Łukasz Kierski III rok Ekonomia (nr albumu 12872)
Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym
Wstęp
Idea
kapitału społecznego zapożyczona z teorii socjologii nabiera
znaczenia
w
tworzącej się „nowej ekonomii”, której kształtowanie
się związane jest przede
wszystkim
z ekspansją informatyki, rewolucją w świecie finansów,
odkryciami
biotechnologii
i tymi sferami aktywności ludzi, które wzmocniły potrzebę
rozwijania
najwyższej
technologii, budowania światowych kontaktów, zdobywania i
rozszerzania
wiedzy.
Podstawową prawidłowością w „nowej ekonomii” jest zwrócenie
szczególnej
uwagi
na niematerialne wartości w organizacji, w tym na kapitał
społeczny1.
Dotychczasowe
skoncentrowanie uwagi analityków na finansowej i materialnej stronie
przedsiębiorstw
już nie wystarcza. Wraz ze wzrostem znaczenia kapitału społecznego
jako
czynnika wpływającego w znacznej mierze na rozwój organizacji,
coraz wyraźniej
pojawia
się problem nowego spojrzenia na rolę i wartość powiązań
międzyludzkich,
zarówno
w przedsiębiorstwach, jak i w społecznościach - także lokalnych.
Pojęcie kapitał społeczny jest ostatnio bardzo popularne i coraz częściej posługują się nim badacze społeczni i praktycy, reprezentujący różne dziedziny: ekonomię, psychologię, socjologię, regionalistykę, chociaż badania dotyczące kapitału społecznego w Polsce są stosunkowo skromne.
Celem artykułu jest przedstawienie roli kapitału społecznego (rozpatrując
jedynie jego pozytywną stronę) jako endogenicznego zasobu danej społeczności lokalnej (ujęcie mezo-) w ujęciu teoretycznym. Aby wskazać na znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym przedstawiono jego aspekty teoretyczne oraz przeprowadzono refleksję nad możliwością pomiaru.
Istota i pojęcie kapitału społecznego
Swoją popularność kapitał społeczny zawdzięcza socjologii, ale z ekonomicznego punktu widzenia termin ten odwołuje się etymologicznie do pojęć takich jak kapitał fizyczny i ludzki.
Kapitał
ludzki to umiejętności pojedynczych ludzi, ich skumulowana wiedza,
zdolność
do podejmowania pracy i rozwiązywania problemów. Z tak pojmowanym
kapitałem
wiąże się kapitał społeczny, oparty na zdolności i gotowości
do kooperacji
między
ludźmi. Termin „kapitał społeczny” został po raz pierwszy
użyty niezależnie
w
latach osiemdziesiątych XX wieku przez J. Colemana i P. Bordieu. J.
Coleman (1990)
zdefiniował
kapitał społeczny jako aspekt struktury społecznej,
tworzącej wartości
i
ułatwiającej czynności jednostek w ramach tej struktury. Według
P. Bourdieu kapitał
społeczny
jest sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się
jednostce lub
grupie
z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej
zinstytucjonalizowanej sieci relacji,
znajomości,
uznania wzajemnego2.
Definicja kapitału społecznego w ujęciu Putnama
(1995)
brzmi następująco: kapitał społeczny odnosi się [...] do takich
cech organizacji
społeczeństwa
jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność
społeczeństwa
ułatwiając skoordynowane działania3.
Opierając się na porównawczej
analizie
włoskich regionów Putnam stwierdził, że społeczności o
niskim poziomie
kapitału
społecznego nie potrafią sobie dobrze poradzić z rozmaitymi -
zbiorowymi
i
jednostkowymi problemami, a ich instytucje władzy są skorumpowane i
nieefektywne
w
osiąganiu celu. Zgodnie z definicją P. Sztompki (2002) kapitał
społeczny to więzi
zaufania,
lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w
samoorganizowaniu się
i
samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń4.
A. Giza - Poleszczuk
(2000)
posługuje się pojęciem zasoby społeczne, pod którym rozumie
więzi społeczne,
sieć
powiązań między jednostkami, ich wzajemne zaufanie i
gotowość do
współdziałania
oraz obecność autorytetów zdolnych do mobilizacji
ludzkiej
aktywności5.
Jakkolwiek
istnieje wiele, nie zawsze jednoznacznych definicji kapitału
społecznego6,
tym co łączy większość z nich jest podkreślenie znaczenia
powiązań
międzyludzkich,
zaufania i zasady wzajemności. Kapitał społeczny zwiększa
sprawność
funkcjonowania
społeczności i zdolność realizowania zbiorowych
przedsięwzięć,
ponieważ
ułatwia spontaniczną współpracę i skoordynowanie działania
poszczególnych
jednostek.
