Ikonografia średniowieczna
„malarstwo jest pismem laików”
20.-30. XX w.- narodziny ikonografii
1912- Abraham Warburg- referat na konferencji w Rzymie, omówienie wyników badań nad treścią malowideł z XIV w. z palazzo Schifaniola w Ferrarze (d'Este)
Przedstawienia astronomiczno- astrologiczno- mitologiczne; „prace miesięczne”; personifikacje ciał niebieskich oraz zodiaków; tryumfy bogów antycznych
Erwin Panofsky (badacz niemiecki pochodzenia czeskiego)
„Ikonografia i ikonologa ”
Poglądy i właściwym prowadzeniu ikonologii:
Opis preikonograficzny (przedmiotowy).
Analiza ikonograficzna- rozpoznanie tematu, osób i relacji pomiędzy nimi, sytuacji na obrazie.
Interpretacja ikonologiczna- ukazanie historycznych aspektów funkcjonowania obrazu, założeń ideowych.
Dla ikonografii- obraz = każdy nośnik treści, także rzemiosło artystyczne czy rzeźba
Przedstawienie archetypiczne
Przedstawienia: Matka boska z Dzieciątkiem
czasza absydy w kościele w Tocello koło Wenecji
Kolonia, Stefan Lochner
Kolonia, Mistrz św. Weroniki, 1410
Mistrz z Wyższego Brodu, Czechy, 1345 (szczygieł w dłoni Dzieciątka)
Maria Tronująca
Tournus San Philips
Ikona z klasztoru św. Katarzyny na Synaju (palla- okrycie głowy płaszczem- jak matrony rzymskie, tak Maria; Manus Dei)
Madonna z Kłodzka (lwy przy tronie)
Stefan Lochner, ok. 1440 (drewniana ława- jak w ogrodach średniowiecznych)
Corona Clausa- korona zamknięta (cesarska) noszona przez Marię
Tron Łaski (gr. Sedes grazie) od XII w., rozpowszechnione pod koniec Średniowiecza
Bóg Ojciec na tronie trzyma krzyż z Chrystusem
Z Listu św. Pawła do Hebrajczyków, ale tylko nazewnictwo
Nie odnosi się to do żadnego przekazu biblijnego
Z punktu widzenia dogmatu nie jest konieczne przedstawienie Ducha Świętego w Tronie Łaski, ale nie zdarza się, by się on nie pojawiał.
Np. Tron Łaski Berlin Staatl. Museum ok. 1260-70
Psałterz Cambridge ok. 1220 (tron Boga na wzgórzu Golgoty, twarz Boga zasłonięta złotym czteroliściem- 4 strony świata, całość kosmiczna, 4 Ewangelie)
W średniowieczu Żydów ukazywano w spiczastych czapkach.
Maiestas Domini (Chrystus na majestacie)
Z wizji Izajasza- aniołowie otaczający Boga
Symbole Ewangelistów (cztery istoty żyjące) jako elementy obrazujące różne aspekty eposłannictwa Chrystusa. Wół (Łukasz, ofiara Chrystusa), orzeł (Jan, wniebowstąpienie), uskrzydlony człowiek (Mateusz, człowieczeństwo), lew (Marek, zmartwychwstanie).
Często mandorla w kształcie ósemki.
Ten temat pojawia się nie tylko w malarstwie książkowym, ale także w rzeźbie romańskiej, głównie na tympanonach francuskich i niemieckich.
Np. Złoty ewangeliarz Echternach
Sakramentarz z Metz
Biblia Karola Łysego
Sakramentarz z ST. Etienne Limoges ok. 1100
Przedstawienia Zwiastowania
Manus Dei- ręka Boga, była często zstąpieniem Jego obcności
Ewangeliarz gnieźnieński
Fra Angelico
Głęboko pobożny, ale także o rozległej wiedzy
Zasłona- symbol tego, co należy zasłonić: w przedstawieniach jako Empireum, w Zwiastowaniu- tajemnica wcielenia
Nawiedzenie św. Elżbiety
Od VI w., rozpowszechnienie XIII/XIV w.
