się bezterminowo. Zarządza się zwolnienie, jeżeli minie stan niebezpieczeństwa.
Poczytalnośćograniczona
Zgodnie z art. 31 § 2 kodeksu karnego poczytalność ograniczona zachodzi wtedy, gdy w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona. Treść art. 31 § 2 nie oznacza, że w odniesieniu do poczytalności ograniczonej ustawodawca odstąpił od metody mieszanej i oparł określenie tej instytucji prawa karnego na metodzie psychologicznej. Należy oprzeć się na wykładni systematycznej, która pozwala przyjąć, że art. 31 § 2 jest organicznie związany z § 1 i że w odniesieniu do ograniczonej poczytalności chodzi o te same źródła zakłóceń psychicznych, o których jest mowa w art. 31 § 1. kk
Bardzo trudno jest ustalić stopień ograniczenia poczytalności. Może być on graniczny z jej całkowitą utratą i może graniczyć z pełną poczytalnością. Każde ograniczenie poczytalności rzutuje na ocenę winy sprawcy. Musi być bowiem brane pod uwagę przy formułowaniu zarzutu i przy ocenie stopnia zarzucalności popełnionego czynu zabronionego. Artykuł 31 § 2 kk wyznacza próg ograniczenia poczytalności, który daje podstawy sądowi do nadzwyczajnego złagodzenia kary. Próg ten ustawa określa jako ograniczenie w stopniu znacznym zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swym postępowaniem. Określenie progu ma charakter ocenny, poddający się bardzo trudno jakiemukolwiek zobiektywizowaniu. Na temat znaczności albo nieznaczności stopnia ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem mogą się wypowiedzieć biegli i to nie tylko psychiatrzy, ale czasami byłoby wskazane zaczerpnięcie opinii np. psychologów lub seksuologów.
Czyn zabroniony pod groźbą kary, popełniony w stanie ograniczonej w znacznym stopniu poczytalności, jest czynem zawinionym i stanowi przestępstwo. Każdy stopień ograniczenia poczytalności jest jednak okolicznością rzutującą istotnie na ustalenie stopnia zawinienia Stwierdzenie ograniczenia poczytalności w stopniu znacznym daje możliwość sądowi zastosowania wobec sprawcy nadzwyczajnego złagodzenia kary.
W tym miejscu wskazać należy, iż art. 31 kodeksu karnego zawiera jeszcze, §3 który stanowi, że przepisów określonych w §1 i §2 nie stosuje się w wypadku, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć. Warunkiem zastosowania art. 31 § 3 kodeksu karnego jest to, aby sprawca wprawiając się w stan nietrzeźwości lub odurzenia przewidywał wyłączenie lub ograniczenie jego poczytalności albo mógł je przewidzieć. Chodzi tu o potoczne znaczenie przewidywania wyłączenia poczytalności lub jej ograniczenia albo możliwość przewidywania tego. W zasadzie każdy, spożywając alkohol lub środki odurzające w określonej ilości, przewiduje ograniczenie poczytalności, a w każdym razie może przewidzieć. Przesłanka ta może nie być spełniona, gdy wyłączenie poczytalności albo jej ograniczenie jest wynikiem nie tylko wprawienia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia, ale także jeszcze innych czynników. Sprawca np. przed spożywaniem alkoholu zażywał lekarstwo, o którym nie wiedział, że wpływa istotnie na działanie alkoholu.
Przesłanka zastosowania art. 31 § 3 kk nie będzie także spełniona w wypadku tzw. upojenia patologicznego, tzn. chorobliwej nietolerancji na alkohol. W zasadzie sprawca może powołać się skutecznie na taką okoliczność tylko raz. Przy ponownym upojeniu patologicznym nie da się skutecznie uzasadnić braku możliwości przewidywania wprawienia się w stan niepoczytalności (poczytalności ograniczonej). Wystąpienie okoliczności określonych w art. 31 § 3 kk powoduje, że sprawca, pomimo niepoczytalności, ponosi pełną odpowiedzialność karną, a sprawca z ograniczoną poczytalnością w stopniu znacznym nie korzysta, z tego tytułu, z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary. W wypadku sprawcy niepoczytalnego, przyjęcie przestępstwa ma miejsce bez przypisania sprawcy winy (wyjątek od legitymującej funkcji winy) i wymierza się karę także bez ustalenia stopnia zawinienia (wyjątek od limitującej funkcji winy).