Trudności w czytaniu i pisaniu
Czytanie i pisanie to podstawowe umiejętności, których opanowanie warunkuje możliwość zdobywania informacji, uczenia się, nawiązywania i poszerzania kontaktów z innymi ludźmi. Dlatego, nabywanie tych umiejętności rozpoczyna się od najmłodszych lat dziecka.
Wielu dzieciom nauka w szkole nie sprawia trudności, bez większego wysiłku opanowują materiał nauczania i mają pozytywne oceny. Są jednak dzieci, które muszą wiele pracy włożyć, aby uzyskać niezłe wyniki. Ale są też dzieci, które mają znaczne trudności w nauce, i to właśnie one niechętnie uczęszczają do szkoły.
Przyczyny i objawy trudności w czytaniu i pisaniu
Nauka czytania i pisania jest czynnością długofalową, przy tym skomplikowaną i wymagającą pełnej mobilizacji sił dziecka i dużego zaangażowania w pracę, której nie zawsze i nie wszystkie dzieci mogą podołać. Dość znaczna część dzieci napotyka większe lub mniejsze trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Z trudnościami tymi dzieci nie potrafią się uporać bez dodatkowej pomocy nauczyciela, a i z pomocą nauczyciela przezwyciężenie niepowodzeń nie dokonuje się ani szybko, ani łatwo. Nie wszystkie dzieci są w stanie w czasie na to przeznaczonym nauczyć się czytać i pisać.
Zdaniem A. Balejko przyczyny niepowodzeń w tym zakresie należy upatrywać przede wszystkim w niewłaściwych metodach nauczania , późnym rozpoczynaniu nauki czytania i pisania. Powoduje to, że dziecko w dzisiejszym systemie nauczania ma utrudniony start szkolny. Coraz więcej dzieci, przychodząc po raz pierwszy do szkoły, jest obciążonymi różnymi wadami rozwojowymi i uwarunkowaniami środowiskowymi. To przejście dziecka od zabawy do nauki szkolnej jest dla wielu zbyt gwałtowne.
Różne dzieci mają różnego rodzaju trudności, o rozmaitym stopniu ich nasilenia i zasięgu. Uwarunkowane jest to różnorodnymi okolicznościami, bowiem trudności w czytaniu i pisaniu mogą wynikać z różnych przyczyn i powstają na różnym podłożu.
Do najważniejszych przyczyn powodujących trudności w czytaniu i pisaniu należą:
obniżona sprawność intelektualna;
przewlekłe schorzenia;
zaburzenia w funkcjonowaniu narządów receptorycznych analizatorów, zwłaszcza wzroku i słuchu;
zaburzenia mowy;
zła sytuacja rodzinna;
brak pozytywnej motywacji do nauki;
brak pełnej dojrzałości szkolnej;
wadliwa metoda nauki czytania i pisania;
zaniedbanie pedagogiczne;
fragmentaryczne zaburzenia funkcji percepcyjno- motorycznych.
Trudności z czytaniem i pisaniem występują na wszystkich poziomach rozwoju inteligencji. Jednak u dzieci o niższym stopniu inteligencji, częściej niż u innych. Do czytania ze zrozumieniem i zdolności oceny tekstów o wyższym stopniu trudności niezbędne jest posiadanie bardzo zaawansowanych zdolności intelektualnych.
Problemy w nauce czytania i pisania dotyczą dokonywania analizy i syntezy w ogólnym tych terminów znaczeniu, przejścia od pisma do druku, a w przypadku pojawienia się obu form kojarzenia ich z tym samym dźwiękiem, także w ogóle kojarzenia dźwięków z ich odpowiednikami w znakach literowych, pamiętania nazw dźwięków reprezentowanych przez poszczególne litery, zastosowania zmiękczeń przy pisaniu, dwuznaków przy tekście czytanym i sposobu ich użycia przy pisaniu. Ponadto wielu dzieciom sprawia trudność osiągniecie odpowiedniego tempa czytania, szybkie i prawidłowe zrozumienie treści, a także czytanie głośne z odpowiednia intonacją.
