Zagadnienia wstępne. Synteza
I. Aby opisać proces lektury, trzeba odpowiedzieć na pytania:
Jak oko i mózg człowieka percypuje tekst - jakie procesy psychiczne i psychofizyczne realizują się, aby tekst stał się zrozumiały i został przyswojony bądź odrzucony;
Jak można mierzyć sprawność czytania - czyli jego szybkość i stopień rozumienia przekazu; jakie są techniki czytania; jaki wpływ ma szata graficzna książki (typografia, światła, ilustracje, wielkość i krój czcionki) na sprawność czytania i zrozumienie tekstu;
Kto czyta - z jakim natężeniem (jak często); jaki jest zawód, płeć, wykształcenie, status społeczny, style życia osób czytających; jakie środowiska, grupy społeczne nie czytają; jaki jest społeczny zasięg książki w Polsce i jak rozległe są obszary absencji czytelniczej;
Co czyta - jakie teksty (książki, prasa, Internet) i jakie repertuary są czytane - tytuły, autorzy, gatunki, typy (naukowe, fachowe, użytkowe, literatura piękna); kanon a bestsellery;
Jakie są potrzeby i motywy czytania - jaki jest wpływ i funkcje lektury (kształtowanie zainteresowań, postaw, systemu wartości, stylu życia; oddziaływanie na emocje; przekazywanie informacji; wpływ terapeutyczny - biblioterapia;
Jakie są typowe zachowania czytelnicze - aktywność, wybory, preferencje, mody czytelnicze; sposoby czytania i style odbioru lektury;
Co to jest kultura czytelnicza i jakie są jej wyznaczniki;
W jakich sytuacjach realizuje się czytanie; jak sytuacja komunikacyjna steruje zachowaniami czytelników;
Jakie są cywilizacyjne, historyczno-kulturowe i społeczne uwarunkowania rozwoju czytelnictwa powszechnego - wynalazki techniczne, poziom alfabetyzacji (piśmienności) i wykształcenia, dostępność instytucji oświaty i kultury, rozpowszechnienie i dostępność książki.
II. Interdyscyplinarność problematyki czytelnictwa
Czytelnictwo nie jest przedmiotem badań jednej dyscypliny naukowej, lecz interdyscyplinarną dziedziną wiedzy, stosuje metody badawcze wielu dyscyplin: psychologii, socjologii, pedagogiki, literaturoznawstwa, kulturoznawstwa, nauki o książce i bibliotekoznawstwa, medycyny, wiedzy o mediach i społecznym komunikowaniu się.
Każda z nich:
inaczej formułuje pytania,
postrzega zjawisko z innej perspektywy,
bada inne aspekty,
prowadzi badania właściwymi dla siebie metodami.
Psychologię zajmują procesy psychosomatyczne (fizjologia ruchów oka i pracy mózgu) i psychiczne (poznawcze, emocjonalne i wolicjonalne), które towarzyszą czytaniu i je warunkują, np. postrzeganie tekstu, wyobrażanie, zapamiętywanie i zapominanie, internalizacja czyli przyswajanie treści, potrzeby i motywy czytania. Metody badań: test, obserwacja, eksperyment, analiza wytworów (rysunki, prace).
Dla pedagogiki najważniejszy jest problem wychowawczego oddziaływania lektury na zachowania jednostek i grup społecznych, zwłaszcza dzieci i młodzieży. Pedagogika biblioteczna zajmuje się metodami pracy z czytelnikiem. Pedagogika pracy kulturalno-oświatowej podejmuje problemy uczestnictwa w kulturze i animacji kulturalnej. Metodami są: eksperyment pedagogiczny, obserwacja kierowana, wywiad.
Socjologia bada czytelnictwo jako zjawisko społeczne, obejmujące różne grupy społeczne. Poszukuje typowych dla danej społeczności (powtarzających się) wzorów zachowań czytelniczych i kulturalnych, wzorów osobowych człowieka kulturalnego - wyobrażeń zbiorowych związanych z książką i czytaniem (a także z uczestnictwem w kulturze). Stara się określić miejsce lektury w stylach życia różnych grup społecznych. Głównymi metodami są: ankieta, wywiad kwestionariuszowy, case study, metoda statystyczna.
