Wydział Nauk Historycznych i Społecznych Katolicka nauka społeczna ks. dr Artur Wysocki
IV. Najważniejsze teksty społeczne papieży
Krótki przegląd
Leon XIII (1878-1903)
Rerum novarum
Pius XI (1922-1939)
Quadragesimo anno
Divini Redemptoris i Mit brennender Sorge
Pius XII (1939-1958)
Wigilijne orędzia radiowe
Jan XXIII (1958-1963)
Mater et magistra
Pacem in terris
Paweł VI (1963-1978)
Populorum progressio
Octogesima adveniens
Jan Paweł II (1978-2005)
Laborem exercens (90-ta rocznica)
Sollicitudo rei socialis
Centesimus annus
Benedykt XVI (2005- )
Deus caritas est
Caritas in veritate
Rerum novarum-15 maj 1891 r.
Kontekst społeczno-historyczny:
II Rewolucja przemysłowa; szybki rozwój kapitalizmu, rozwinięcie klasy kapitalistów i robotników; praca najemna; silny antagonizm, konflikt interesów;
Socjalizm jako radykalna próba odpowiedzi na wady kapitalizmu; Marks - istota problemu w ekonomii, własności środków produkcji
Powstawanie związków zawodowych;
„…nowe postępy w przemyśle i nowe metody produkcji, zmiana stosunków między przedsiębiorcami a pracownikami najemnymi, napływ bogactw do rąk niewielu przy równoczesnym zubożeniu mas, wzrost zaufania pracowników we własne siły i łączność między nimi, nade wszystko zaś pogorszenie się obyczajów, sprawiły, że walka (społeczna) zawrzała”. (RN 1)
Głos Magisterium Kościoła
Tzw. „kwestia społeczna”, głównie problem ekonomiczny;
Poza ukazaniem wad rozwijających się systemów, pierwszy pozytywny wykład nauczania społecznego przez Magisterium Kościoła w czasach nowożytnych;
Czy nie za późno?
Główne tezy ekonomiczne:
Podstawą problemu - zły ustrój społeczno-gospodarczy (ówczesny kapitalizm-liberalizm)
Fałszywe rozwiązanie: ówczesny socjalizm
Społeczna własność środków produkcji
Nierozwiązywalny antagonizm między klasami
Krytyka zarówno ówczesnego liberalizmu, jak i socjalizmu, jednakże szczególny nacisk na ten drugi błąd;
Podkreślenie znaczenia własności prywatnej dla funkcjonowanie społeczeństw - silne podkreślenie jej znaczenia jako wynikającej z natury
Potrzeba właściwej polityki społecznej z udziałem państwa, Kościoła i związków zawodowych
Kościół: zadanie nauczycielskie, wychowawcze, działalność charytatywna
Państwo: interweniować tam, gdzie to niezbędne - ochrona własności, zatrudnienia, kobiet i dzieci, zabezpieczenia prawne dot. pracy
Związki zawodowe: prawo do stowarzyszania się - z prawa naturalnego, działać zgodnie z prawem w obronie interesów pracowników i dla dobra wspólnego
Konkretna propozycja rozwiązania problemu: upowszechnienie własności (uwłaszczenie), dzięki sprawiedliwej płacy (możliwość oszczędzania);
Etap przejściowy
Św. Pius X (1903-1914): problem modernizmu
Benedykt XV (1914-1921): I wojna światowa - główny problem pokoju światowego
Quadragesimo anno-15 maja 1931 r.
Kontekst społeczno-historyczny
Krach gospodarczy - 1929-33 - pierwszy o charakterze światowym i największy do tej pory
Główne tezy:
Aktualność i wielkość nauczania Leona XIII;
Kontynuacja - nowe problemy; 40-ta rocznica RN
„[Leon XIII] Nie prosi o pomoc ani liberalizmu, ani socjalizmu, ponieważ pierwszy okazał nieudolność swoją do rozwiązania kwestii społecznej, a drugi zalecił lekarstwo, które by było gorszym od choroby samej i przyprawiłoby ludzkość o większe jeszcze niebezpieczeństwa” (QA 10)
przeciwko skrajnemu liberalizmowi - główny nacisk (por. kryzys)
Propozycja gruntownej przebudowy dotychczasowego systemu społeczno-ekonomicznego: korporacjonizm chrześcijański - struktury pośrednie (zniszczone przez gwałtowny rozwój „dzikiego” kapitalizmu): podtytuł encykliki - „o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy Prawa Ewangelii”. Jako środek zaradczy przeciwko walce klasowej i problemom społecznym epoki podaje powołanie do życia zrzeszeń, czy organizacji zawodowych mających charakter korporacji. Daje ona konkretne propozycje uregulowania palących problemów społecznych, także, w perspektywie międzynarodowej - globalnej.