H. Spionek obniżoną sprawność intelektualną nazywa też niedorozwojem umysłowym, czyli ogólnym zmniejszeniem możliwości rozwojowych, spowodowanych bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami w centralnym układzie nerwowym. Dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną mają znacznie zmniejszoną zdolność uczenia się. Upośledzone jest u nich rozumowanie, pamięć mechaniczna, logiczna, koncentracja uwagi. Charakteryzuje je też niski poziom uzdolnień werbalnych. Jeśli dziecko jest upośledzone umysłowo w stopniu lekkim może opanować technikę czytania i pisania wyłącznie przy zastosowaniu metod nauczania dostosowanych do ich możliwości percepcyjnych.
Trudności w nauce czytania i pisania mogą być wywoływane przez przewlekle schorzenia, np. choroby reumatyczne, laryngologiczne, astma oskrzelowa, nerwice, choroby serca i innych narządów wewnętrznych. Schorzenia te na skutek ogólnego osłabienia organizmu, a zwłaszcza układu nerwowego wpływają niekorzystnie na procesy uwagi dowolnej, powodują niemożność skupienia się na dłuższą chwilę - wymaganego przy czytaniu i pisaniu - oraz obniżenie ogólnej zdolności do wysiłku i dużą męczliwość. Dzieci przewlekle chore bywają posądzane o lenistwo, o niczym nie usprawiedliwioną niechęć do nauki, czy brak zdolności.
Zaburzenia w funkcjonowaniu wzroku i słuchu są poważną przyczyną niepowodzeń w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Dzieci o słabym wzroku lub słuchu charakteryzują się wolniejszym tempem pracy, zużywają przy tym więcej energii, szybciej się męczą, to zaś z kolei opóźnia wykonywanie czynności czytania i pisania.
W efekcie dzieci otrzymują niższe oceny, niechętnie zajmują się czytaniem i pisaniem, jak również utrudnia to im naukę zakresie różnych przedmiotów. Dzieci te często są posądzane o brak zdolności, a nawet niedorozwój umysłowy.
Do przyczyn powodujących trudności w czytaniu i pisaniu, zwłaszcza w początkowym okresie nauki należą wszelkie zaburzenia mowy, zwłaszcza na skutek uszkodzenia obwodowych narządów mowy lub narządu słuchu.
Od poprawnej wymowy głosek zależy poprawność czytania, wyrażająca zgodność dźwięku z odpowiadającą mu literą jako jego znaku graficznego, a także poprawność pisania. Nieprawidłowości w mówieniu i czytaniu siłą rzeczy wpływają na pisanie - dziecko tak samo pisze błędnie, jak błędnie wymawia głoski.
Dlatego ważne jest kształcenie u dzieci słuchu fonemowego, doskonalenie wymowy głosek, jeszcze przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania.
Trudności w czytaniu i pisaniu mogą wynikać także z posługiwania się gwarą lub żargonem. Dziecko mówiące gwarą lub żargonem zniekształca odczytywany tekst i z trudem osiąga poprawność w pisaniu, zwłaszcza w pisaniu tekstów własnych lub ze słuchu.
Do najczęściej spotykanych błędów z tego zakresu należy zniekształcanie samogłosek nosowych polegające na zastępowaniu ich samogłoską ustną z dodatkiem spółgłoski nosowej np.: myją - myjom, piszę - piszom, lubią - lubiom.
Czynniki natury psychicznej także mogą wpływać na trudności w zakresie nauki czytania i pisania. Do czynników tych należy brak zainteresowania czytaniem, brak adekwatnej motywacji do czytania, polegający na nie osiągnięciu dojrzałości dla dokonywania analizy lub syntezy, które są konieczne przy czytaniu i pisaniu.