Dla literaturoznawstwa najważniejsze są zagadnienia odbioru dzieła literackiego, popularność poszczególnych tekstów, gatunków, autorów; społeczny obieg dzieł literackich (socjologia literatury oraz badania kultury literackiej). Metody: ustala się popularność i społeczną recepcję dzieła (i pisarza) na podstawie jego obecności w pracach krytycznoliterackich (np. liczba i charakter recenzji), na deskach teatrów i w adaptacjach filmowych czy telewizyjnych, w kanonie lektur szkolnych itp.).
Przedmiotem nauki o książce są trzy grupy zjawisk:
proces produkcji, tworzenia książki oraz ona sama jako materialny efekt tego procesu;
proces jej dystrybucji, rozpowszechniania w społeczeństwie, dokonujący się poprzez różne instytucje, zwłaszcza zaś księgarnie i biblioteki;
proces jej konsumpcji, czyli społecznego odbioru oraz jego kulturowe skutki.
W tym ostatnim obszarze mieszczą się zagadnienia czytelnictwa. Współczesne księgoznawstwo pojmuje książkę (lekturę) jako zjawisko społeczne i kulturowe. Jednym z głównych celów jest określenie społecznych funkcji książki oraz instytucji jej służących, opis kształtowania się publiczności czytającej- jej postaw i zachowań, czyli opis kultury czytelniczej społeczeństwa polskiego w ciągu wieków.
Źródłami i metodami właściwymi dla nauki o książce są:
analiza dokumentów obiegu książki: dokumentacja wydawnicza, bibliograficzna, biblioteczna i księgarska ujawniająca repertuar wydawniczy i użytkowanie książek (dane o wysokości nakładu, liczbie wznowień, inwentarze biblioteczne, katalogi księgarskie i aukcyjne, wykazy prenumeratorów, subskrybentów, reklamy i ogłoszenia księgarskie w prasie, inwentarze majątkowe i zapisy testamentarne, ankiety czytelnicze);
poszukiwanie świadectw lektury w samej książce (znaki własnościowe; komentarz czytelniczy - glossy, marginalia; stan zaczytania;
świadectwa czytania zawarte w pamiętnikach i wspomnieniach, w korespondencji;
obrazy lektury w literaturze pięknej i w ikonografii.
III. Podstawowe pojęcia i definicje.
Czytanie jest to proces psychofizyczny związany z czynnością odbierania i rozumienia tekstu pisanego utrwalonego na jakimś nośniku materialnym (kamień, papirus, papier, skóra, tabliczka rogowa, cd-rom itp.).
Miles Tinker („Podstawy efektywnego czytania”):„Czytanie polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli, służących jako bodźce do przywołania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulowania pojęciami, które czytelnikowi są już znane. Uzyskane tą drogą znaczenia są organizowane w procesy myślowe, dostosowane do celów przyświecających czytelnikowi. Taka organizacja prowadzi do zmodyfikowania myślenia i (lub) zachowania albo też prowadzi do całkowitej zmiany zachowania, przy czym dokonuje się to w rozwoju osobniczym lub społecznym”.
Stanisław Siekierski („Czytania Polaków w XX wieku”): „Czytanie to sposób zaspokajania potrzeb czytelniczych, wynikających z sytuacji kulturowej oraz psychicznej, w jakiej się człowiek znajduje”.
Czytanie jest więc procesem twórczym, na który składają się skomplikowane procesy myślowe, który wywołuje określone przemiany w świadomości i postępowaniu człowieka.
Pojecie czytania jako czynności odnosi się zarówno do odbioru literatury, jak i informacji w rozkładzie jazdy, książce telefonicznej czy kucharskiej, itp.