Giotto
I waśnie wówczas w okresie pewnego poluźnienia rozmaitych kanonów ikonograficznych zaczynają w cyklach dzieciństwa pojawiają się sceny nawiedzenia co ma związek z rozwojem święta liturgicznego. Ukazujące człowieczeństwo Chrystusa / w drugiej połowie wieku XIII. Pod wpływem tej teologii i pobożności franciszkańskiej, czego skutkiem było wprowadzenia święta nawiedzenia Elżbiety. Elżbieta dość często przyklęka przed Marią Boską, często jest przedstawiana jako kobieta w wieku zaawansowanym.
Godz małg ori
Nawiedzenia odbywa się w otwartym pejzażu. Za Marią stoi mały anioł podtrzymujący jejk szatę. Nie jest to potężny strażnik, jak w obrazach tronu bożego, jednak jego wydźwięk jest podobny, pokazuje ważny statut i pozycję Marii. Pokazuje on przyszłą godność Matki Boskiej jako Królowej Aniołów.
Mistrz życia Marii; nawiedzenia
Przedstawione z fundatorem
NY PML; 1480
W późnym średniowieczu popularne było pokazywanie sceny nawiedzenia w rozległych pejzażach.
Narodziny
W Ewangeliach nie ma mowy o zwierzętach, z Izajasza.
III w.- wół- żydzi; osioł- Tora
Kwatera z drzwi z kościoła Marii Panny na Kapitolu
Relief z tronu biskupa Maksymiliana w Rawennie- położne przy Narodzinach (z apokryfu- Ewangelia Jakuba)
Duccio Maestra- przedstawienie z kąpielą, wanienka przypomina czaszę chrzcielnicy
Przedstawienia narodzin w grocie (ujęcie za tradycją palestyńską), jest popularniejsze w sztuce wschodniochrześcijańskiej.
Mistrz z Wyższego Brodu ok. 1350, Narodziny
Trzej królowie
Późne średniowiecze, druga połowa XIV-XV w.- bardzo dworskie przedstawienia religijne, bez związku z treścią religijną
Książę Jana de Berry- XIV/XV w.- godzinki księcia de Berry
Ucieczka Marii i Józefa do Egiptu
Elementy egzotyczne- znajomość z tekstów wśród artystów
Ofiarowanie w świątynii
Zwyczaj oczyszczania położnic w 40 dni po urodzeniu dziecka i ofiarowania w świątynii syna pierworodnego.
Santa Maria Maggiore- pierwsze przedstawienie?
Symeon ma dłonie zasłonięte białą chustą- zakaz dotykania świętości obnażonymi rękoma
Lochner- ofiarowanie jednocześnie oczyszczeniem Marii- procesja dzieci ze świacami
Dzieciątko na ołtarzu trzymane przez Symeona i siedzące na pole jego płaszcza- zapowiedź ofiary Chrystusa i ofiary mszalnej
Bardzo dworskie przedstawienia
Odnalezienie Jezusa w świątyni
Zawsze Chrystus wyeksponowany
Chrzest Jezusa
Przedstawienia
Ewangelie synoptyczne- Mateusza, Marka i Łukasz- najbardziej do siebie podobne
Ewangelia Jana- znacznie różna
Mateusz, Jan- bardziej rozbudowany opis chrztu
Baptysterium Arian w Rawennie- mozaika
Postać siwobrodego starca (nie ma opisu w ewangeliach)- personifikacja rzeki Jordan!
Chrystus stoi na małym smoku- symbol tylko i wyłącznie szatana
Chrzest Chrystusa prawzorem sakramentu, który obmywa z grzechu pierworodnego- zwycięstwo nad diabłem.