Sprawiedliwość i miłość społeczna - „Główną rolę do odegrania w odrodzeniu moralnym ma miłość, która jest więzią doskonałości (Kol 3, 14) - (QA 137). Dążyć do tego, by „poniekąd i o organizmie społecznym można będzie powiedzieć to, co Apostoł mówi o mistycznym Ciele Chrystusa: `Z Niego całe Ciało - zespalane i utrzymywane w łączności dzięki całej więzi umacniającej każdy z członków stosownie do jego miary - przyczynia sobie wzrostu dla budowania siebie w miłości' (Ef 4,16)” (QA 92)
Zasada pomocniczości (QA 79-81);
Nazwa „katolicka nauka społeczna” (disciplina socialis catholica-QA 20)
Szczegółowe wskaznia, np. na temat płacy rodzinnej;
Nowy adres encykliki: „także do wiernych chrześcijan katolików świata”
Divini Redemptoris i Mit brennender Sorge (1937 r.)
DR - Skierowana przeciwko „bezbożnemu komunizmowi” i jego założeniom; w ekonomii głównie niszczenie własności prywatnej, również ucisk i wyzysk mas, którym obiecywano zmianę na lepsze;
Mit brennender Sorge z 1937 - potępienie narodowego socjalizmu - nazizmu w Niemczech; łamanie podstawowych praw ludzkich
Non abbiamo bisogno z 1931 r. - potępienie faszyzmu we Włoszech;
Wigilijne orędzia radiowe Piusa XII
Nacisk na prawo naturalne oraz poszanowanie godności i praw osoby ludzkiej, min. przemówienie z 1942 r.;
Płaca rodzinna;
Własność prywatna dla wszystkich (choćby niewielka);
Przeniknięcie ustroju społecznego duchem chrześcijańskim;
Sprzyjanie rozwojowi więzi społecznych i łagodzenie konfliktów
Potępienie wobec komunizmu, nazizmu i faszyzmu
Zagrożenie materializmem, a także przez nieuporządkowany rozwój techniki, który może wprowadzać zamieszanie w życiu społecznym w jego naturalnym rozwoju
Jan XXIII- Mater et Magistra z 15 maja 1961 r.
Jako główny problem społeczny widzi nie zubożenie klasy robotniczej i wyzysk ze strony kapitalistów, ani liberalizm ekonomiczny, ale nierównomierny podział dochodu społecznego w skali państwa jak i międzynarodowej; (sprawiedliwość rozdzielcza)
Zasada humanizmu chrześcijańskiego - człowiek w perspektywie nadprzyrodzonej
Problemy ówczesne:
Zanalizował zjawisko przeludnienia i niedorozwoju w krajach najbiedniejszych - zasady rozwiązania (MM 185-195);
Problem technicznego i ekonomicznego zacofania rolnictwa wobec szybkiego rozwoju miast; podkreślenie znaczenia wsi i produkcji rolnej; (MM 137-141; 150-152)
Duża rola i odpowiedzialność państwa (sprawiedliwość rozdzielcza)
Problem neokolonializmu i jego zagrożenia (MM 171-174)
Potrzeba rozwinąć współpracę między narodami (MM 200-211) opartą na porządku moralnym, którego podstawą jest Bóg;
Metodologia KNS: „zbadać, ocenić, działać” (MM 234)
Jan XXIII- Pacem in terris z 11 kwietnia 1963 r.
Charakter głównie społeczno-polityczny; niebezpieczeństwo wybuchu wojny atomowej;
Bardzo istotne kwestie dotyczące procesu globalizacji; pokój światowy może być oparty tylko na właściwych zasadach
Adres: „do wszystkich ludzi dobrej woli”
Argumentacja głównie oparta na zasadach moralnych i „słusznym rozumie” (prawie naturalnym)
Godność i prawa osoby - katalog praw (PT 11-27) jak i obowiązków człowieka (PT 28-45) - ład i porządek między ludźmi jest podstawą pokoju na świecie (PT 1-3)
Podkreślenie wzrastającej współzależności między państwami (PT 130-135)
Potrzeba rządu światowego:
Podaje zasady ustanowienia i działania takiej władzy (PT 138-145)
Gaudium et spes-7 grudnia 1965 r.