Niepowodzenia w nauce czytania i pisania występują z reguły wówczas, gdy dziecko znajduje się w wyraźnie złej sytuacji rodzinnej. Wszelki rozkład rodziny, alkoholizm jednego z rodziców, zabsorbowanie samotnej matki pracą zawodową. Taka atmosfera nie sprzyja nauce dziecka, wywołuje niechęć do wszelkich wysiłków, do wszelkiej pracy, a zwłaszcza czytania i pisania.
Trudności w opanowaniu umiejętności nauki czytania i pisania mogą być wywołane wadliwymi metodami nauczania. Wadliwość metody nauczania może wynikać z nieznajomości prawidłowej metody ( lub jej niedostatecznego zrozumienia) a także z nieprzestrzegania zasad dydaktycznych (zwłaszcza zasady stopniowania trudności, zasady systematyczności i indywidualizacji w nauczaniu).
Zaniedbania pedagogiczne również przyczyniają się do trudności w nauce czytania i pisania. Do często spotykanych zaniedbań pedagogicznych należy brak zainteresowania rodziców nauką dziecka, co wywołuje u dziecka osłabienie motywacji do nauki. Trudności w czytaniu i pisaniu mogą być spowodowane brakiem warunków sprzyjających utrwalaniu umiejętności zdobytych w szkole, o ujemnie wpływa na wyniki pracy dziecka w przypadku powolnego jej tempa lub nieco słabszych możliwości uczenia się. odpowiednich warunków do nauki.
Trudności w czytaniu i pisaniu bardzo rzadko powodowane są tylko jedną przyczyną. W większości przypadków chodzi tu o zespół czynników, które jednocześnie, choć z różną siłą wpływają na powstawanie tych trudności. W pracy z dzieckiem mającym trudności w nauce czytania i pisania bardzo istotne jest jak najwcześniejsze zdiagnozowanie przyczyny niepowodzeń, gdyż istnieją wtedy większe szanse skuteczniejszego oddziaływania korekcyjno-kompensacyjnego.
Trudności w czytaniu i pisaniu o podłożu dyslektycznym
Trudności w czytaniu i pisaniu mogą być spowodowane innymi niż wymienione wyżej przyczynami, a mianowicie deficytami rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno- motorycznych ( słuchowych, wzrokowych i mięśniowo ruchowych) porównywane z normami odpowiadającymi wiekowi dziecka i ocenianymi na tle jego poziomu umysłowego. Zaburzenia te stanowią podłoże złożonych trudności, zwanych dysleksją, dysortografią i dysgrafią.
Definicja specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu
M. Bogdanowicz traktuje specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu jako syndrom zaburzeń. Określa je łącznym terminem jako ,, dysleksja rozwojowa” ( w szerokim ujęciu); w odniesieniu do dzieci z tymi problemami stosuje się określenie ,, dziecko dyslektyczne”, lub ,,dziecko ryzyka dysleksji”.
W praktyce klinicznej nie zawsze spotykamy się z pełnym zespołem wymienionych zaburzeń w uczniu się, a często tylko z węższym zakresem tych trudności np. wyłącznie z trudnościami z opanowaniem poprawnej pisowni, którym nie towarzyszą trudności w czytaniu, a poziom pisma jest zadowalający.
W celu odróżnienia specyficznych trudności charakteryzujących się odmiennym obrazem klinicznym, wyróżniamy trzy zespoły symptomów:
dysleksja - specyficzne trudności w czytaniu, którym często towarzyszą trudności w pisaniu,
dysortografia - specyficzne trudności z opanowaniem poprawnej pisowni ( w tym błędy ortograficzne),
dysgrafia- trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma ( tzw. brzydkie pismo).
Dzięki zastosowaniu powyższego systemu terminologicznego można precyzyjnie określić, jakie zaburzenia w obszarze komunikowania się za pomocą mowy pisanej występują u danego dziecka, bowiem każda z tych form trudności charakteryzuje się innymi symptomami.