Giovanni di Paolo Kalif, 1450
Rozbudowana asysta aniołów, Bóg ojciec z twarzą Jezusa
Późnie średniowiecze- przedstawienie postaci Boga zamiast Manus Dei
Salvator Mundi
Całopostaciowe (rzadziej półpostaciowe) Chrystusa w prostej szacie, trzymającego w dłoni kulę świata
Przedstawienie Boga przy chrzcie właśnie w Salvator Mundi
Dualizm ikonograficzny średniowiecza
Przemienienie na górze Tabor
Asysta aniołów
Fra Angelico
Podobne znaczenie miało wcielenie (odwołania do dzieciństwa)
Przemienienie- nawiązania do cyklu pasyjnego, zaczynające się od wjazdu Chrystusa do Jerozolimy
Wjazd do Jerozolimy
Relacjonowany przez wszystkich ewangelistów
Święto obchodzone już w okresie wczesnochrześcijańskim, ale w sobotę tydzień przed Wielkim Tygodniem
Sarkofag Juliusza Assusa
Giotto
Ewangelistarz Ottona III, po 997 r.- wyraźne rozdzielenie stref- osobno uczniowie i ci, którzy wyszli mu naprzeciw, a osobno ci, Jezus u człowiek na drzewie (jak on się nazywał?)
Brak przedstawienia bramy jerozolimskiej
P. Lorenzeti 1310-1320, Asyż, kościół dolny
W ikonografii dojrzałego i późnego średniowiecza na tych przedstawieniach dzieci zrywają gałęzie z drzew
Pełnoplastyczna rzeźba Chrystusa na osiołku- używane w procesji palmowej od XIII w.
Od połowy XIII w. rozpowszechnienie zwyczaju używania w liturgii Bożego Narodzenia małych figur Chrystusa składanych w żłobie- zainicjował ten obrzęd św. Franciszek z Asyżu
Ostatnia wieczerza
Opis z ewangelii synoptycznych
Wczesne przedstawienia głównie Kany i rozmnożenia pokarmu
San Apolinare Nouvo- mozaika ostatniej wieczerzy
Łoża ustawione wokół wspólnego stołu z rybami (symbol chrystologiczny) i chlebem
Przedstawienia dojrzałego średniowiecza- apostołowie nie leżący, a siedzący przy stole (zmiana obyczajów), obok Chrystusa wyróżniony ewangelista Jan (sam o sobie pisze jako o ulubionym uczniu Chrystusa), najczęściej w przedstawieniach z głową opartą na ramieniu lub na piersi Chrystusa
Kwatera z drzwi Santa Maria na Kapitolu
Przedstawienia momentu zapowiedzi zdrady
Zazwyczaj przestawienie na podstawie Mateusza- Chrystus sięga do misy
Malowidło z Starożytnego Panteonu królów w kościele św. Izydora w Leonie
Apostołowie podpisani
Judasz wyodrębniony z grupy apostołów, ale niekoniecznie w znaczeniu negatywnym.
Skłonność do negatywnej prezentacji Judasza (zniekształcone rysy i brzydota)- raczej w ikonografii nowożytnej, choć w średniowieczu też były próby.
Obraz Ducia ok. 1311 r., z Maiesty, dawnego ołtarza dla katedry w Sienie
W malarstwie zaczyna odgrywać znaczenie sceneria
Izba w skrócie optycznym
Fra Angelico, Ustanowienie Eucharystii, klasztor dominikanów San Marco we Florencji
Rzadkie zobrazowanie tego akurat momentu
Ikonografia kościoła wschodniego- komunia apostołów, w ikonografii zachodniej bardzo rzadkie
Lekcjonarz, Salzburg ok. 1050
Przedstawienie Judasza przyjmującego komunię z ręki Jezusa
Negatywne przedstawienie Judasza- sakiewka i żółta szata (rola barwy żółtej- pod względem walorów optycznych najbardziej zbliżona do złota i może ją zastępować, ale tylko udaje złoto- żółty kolorem fałszu); szczególnie w późnym średniowieczu Judasz przedstawiany w żółtej szacie, czasem też rude włosy
Derick Bouts, 1464-1468, ołtarz kościoła św. Piotra z Leuwen
Ustanowienie Eucharystii
Chrystus nie trzyma kawałka chleba, ale hostię
Fra Angelico, Sakrament Eucharystii
Rozbudowana do trzech wzorów/kwater redakcja z iluminacji księgi
Pierwsza- okrągły stół z apostołami wokół
Druga- umywanie nóg
Trzecia- Chrystus błogosławiący chleb i wygłaszający mowę eucharystyczną (Jan) do apostołów z drugiej strony stołu
Kwatera z ołtarza kościoła Augustianów w Krakowie 1468
Modlitwa w Ogrójcu
Chrystus klęczący i modlący się oraz śpiący apostołowie
Czasem kielich stojący na skale- przedstawienie metafory kielicha goryczy; kielich z krzyżem
Żaba ze złą konotacją ikonograficzną- hipokryci, obłudnicy i grzesznicy
Scena modlitwy łączona lub zastępowana sceną pojmania Jezusa.