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym
Podstawy KNS; znaki czasu (p. 4); humanizm; dialog ze światem
Aktywność ludzka w świecie - podstawowe zasady (p. 33-39)
Zadanie Kościoła w świecie współczesnym (40-45)
Godność małżeństwa i rodziny (47-52)
Podnoszenie poziomu kultury (53-62)
Życie gospodarczo-społeczne - (63-72)
Wspólnota polityczna (73-76)
Umacnianie pokoju i rozwijanie wspólnoty narodów (77-90)
Paweł VI - Populorum progressio z 26 marca 1967 r.
Kontekst: Druga połowa lat 60-tych - narastanie dysproporcji miedzy narodami; zarzewie nowych konfliktów
Tytuł: „o popieraniu rozwoju narodów” - charakter globalny problemu
Rozwinięcie: Gaudium et spes - Życie gospodarczo-społeczne - (63-72)
I część encykliki: Rozwój integralny człowieka
Rozwój : „przejście od warunków mniej ludzkich do warunków bardziej godnych człowieka” (PP 20)
Rozwój integralny: przyczyniający się do rozwoju „każdego człowieka i całego człowieka”
Całościowy rozwój wymaga hierarchizacji wartości
„Rozwój oznacza to samo co pokój” (PP 87)
II część: Sprawiedliwość społeczna w skali międzynarodowej - solidarny rozwój ludzki
Napiętnowanie niesprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych (dopuszczenie buntów i rewolucji w skrajnych przypadkach (PP 31))
Potrzeba niwelowania różnic w rozwoju gospodarczym i społecznym
Podstawy nauczania o potrzebie budowy „cywilizacji miłości” (PP 73) - samo sformułowanie w „Orędziu na Światowy Dzień Pokoju 1977”
Paweł VI - Octogesima adveniens z 14 maja 1971 r.
Forma listu apostolskiego
Nowe problemy związane z zachodnim światem uprzemysłowionym i społeczeństwem postindustrialnym;
Silna urbanizacja - przeludnienie miast
Problem degradacji środowiska naturalnego
Silny rozwój środków komunikacji społecznej
Inne: problem miejsca młodzieży, kobiety we współczesnym świecie; problem dyskryminacji rasowej, religijnej etc.
Konieczność solidarnego działania
Jan Paweł II- Laborem exercens z 1981 r.
O pracy ludzkiej - 90-ta rocznica RN
Szczegółowe zagadnienie potraktowane szerzej
Praca w perspektywie zbawczej: od stworzenia do odkupienia
Człowiek - podmiotem i celem pracy
Charakter podmiotowy pracy - rozwój osobowy (wpisana w naturę): „Jako osoba jest tedy człowiek podmiotem pracy. Jako osoba pracuje, wykonuje różne czynności przynależące do procesu pracy, a wszystkie one, bez względu na ich charakter, mają służyć urzeczywistnianiu się jego człowieczeństwa, spełnianiu osobowego powołania, które jest mu właściwe z racji samegoż człowieczeństwa” (LE 6)
Człowiek celem pracy: człowiek „podmiot i sprawca, a przez to samo także jako właściwy cel całego procesu produkcji” (LE 7)
Krytyka materialistycznych podejść i uprzedmiotowienia człowieka zarówno ze strony kapitalizmu, jaki komunizmu
Godność pracy, prawo do pracy, zobowiązanie do pracy (LE 16) - rozwiązanie konfliktu między pracownikami a właścicielami kapitału
Zatrudnienie i słuszna płaca (LE 18-19)
Uprawnienia do zrzeszania się - związki zawodowe
Jan Paweł II- Sollicitudo rei socialis z 1987 r.