Lektura podejmowana jest dla celów estetycznych, emocjonalnych, rozrywkowych. Jest to systematyczne obcowanie z tekstami różnego rodzaju, które jest świadomie ukierunkowane gustem i motywami czytelnika, zaspokaja różnorodne potrzeby, przebiega według pewnych wzorów, utrwala pewne postawy, kształtując osobowość czytającego.
Czytelnictwo - czytanie chociaż ma charakter indywidualny, wywołuje zawsze skutki społeczne, jego rezultaty ujawniają się nie tylko w zachowaniach poszczególnych ludzi, ale i grup społecznych,. Indywidualne wybory określonej książki, np. jej zakup w księgarni czy wypożyczenie w bibliotece mają wpływ na politykę gromadzenia, repertuar wydawniczy, cenę książki, kreują popularność autora, decydują o organizacji rynku książki i jej dystrybucji itp.
Marek Skwarnicki (1960) „Czytelnictwo jest procesem społecznym, polegającym na zaspokojeniu różnorodnych potrzeb ludzi (intelektualnych, estetycznych, naukowych, informacyjnych, rozrywkowych) poprzez przyswajanie przekazywanego pisemnie dorobku ludzkich myśli, uczuć i wiedzy”.
Jadwiga Kołodziejska (1976): czytelnictwo to „proces społecznej komunikacji, w którym książka jest narzędziem przenoszenia kultury za pomocą symboli”.
Współcześnie, w epoce czytelnictwa telewizyjnego i komputerowego (U. Eco), czytania „ekranowego”- w Internecie, biblioteki cyfrowe, ale i przez telefony komórkowe, telegazety, multimedia te definicje są wystarczające. Mówi się o metaczytelnictwie (metareading)- jako charakterystycznym dla współczesnego człowieka obcowaniu z tekstami zapisanymi na różnych nośnikach oraz z wieloma różnorodnymi źródłami informacji (Patrick Bazin, 1996).
Czytelnik tradycyjny postrzega tekst czy dzieło jako całość - zna jego granice, czytany fragment jest odbierany jako część całej struktury (rozdziałów, części), ale także w kontekście zbioru tekstów pokrewnych, np. kanonu. Jest więc elementem jakiejś logicznej struktury - świata książek, weryfikowanym przez miejsce i porządek w tej strukturze.
Czytelnik „ekranowy” w sieci sam wyznacza scenariusz czytania przez przyjęcie określonej strategii wyszukiwania; istotną rolę odgrywa przypadek. Czytelnik ekranowy nie zna całości, rekonstruuje ją ze składanych fragmentów. Wiarygodność czy rzetelność przekazu nie jest gwarantowana. Jest wolny w swoim wyborze ale i zagubiony. Proces odbioru określa się jako interaktywny - czytelnik prowadzi dialog z nadawcą, ingeruje w tekst wyjściowy i przekształca go, tworząc nowe, pochodne teksty.
W związku z tym rośnie rola kompetencji jako czynnika decydującego o lekturze. Korzystanie z podstawowych dla kultury współczesnej przekazów, jakimi są dokumenty multimedialne, a więc takie, które mają budowę hipertekstową, czyli umożliwiają wyszukiwanie potrzebnych informacji oraz pracę edycyjną, wymaga innych kompetencji odbiorczych, zachowań interaktywnych. Odbiorca staje się aktywnym współtwórcą komunikatu. W społeczeństwie wiedzy kompetencje będą podstawowym elementem stratyfikacji społecznej - proletariat kulturalny (digitariat, libritariat), czyli szeroki margines społeczności, które nie osiągną tych kompetencji, jakie niesie życie w społeczeństwie informacyjnym, w dobie rewolucji teleinformatycznej.
Dwie kategorie tych sprawności: 1/ sprawność alfabetyczna, tzw. alfabetyzm funkcjonalny: reading literacy (czytanie ze zrozumieniem oraz umiejętność wyrażenia swoich myśli i poglądów) + mathematical literacy + scientific literacy oraz 2/ computer literacy, czyli sprawność korzystania z technologii informacyjnej.