Tak
jak tworzenie kapitału fizycznego obejmuje zmiany w materiałach, w
celu
ułatwienia
produkcji, tak tworzenie kapitału ludzkiego obejmuje
zmiany
w
umiejętnościach i zdolnościach jednostki, natomiast kapitał
społeczny powstaje gdy
stosunki
międzyludzkie ulegają zmianie w sposób ułatwiający czynności
instrumentalne.
Kapitał
społeczny można wiązać z sukcesami gospodarczymi regionów
i
społeczności. Mimo że reformy samorządowe stworzyły w Polsce
niezbędne ramy do
podejmowania
działań na rzecz rozwoju lokalnego, to jednak zaawansowanie
tego
procesu
w poszczególnych gminach jest bardzo zróżnicowane.
Według
M.
Kłodzińskiego7
odpowiedź na pytanie, dlaczego pewne gminy są aktywne i radzą
sobie
z problemami, a w innych panuje zastój nie jest skomplikowana. Otóż
to nie
nagromadzone
zasoby materialne są warunkiem sukcesu, ale ludzie,
ich
przedsiębiorczość,
skłonność do samoorganizowania się i współdziałania,
umiejętność
wyłonienia
grupy liderów, cieszących się uznaniem i szacunkiem. Motorem
rozwoju
lokalnego
są ludzie, głównie w osobach lokalnych liderów: wójta, radnych,
nauczycieli,
przedsiębiorców,
działaczy organizacji pozarządowych itp. Kapitał społeczny
jest
fundamentem
rozwoju, i bez niego nie jest możliwe efektywne wykorzystanie
środków
finansowych
z Unii Europejskiej, przeznaczonych na rozwój lokalny.
W badaniach kapitału społecznego w związku z różnym podejściem i rozumieniem tego terminu (podejście wąskie i szerokie) badacze wyróżniają trzy aspekty8:
•
strukturalny
(rodzaj związków danej osoby z innymi osobami - znaczenie węższe
lub
rodzaj powiązań międzyludzkich w danej społeczności - znaczenie
szersze),
•
regulatywny
(czy w relacjach osób działają normy wzajemności - znaczenie
węższe
lub
jakie normy współdziałania występują w danym środowisku
- znaczenie
szersze),
• behawioralny (w jakich działaniach osób lub społeczności uzewnętrznia się
kooperacja).
Termin rozwój lokalny
Literatura
przedmiotu nie przedstawia jednej, najlepszej definicji
pojęcia
rozwój
lokalny. Zestawienie definicji szeroko prezentuje J. Warda i W.
Kłosowski oraz
D.
Stawasz i T. Markowski9.
Na potrzeby opracowania wybrano dwie z nich - pierwsza
autorstwa
J. Paryska, gdzie rozwój lokalny to: „prowadzenie działań na
rzecz rozwoju
gospodarczego
i społecznego danej jednostki terytorialnej (miasta,
gminy)
z
wykorzystaniem jej zasobów, uwzględnieniem potrzeb mieszkańców
oraz przy ich
udziale
w podejmowanych działaniach”. Z kolei A. Myna definiuje rozwój
lokalny jako
„procesy
świadomie inicjowane i kreowane przez władze lokalne,
przedsiębiorców, lobby
ekologiczne i stowarzyszenia społeczne i kulturalne oraz
mieszkańców, zmierzające
do kreatywnego, efektywnego i racjonalnego wykorzystania miejscowych
zasobów
niematerialnych i materialnych”.
Mimo istniejących różnic w sformułowaniach można zauważyć zgodny pogląd autorów w definiowaniu rozwoju lokalnego w zasadniczych pięciu kwestiach:
1. rozwój lokalny to proces a nie stan,
2.
podmiotem rozwoju lokalnego są mieszkańcy danego terenu a nie
władze lokalne
(które
i tak działają w imieniu lokalnej wspólnoty),
3. motorem rozwoju są głównie siły i czynniki endogenne,
4.
gospodarka stanowi klucz rozwoju ale rozwój lokalny oznacza więcej
niż tylko
rozwój
gospodarczy,
5.
kryterium rozwoju jest zadowolenie mieszkańców, zaspokojenie ich
aspiracji, ich
poczucie
„poprawy warunków”.
Podział rozwoju na lokalny i regionalny wywołuje kontrowersje zarówno
w teorii jak i w praktyce, szczególnie na płaszczyźnie zależności między tymi dwoma kategoriami rozwoju. W związku z trójstopniowym podziałem administracyjnym kraju za rozwój lokalny uznaje się ten realizowany na terytorium gmin, miast i powiatów, a rozwój na terenie województw rozpatruje się jako rozwój regionalny.