Przyczyny i objawy dysleksji
Badania przeprowadzone przez H. Spionek wykazały, że większość dzieci mających poważne trudności w nauce, zwłaszcza w czytaniu i pisaniu, mimo normalnego rozwoju umysłowego przejawia różnego rodzaju opóźnienia rozwoju psychoruchowego. Opóźnienia te - wprawdzie niewielkie i nie zawsze dostrzegalne - są jednak na tyle poważne, że uniemożliwiają dziecku prawidłowe wykonywanie czynności związanych z procesem uczenia się, zwłaszcza z opanowaniem umiejętności czytania i pisania. Ze względu na to, że opóźnienia rozwoju psychoruchowego dotyczą wąskiego zakresu i odnoszą się do funkcji elementarnych, zostały nazwane fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi. Należą do nich:
opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji wzrokowej;
opóźnienia i zakłócenia percepcji słuchowej;
opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji kinestetyczno- ruchowej;
zaburzenia procesu lateralizacji.
Deficyty te powodują określone kategorie błędów w czytaniu i pisaniu. Mogą one występować w sposób izolowany albo w różnych konfiguracjach.
Zakłócenia procesu lateralizacji, niekorzystnie oddziaływają na funkcje percepcyjno- motoryczne, stanowiące podstawę złożonych czynności czytania i pisania.
Zaburzenia lateralizacji przejawiają się w różny sposób, może wystąpić np. lewostronność całkowita, leworęczność, lewooczność albo lateralizacja skrzyżowana: lewoboczność przy równoczesnej praworęczności i leworęczności czy też prawoboczność przy leworęczności. Badania wykazały, że zaburzenia pisania i czytania występują dość często u dzieci o skrzyżowanej lateralizacji.
Dziecko z zaburzeniami lateralizacji wyrażającej się lewoocznością odwraca kolejność liter w wyrazie oraz wyrazów w zdaniu. Natomiast dzieci leworęczne piszą gorzej, gdyż spotyka się u nich mniejszą wydolność ruchową i słabszą orientację przestrzenną.
Istnieje wyraźny związek między dysleksją, dysgrafią i dysortografią a rozwojem emocjonalnym. Stwierdzono, że konsekwencją nie dających się przezwyciężyć trudności w nauce czytania i pisania są zaburzenia uczuciowe. U dzieci z tymi trudnościami wytwarzają się postawy negatywne w odniesieniu do nauki czytania.
Postawy te wyrażają się lękiem lub protestem wobec kłopotów jakie dziecko napotyka w toku nauki czytania i pisania.
Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu rozpoznaje się tylko w wypadku stwierdzenia prawidłowego rozwoju umysłowego, co oznacza, że takiej diagnozy nie formuje się w odniesieniu do dzieci z inteligencją niższa niż przeciętna ani dzieci z upośledzeniem umysłowym.
Mimo, iż omawiane trudności występują u dzieci z normą intelektualną ( a nawet u dzieci z intelektem powyżej normy), jeśli nie będą one przezwyciężane - zwłaszcza w pierwszych latach nauki, mogą doprowadzić do obniżenia poziomu intelektu, a w rezultacie do niepowodzeń w nauce.
Trudności w przeprowadzeniu analizy i syntezy przestrzeni występują przy deficytach rozwoju funkcji wzrokowych, powodujących wadliwą percepcję wzrokową. Dzieci wadliwie spostrzegają znaki graficzne, popełniają błędy w rozróżnianiu liter o podobnym kształcie np.: b-d, p-g, mieszają pojęcia: góra -dół, wyżej- niżej.
Wadliwa percepcja słuchowa wpływa na trudności w przeprowadzaniu analizy i syntezy w czasie. Dzieci z wadliwą percepcją słuchową mają problemy z rozróżnianiem dźwięków pokrewnych, akustycznie bliskich takich jak np..: b-p, d-t. W rezultacie nieprawidłowo usłyszane słowa dzieci niewłaściwie zapisują.