Giotto, kaplica Scrovegni, Padva; Pocałunek Judasza
Judasz w żółtym płaszczu; scena nocna (rzadkie)- żołnierze niosą zapalone pochodnie
Yates Thompson, minitura
Scena nocna
Miniatura z Godzinek Księcia de Berry, 1416
Pojmanie w szczególnym ujęciu- zobrazowanie momentu, kiedy żołnierze padli zdjęci strachem, gdy Chrystus powiedział, że jest tym, którego szukają (ego sum)
Scena nocna
W tym samym rękopisie śmierć Jezusa na krzyżu- także zdecydowany nokturn
Epizod odcięcia ucha Malkusowi- słudze arcykapłana- często w przedstawieniach pojmania
Scena z malowideł w kościele dolnym w Asyżu
Ewangeliarz z Rossano, Antiochia
Przedstawienia Chrystusa przesłuchiwanego przez Sanhedryn, Annasza, Kajfasza, Heroda czy Piłata- często nie można ustalić, przez kogo właściwie
Duccio di Buoninsegna
Scena zaparcia się Piotra na dolnej kondygnacji i przesłuchania Chrystusa przez Kajfasza na górnej
Ewangeliarz z Rossano, Antiochia
Miniatura- Chrystus przed Piłatem, widoczne wyprowadzenie Barabasza
Ukrzyżowanie
Grünewald
Część środkowa z zespołu malowanych scen z ołtarza z Isenheim
Pod krzyżem Maria i Maria Magdalena (o jej wyróżnieniu przez Chrystusa nie ma mowy w ewangeliach, tylko w ewangelii Jana wyróżniona jako ta, która pierwsza, która zobaczyła Chrystusa zmartwychwstałego)
Po drugiej stronie Jan Chrzciciel (ostatni z proroków i bezpośrednio zapowiadający Chrystusa- nazwał go Agnus Dei)
Godzinki Med-Tur
Okazały widok Jerozolimy w tle (elementy zaczerpnięte z architektury miast europejskich)
Maria rozpaczająca pod krzyżem
Zdjęcie z krzyża
Wzbogacone o motyw opłakiwania Jezusa
Apokalipsa Bamberska 1002-20
Górna kwatera- śmierć Chrystusa
Dolna kwatera- złożenie do grobu (Józef z Arymatei i Nikodem)
Zespół scen kanonicznych
Zdjęcie z krzyża nie jest opisywane w ewangeliach. Przedstawiane niemniej w monumentalnych realizacjach ustawianych na belkach tęczowych lub w kaplicach (szczególnie w Italii).
Zdjęcie z krzyża, katedra z Trivoli, XIII w.
Chrystus z koroną na głowie- symbol zwycięstwa Chrystusa nad grzechem i szatanem
Ulm, ok. 1520
Józef z Arymatei, Jan ewangelista, Maria Magdalena, Matka Boska ujmuje w ręce dłoń Jezusa (zazwyczaj relacja matka-ciało syna jest inaczej ujmowana)
Mistrz życia Marii, Zdjęcie z krzyża, 1465
Fra Angelico
Pojawia się opłakiwanie
Godzinki Rohan, prawdopodobnie lata 20. XV w.