Koncepcja kapitału społecznego pojawia się coraz częściej aby wyjaśnić różnice rozwojowe. Autorzy zwracają uwagę, że to nie nagromadzone środki finansowe decydują o sukcesie ale ludzie i kapitał społeczny.
W oddolnym rozumieniu rozwoju lokalnego kluczowe znaczenie ma kompleksowe jego pojmowanie, uwzględniające poza aspektami ekonomicznymi także aspekty społeczne, kulturowe, polityczne i inne. Jako najważniejsze czynniki powodzenia rozwoju lokalnego uznaje się:
•
istnienie
skutecznego przywództwa, które inspiruje decydentów i
może
zmobilizować
członków lokalnej społeczności,
•
współuczestnictwo
wszystkich kategorii ludności w podejmowanych działaniach, •
„zdefiniowanie
jasnych zasad kierunkowych oraz precyzyjną ocenę celów (tzw.
audyt
strategiczny) przed ich ostatecznym przyjęciem,
• zaufanie i konsens oraz współpracę i partnerstwo publiczno-prywatne,
• wyczulenie na tożsamość kulturową i strukturę społeczno-polityczną regionu,
•
uwzględnienie
potrzeby ciągłego „dostrajania” działań do ewoluującego
otoczenia
i
nowych zmian strukturalnych”10.
Pojęcie
rozwoju lokalnego jest kategorią złożoną, co wynika bezpośrednio
z
mnogości czynników go kształtujących. W związku z tym nie jest
ono jednoznaczne
definiowane.
Obecnie za główny czynnik motoryczny uważa się
potencjał
endogeniczny,
którego mobilizowanie zapewnia trwałą dynamikę rozwoju lokalnego.
Rozwój
lokalny obejmuje wtedy „działania podejmowane z woli lokalnych
aktorów
Pomiar kapitału społecznego
Wieloaspektowość
definicji kapitału społecznego, które zwracają uwagę na
różne
elementy i cechy struktur społecznych przekłada się na
występowanie różnych
sposobów
podejścia metodologicznego w pomiarze kapitału społecznego.
Pojawiają się
badania
jakościowe, porównawcze i ilościowe, zależnie od tego
jakie elementy
definicyjne
obejmują oraz jakiej sfery dotyczą12.
Można opracowywać studia
porównawcze
różnych sieci tzn. wspólnot czy społeczności aby określić:
• istniejące w nich struktury (otwarte, zamknięte, homogeniczne, heterogeniczne),
•
stopień
zintegrowania (sieci zwarte i rozproszone) oraz intensywność więzi
(słabe
i
mocne),
• charakter występujących relacji (horyzontalne i wertykalne),
•
normy
jakimi się posługują oraz częstość kontaktów między
członkami
społeczności,
•
poziom
zaufania do różnych osób (od członków rodziny do
współpracowników),
instytucji
społecznych i państwowych.
Mimo oczywistych trudności podejmowano i nadal podejmuje się próby pomiaru kapitału niematerialnego jakim jest kapitał społeczny. Źródłem danych są najczęściej ankiety, na podstawie których kształtuje się miary kapitału społecznego. Na przykład P. Bullen i J. Onyx z Australii zaproponowali narzędzie w postaci kwestionariusza, służące do pomiaru kapitału społecznego sześciu społeczności. Składa się on z 50 pytań dotyczących wymiarów kapitału społecznego. Odpowiedziom dotyczącym każdego z wymiarów nadano wagi i określono jak procentowo silny jest kapitał społeczny w badanych społecznościach.
W
Polsce badano kapitał społeczny, a jako przykład należy
przytoczyć
socjologiczne
badania z 2002 roku K. Szafraniec w ramach grantu KBN
„Psychologiczny,
społeczny i edukacyjny potencjał wsi”, obejmujące sześć
gmin
wiejskich
z różnych województw Polski. Inne badania to zrealizowane w
Tychach przez
zespół
pod kierownictwem M.S. Szczepańskiego na przełomie 2000-2001 studia
nad
kapitałem
społeczno - kulturowym w skali lokalnej. Związek kapitału
społecznego
i
efektywności działania organizacji badał W. Dyduch w 236
przedsiębiorstwach. O ile
prowadzono
liczne badania związane z rozwojem przedsiębiorczości to
brak jest
w
polskich źródłach ujęcia kapitału społecznego z punktu widzenia
rozwoju lokalnego.
Dotychczas
nie opracowano jednak precyzyjnego sposobu pomiaru kapitału
społecznego
ani nie zaproponowano idealnego i uniwersalnego miernika, kwantyfikującego tę formę kapitału.