Dzieci dyslektyczne z zaburzeniami percepcji słuchowej nie mogą uchwycić prawidłowej kolejności dźwięków w wyrazie i często przy czytaniu opuszczają litery, sylaby, przestawiają litery w wyrazach np.: korol zamiast kolor. Często też zastępują wyrazy trudne innymi, dobrze im znanymi na skutek tego nie rozumieją przeczytanego tekstu.
Zaburzenia funkcji motorycznych powodują obniżenie graficznego poziomu pisma ( dysgrafia), zaburzenia te rzutują bowiem na działanie układu mięśniowo-stawowego. Wśród nieprawidłowości dysgraficznych można wyróżnić: pismo ,, lustrzane”, ,, wybieganie” poza linie liniatury zeszytu, litery nierównej wielkości o nieprawidłowym położeniu, za duże lub za małe odstępy miedzy literami, pismo ,, niepowiązane”, litery ,, oderwane” itp.
Dzieci dysgraficzne mają przy tym kłopoty ze znalezieniem właściwych linii w liniaturze zeszytu, zaczynają pisanie od końca kartki lub zeszytu, opuszczają linie a nawet kartki.
Zaburzeniom rozwoju ruchowego u dzieci dyslektycznych towarzyszy zazwyczaj wzrost napięcia emocjonalnego, uniemożliwiającego przezwyciężenie trudności graficznych.
Wiedza na temat przyczyn i mechanizmów specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu umożliwia dostrzeżenie ich objawów i dzięki temu wcześniejsze zdiagnozowanie.
Diagnoza umiejętności czytania i pisania
Odejście w pracy szkoły od praktyki diagnozowania dojrzałości szkolnej dzieci przed rozpoczęciem nauki uniemożliwiło poznanie ich właściwości rozwojowych, w tym też wczesne rozpoznanie ewentualnych zakłóceń. Wskaźnikiem ujawniania się specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu jest najczęściej niepowodzenie szkolne. Następuje wówczas selekcja dzieci. Istnieje więc potrzeba wczesnego wykrywania wspomnianych trudności w czytaniu i pisaniu. Gdyż od wielu lat obserwuje się wzrost liczby uczniów, u których zakłócenia rozwojowe uniemożliwiają sprostanie wymaganiom programowym.
Pojęcie diagnozy
Diagnoza to rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do znanego typu lub gatunku, przez przyczynowe, celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidzianego dalszego rozwoju.
W takim ujęciu diagnoza trudności w czytaniu i pisaniu wyznacza jej interdyscyplinarny charakter. Oznacza to, że pełen obraz klasyfikacji zjawiska, ujawnienia zaburzonych mechanizmów warunkujących procesy czytania i pisania, ustalenia ich przyczyn oraz przewidzenie jego dalszego rozwoju stwarza równoczesna diagnoza lekarska, psychologiczna i pedagogiczna.
Diagnoza pedagogiczna
W ujawnieniu trudności w czytaniu i pisaniu szczególna rolę odgrywa rozpoznanie pedagogiczne( wstępna diagnoza pedagogiczna). To nauczyciel pracujący z dzieckiem w klasie szkolnej jako pierwszy zauważa jego niepowodzenia na płaszczyźnie realizacji procesu czytania i pisania. Chodzi o to, aby uchwycił je jak najwcześniej, by móc w porę zaradzić i tym samym zapobiec powstawaniu niepowodzenia szkolnego.
Diagnoza pedagogiczna zawiera trzy elementy:
rozpoznanie zjawiska,
ocena tego zjawiska z punktu widzenia przyjętych standardów rozwojowych,
prognoza rozwoju.
Zadaniem pedagoga jest nie tylko ujawnienie zestawu specyficznych błędów popełnionych przez dziecko podczas pisania i czytania, co miało miejsce we wstępnej diagnozie pedagogicznej lecz dokonanie profesjonalnej identyfikacji i interpretacji błędów. Ogromne znaczenie ma również diagnoza środowiska rodzinnego dziecka.