Wskazuje na potrzebę (w związku ze zmianami społeczno-gospodarczymi) bogatszej i bardziej zróżnicowanej koncepcji rozwoju (SRS 4)
Problemy rozwoju w perspektywie ostatnich 20-tu lat (wcześniej zbyt optymistycznie - SRS 13)
Dramatyczna sytuacja krajów Trzeciego Świata - Przepaść rozwojowa Północ-Południe - jeden z głównych problemów rozwoju na świecie
Konfrontacja między blokami: wschodnim i zachodnim; wyścig zbrojeń;
Rozszerzanie się zjawiska bezrobocia; wzrost zadłużenia międzynarodowego krajów; problemy demograficzne
Pozytywne elementy rozwoju międzynarodowego:
Większa świadomość godności ludzkiej
Rozwój instytucji i organizacji międzynarodowych
Większa troska o środowisko naturalne
Prawdziwy rozwój a nieokreślony postęp - potrzeba bardziej wzbogacać „być” niż „mieć”: „samo nagromadzenie dóbr i usług, nawet z korzyścią dla większości, nie wystarcza do urzeczywistnienia ludzkiego szczęścia”; „Zło nie polega na „mieć” jako takim, ale na takim „posiadaniu”, które nie uwzględnia jakości i uporządkowanej hierarchii posiadanych dóbr. Jakości i hierarchii, które płyną z podporządkowania dóbr i dysponowania nimi „byciu” człowieka i jego prawdziwemu powołaniu” (SRS 28); Różnica między „ekonomizmem” a ekonomią (już w LE)
„Prawdziwy rozwój na miarę wymogów właściwych istocie ludzkiej, […] zakłada […] żywą świadomość wartości praw wszystkich i każdego z osobna a także konieczność poszanowania przysługującego każdemu prawa do pełnego korzystania z dobrodziejstw nauki i techniki”; „Na płaszczyźnie międzynarodowej, czyli stosunków między państwami lub — używając potocznego określenia — pomiędzy różnymi „światami”, konieczne jest pełne poszanowanie tożsamości każdego ludu, z jego cechami historycznymi i kulturowymi” (SRS 33)
Przeszkoda „struktury grzechu”: „Suma czynników negatywnych, których działanie zmierza w kierunku przeciwnym niż prawdziwe poczucie powszechnego dobra wspólnego” (SRS 36) - podstawowe rozwiązanie: solidarność pojęta w duchu chrześcijańskim (SRS 38-40)
Wskazania szczegółowe: „Opcja, czy miłość preferencyjna na rzecz ubogich” (SRS 42)
Pokój dziełem solidarności (SRS 39)
Jan Paweł II- Centesimus annus z 1 maja 1991 r.
W setną rocznicę RN;
Kontekst: upadek bloku komunistycznego
Treść:
Rekapitulacja nauki społecznej Kościoła i nowe wyzwania
Źródła i przyczyny upadku ekonomii marksistowskiej i bloku komunistycznego (odrzucenie prawdziwej godności człowieka, materializm etc.)
Tworzenie nowego ładu społecznego po 1989 (zwłaszcza w krajach po upadku komunizmu) - Potrzeba wprowadzenia ładu we współczesne myślenie: odpowiednich zasad i wartości
Rozdz. IV - „Własność prywatna i powszechne przeznaczenie dóbr” - problemy socjalizmu i jego mentalności a problemy kapitalizmu
Pozytywnie o demokracji, ale ostrzeżenie przed konsumpcjonizmem
Tak dla wolnego rynku, ale potrzeba większej współpracy między narodami i wsparcia zwłaszcza ubogich i zacofanych w rozwoju;
Ponadto potrzeba właściwej interwencji państwa w sferę gospodarki; zasady państwa opiekuńczego (przekraczają zasadę pomocniczości) - potrzeba odpowiedniego rozwoju społeczno-kulturowego narodu;
Benedykt XVI Caritas in veritate - 2009 r.
40 (42) rocznica PP
Integralny rozwój człowieka a współczesny kryzys
Procesy ekonomiczne a moralność
wszędzie - w każdej formie działalności i na każdym etapie niezbędne zasady etyczne (por. etyka biznesu)
Człowiek podmiotem w ekonomii, nie może być traktowany przedmiotowo (tylko jako czynnik produkcji)
Potrzeba rozwoju i wsparcia trzeciego sektora w ekonomii
Propozycja zasady bezinteresowności w ekonomii
jako uzupełnienie, a nie jako wyłączna zasada w ekonomii
potrzeba stworzenia odpowiednich warunków dla takiego funkcjonowania
Silny rozwój procesów globalizacyjnych
Potrzeba międzynarodowej współpracy (solidarności) przy rozwiązywaniu ważnych globalnych problemów
Ochrona środowiska naturalnego - potrzeba współpracy i mobilizacji
Międzynarodowe korporacje i ich inwestycje
nie należy kierować się jedynie wielkością zysku, ale także uwzględniać potrzeby społeczne
Odpowiedni stosunek do pracowników i społeczności lokalnych
Wobec związków zawodowych w perspektywie globalnej, min.:
Potrzeba szerszego widzenia zasady solidarności (solidarność także wobec pracowników z biednych krajów)
Znaczenie techniki i nowych technologii w rozwoju gospodarczym
Technika jako narzędzie, które można wykorzystać bądź dobrze bądź źle
Wspólne linie encyklik
Nieustanne podkreślanie ciągłości nauczania Kościoła
Rozwój związany ze zmieniającymi się warunkami społeczno-ekonomicznymi („rerum novarum”, „znaki czasów”)
Podobne problemy:
Np.. Kryzys 1931 - 2009
Caritas in veritate a QA (etc.) i PP
7