Ciało Chrystusa leżące na ziemi pod krzyżem, Jan Ewangelista podtrzymuje Marię pochylającą się i omdlewającą nad ciałem; sam odwraca się do głowy Boga Ojca, który przygląda się scenie z chmur (nie ma przekazu ukazania się Boga podczas męki na krzyżu)
Piety
Pietas- pobożność
Przez historyków sztuki uznane za przedstawienia do prywatnej dewocji- nie mają poparcia w ewangeliach
Chrystus niosący krzyż
Św. Weronika z chustą
Pieta z Awinionu, ok. 1460 r.
Maria modli się nad Chrystusem, ale nie klęczy nad nim, także Jan ewangelista i Maria Magdalena- klęczący
Piety przetworzeniem tronującej Marii z małym Jezusem (?)- bo czasem ciało Jezusa jest znacznie pomniejszone
Może to się także wywodzić ze scen opłakiwania
Pietas Domini- przedstawienia Boga Ojca podtrzymującego ciało Jezusa, z przedstawieniem Ducha Św.
Podobne do Tronu Łaski- tam Bóg trzyma krzyż- przyjęcie ofiary Chrystusa
Mąż Boleści- Vir Dolorum
Chrystus prezentujący swe rany- w Bizancjum- zamknięte oczy, na Zachodzie- półotwarte (boskość nie podlega śmierci)
Jeśli Chrystus jest podtrzymywany przez anioła- zwyczajowo nazywane pietą anielską
Częste przedstawienia w grobie
Miecz płonący i lilia- atrybuty Chrystusa sędziego na Sądzie Ostatecznym
Ecce homo- nie ma ran po gwoździach i w boku (w odróżnieniu od Vir Dolorum)
Tzw. Msza św. Grzegorza
Jedno z przedstawień- Lubeka, ok. 1500 r.
Gdy papież zastanawiał się nad prawdziwością transsubstancjacji, w czasie konsekracji na ołtarzu pojawiło się ciało Chrystusa.
Chrystus na mensie ołtarzowej jako Mąż Boleści
Zstąpienie do otchłani
1215 sobór laterański IV- ustanowienie dogmatu o działalności Chrystusa przez trzy dni jego śmierci- zstąpienie do piekieł
Dogmat o transsubstancjacji
Potwierdzenie zstąpienia do piekieł- ewangelia Nikodema
V w. „Zstąpienie do otchłani”
Chrystus z krzyżem na chorągwi
Duccio, Maesta
Ołtarz wykonany dla katedry sieneńskiej
Tylko szata Jezusa dekorowana złotem- z Bizancjum
Mozaika z bazyliki św. Marka
Chrystus złoty- złoto symbolem światła, także boskiego
Fra Angelico, klasztor San Marco we Florencji- freski
Światło Chrystusa rozświetla Adama- Chrystus nowym Adamem
Zmartwychwstanie
Nieopisane w ewangeliach- opisane działania innych osób oraz wydarzenia późniejsze
Trzy Marie- nie ma wśród nich Matki Boskiej
San Marco, Florencja, Fra Angelico
Cztery kobiety i anioł oraz św. Katarzyna Sienieńska, nad nimi Chrystus zmartwychwstały- ale zmartwychwstanie nie dokonało się tuż przed przyjściem niewiast- unaocznienie słów anioła
Duccio, Maesta
Anioł ma czerwoną karnację, bo aniołowie są związani z żywiołem ognia i przebywają w empireum, bezpośredniej bliskości Boga, w strefie przesyconej światłem boskim
Mistrz z Wyższego Brodu, ok. 1350 r.
Chrystus fizycznie wychodzi z grobu, na sarkofagu siedzi anioł- uważany w tym wypadku za anioła żeńskiego, bo ma damską suknię z pasem i niebieskie pończochy
Chrystofanie Galilejskie
Sceny, gdy Chrystus ukazuje się w otwartej przestrzeni uczniom, ukazanie się nad jeziorem czy w drodze do Emaus
Najważniejsze: Noli me tangere i wyobrażenie niewiernego Tomasza
Wniebowstąpienie
Przekaz: Marek i Łukasz