Rola kapitału społecznego z punktu widzenia polityki regionalnej
W
teorii ekonomii, mimo że kapitał społeczny nie ma jeszcze
ugruntowanej
pozycji
to do analizy zjawisk społeczno-gospodarczych i formułowania
wniosków
badacze
coraz częściej sięgają do koncepcji kapitału społecznego. Próby
określenia
znaczenia
relacji między ludźmi, wpływu cech grup na działanie jednostki
stają się
niejako
uzupełnieniem tradycyjnego podejścia badawczego. Podobnie
polityka
regionalna
ewaluując zwraca coraz większą uwagę na otocznie niematerialne.
Pojęcie
terytorium
to nie tylko fizyczna przestrzeń stanowiąca miejsce lokalizacji
działalności,
ale
obszar zamieszkiwany przez specyficzną społeczność, oraz
funkcjonujące instytucje
i
podmioty, powiązane wzajemnymi, także specyficznymi relacjami.
To właśnie kapitał społeczny rozumiany jako powiązania sieciowe między aktorami sceny lokalnej oraz tradycje kulturowe, normy zachowań społecznych i wspólne postawy sprzyjające współpracy i współdziałaniu w perspektywie długookresowej, pogłębianiu relacji ekonomicznych i tworzeniu zaufania, co stanowi kluczowy czynnik konkurencyjności jednostek samorządu terytorialnego. Kapitał społeczny to efekt istnienia relacji między różnymi autonomicznymi partnerami (mieszkańcami, podmiotami gospodarczymi, urzędnikami i innymi) oraz zachodzących między nimi interakcjami. Ponadto kapitał społeczny:
1.
umożliwia cyrkulację tzw. wiedzy milczącej (nieskodyfikowana i
niepodlegająca
mechanizmom
rynkowym) a uwieczniona w „pamięci terytorium”)13;
2.
ma znaczenie w procesie zbiorowego uczenia się a wiedza skumulowana
w danym
środowisku
ułatwia pozarynkową dyfuzję wiedzy, umiejętności i innowacji;
3. wobec ciągle zmieniającego się otoczenia i nasilającej się konkurencji zwiększa
zdolności konkurencyjne środowiska lokalnego;
4.
obejmując charakterystyczne relacje sieciowe pomiędzy
przedsiębiorstwami
pozwala
na korzyści skali oraz na kreowanie nowej wiedzy, innowacji, stając
się
podstawowym
czynnikiem konkurencyjności regionu;
5.
poprzez „produkowanie”
norm społecznych związanych z poczuciem
przynależności
i tożsamości umożliwia redukowanie kosztów transakcji,
6.
umożliwia łatwiejsze podejmowanie decyzji na różnych
szczeblach, łatwość
przewidzenia
reakcji innych;14
7.
dostarczając wzorzec zachowań pozwala zidentyfikować i
wykluczyć ze
społeczności
osoby, które nie stosują się do wzorca lub próbują
wykorzystać
społeczność
do swoich prywatnych celów (niejako substytut form prawnych).
Ekonomiczna
rola kapitału społecznego sprowadza się do tego, że
kapitał
ucieleśniony w powtarzalnych interakcjach wpływa na rozwiązywanie
wielu problemów życia
gospodarczego i rozwoju lokalnego bo zwiększa szanse jednostki na
powodzenie jej
działań.
Literatura:
1. Bratnicki M., Strużyna J., Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Wyd. Uczelniane AE
w Katowicach, Katowice 2001
2. Fedyszak-Radziejowska B., Rola elit wiejskich w kapitalizowaniu społecznych zasobów
wsi, Wieś i Rolnictwo, nr 2/2004
3. Frąckiewicz L., Rączaszka A. (red), Kapitał społeczny, Wydawnictwo AE w Katowicach,
Katowice, 2004
4. Frieske K. W., Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej IPiSS,
Warszawa 2004
5. Januszek H. (red), Kapitał społeczny - aspekty teoretyczne i praktyczne, Zeszyty Naukowe
nr 42, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej Poznań, Poznań 2004
6. Kłodziński M. Dzun W., Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN,
KROWiOGŻ AR Szczecin, Warszawa 2003
7. Kostro K., Kapitał społeczny w teorii ekonomicznej, Wyd. Szkoła Główna Handlowa,
Gospodarka Narodowa 7-8 (167-168) 2005
8. Markowski T. Stawasz D., (red.) Ekonomiczne i środowiskowe aspekty zarządzania
rozwojem miast i regionów, UŁ, Łódź 2001
9. Michałowski S. (red), Samorząd terytorialny II Rzeczpospolitej - 10 lat doświadczeń,
Wydawnictwo M. C. Skłodowskiej, Lublin 2002
10.
Pietrzyk I., Polityka regionalna UE i regiony w państwach
członkowskich, Wydawnictwo
Naukowe
PWN, Warszawa 2000
11. Polska wieś - raport o stanie wsi, FAPA, Warszawa 2002