Pedagogiczne postępowanie diagnostyczne
Pedagogiczne badanie diagnostyczne musi być badaniem indywidualnym, przeprowadzonym z każdym dzieckiem wykazującym trudności w czytaniu i pisaniu z osobna. Jego wiarygodność zapewniona może być wtedy, gdy pedagog stworzy odpowiednie warunki, umożliwiające dotarcie do źródeł rzeczywistych trudności dziecka.
Procedura badania dziecka z trudnościami w czytaniu i pisaniu koncentruje się wokół następujących działań:
badania wstępnego,
badania umiejętności czytania,
badania umiejętności pisania.
Badanie wstępne
Jednym z elementów badania wstępnego jest ,,rozmowa wprowadzająca, której zasadniczym celem jest orientacyjne sprawdzenie poziomu wymowy dziecka.
Może ona być prowadzona na dowolny temat, który nasunie się pedagogowi w danym momencie lub opierać na tematyce obrazka pokazanego dziecku. Pedagog zwraca uwagę na to, czy wypowiedziach dziecka występują błędy i wady wymowy.
Drugim etapem badania wstępnego jest sprawdzenie znajomości liter. W tym celu pedagog przygotowuje takie same dwa zestawy wszystkich liter drukowanych, małych i wielkich.
Badanie umiejętności czytania
Podstawową funkcją czytania jest odbiór informacji językowej, a najczęstszą jego formą - cicha realizacja. Ona więc powinna stanowić zasadniczy trzon edukacji w tym zakresie. Jednakże sprawdzenie tych umiejętności polega na przeprowadzeniu prób czytania, zarówno cichego, jak i głośnego.
Jako podstawowe narzędzia badawcze dla czytania głośnego służą:
Test do Badania Czytania Głośnego dla klas I-VII autorstwa J. Konopnickiego oraz seria testów, opracowana przez T. Straburzyńską i T. Śliwińską.
Dla sprawdzenia zdolności rozumienia podstawowym badaniem jest próba cichego czytania. Niezwykle użytecznym narzędziem badawczym jest test ,, Czytanie”, opracowany przez M. Grzywak - Kaczyńską.
Badanie umiejętności pisania
Procedura badawcza, sprawdzająca umiejętności pisania, polega na przeprowadzeniu trzech prób. Są to następujące formy:
przepisywanie,
pisanie z pamięci,
pisanie ze słuchu.
Testy dla każdego z trzech poziomów klas I-III, odrębne na półrocze i koniec roku szkolnego, opracowane są przez T. Straburzyńską i T. Śliwińską.
Rozpoznawczy etap diagnozy pedagogicznej w obrębie interpretacji błędów popełnionych podczas czytania i pisania kończy się wyprowadzeniem wniosków, które świadczyć mogą o zaburzonych funkcjach percepcyjno- motorycznych.
Literatura:
Balejko A., Jak pokonać trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu, Białystok, 1999, Copyright by Antoni Balejko
Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia, 2005, Operon
Doroszewska J., Pedagogika specjalna tom II, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk- Łódź, 1989, Ossolineum
Górniewicz E., Pedagogiczna diagnoza specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, Toruń, 1998, Wydawnictwo Adam Marszałek
Górniewicz E., Trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci, Olsztyn, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko - Mazurskiego
Jastrząb J., Diagnoza umiejętności czytania i pisania, ,, Wychowanie na co dzień”, 1996, nr 3
Malendowicz J., O trudnej sztuce czytania i pisania, Warszawa, 1978, Nasza Ksiegarnia
Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta, Warszawa, 1975, WSiP
Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu, Warszawa, 1996, WSiP
opracowała:
Małgorzata Pałasz
nauczycielka nauczania zintegrowanego
Zespół Szkół w Lubaniu