Ponadto zawsze istotne są kompetencje literackie, a więc estetyczne czyli kompetencje do odbioru literatury (beletrystyki, eseistyki, reportażu) jako dzieła sztuki, jako przekazu kulturowego.
W kulturze współczesnej coraz większą wagę mają również czynniki natury aksjologicznej związane z dokonywaniem wyborów etycznych, estetycznych i światopoglądowych (homo eligens). H. G. Gadamer („Rozum, słowo, dzieje” Warszawa 1977): pojmuje czytanie „jako <sposób bycia w świecie>, jako proces społecznego komunikowania się o eksponowanej funkcji światopoglądotwórczej, polegającej na poszukiwaniu i przywracaniu światu i sobie <całości sensu>.
O czytelnictwie decydują więc:
1/ sprawność czytania ze zrozumieniem;
2/ kompetencje technologiczne i alfabetyczne umożliwiające wyszukiwanie i odbiór przekazów tradycyjnych i cyfrowych;
3/ kompetencje estetyczne - umiejętność odbioru dzieł literackich, czytania kultury;
4/ wyznaczniki aksjologiczne.
Proponowana definicja: Czytelnictwo to proces uczestniczenia w symbolicznej kulturze pisma - dzięki społecznemu komunikowaniu się oraz koniecznym do tego dyspozycjom psychicznym i aksjologicznym oraz kompetencjom: alfabetycznym, estetycznym i technologicznym - za pośrednictwem którego realizowane są cele oraz wartości indywidualne i społeczne, przebiegający według wzorów zachowań lekturowych charakterystycznych dla danej kultury.
Czytelnik (odbiorca tekstów) jest - systematycznie, doraźnie lub potencjalnie - uczestnikiem tego procesu społecznej i kulturowej komunikacji jaki dokonuje się za pośrednictwem książki (prasy, druku, sieci).
Czytelnik znawca - o wysokim poziomie kultury czytelniczej i wysokich kompetencjach odbiorczych, ocenia teksty ze względu na ich wartości immanentne (estetyczne, informacyjne, naukowe, filozoficzne itp.) posługując się aparatem krytycznym.
Czytelnik potoczny - o skończonej edukacji, o niewysokim poziomie kompetencji odbiorczych, dla którego głównym kryterium oceny tekstu jest nie jego obiektywna wartość, lecz własne doświadczenie życiowe i potrzeby życia codziennego, a więc typowość tekstu i jego przydatność dla określonej sytuacji.
Czytelnik wirtualny (wpisany w dzieło), adresat „przewidziany” przez autora oraz wydawcę, z myślą o którym powstał tekst oraz została zaprojektowana szata graficzna książki, został określony nakład, formy promocji, itp.
W badaniach czytelnictwa czytelnik postrzegany jest i badany jako:
1/ kategoria psychologiczna (ze względu na potrzeby, motywacje, charakter, temperament, inteligencję, wiek, płeć);
2/ kategoria społeczna (ze względu na wykształcenie i kompetencje, zawód, miejsce zamieszkania, przynależność grupową, styl życia, orientację życiową - motywowaną aksjologicznie);
3/ kategoria kulturowa (ze względu na tworzone i recypowane repertuary czytelnicze - kanony, bestsellery, powszechniki, repertuary celowe; instytucje uczestnictwa w komunikacji czytelniczej i sytuacje lektury - biblioteki, księgarnie, szkoła itp.; style odbioru; wzory zachowań lekturowych; funkcje lektury - aksjologiczne, estetyczne, edukacyjne, wspólnototwórcze).
Publiczność czytelnicza. W znaczeniu szerokim jest to ta część całej populacji, która czyta - obcuje z tekstami bez względu na jakość czytania i stopień jego intensywności.
W węższym znaczeniu jest to zbiorowość „aktywna”, która uczestniczy w kulturze książki za pośrednictwem różnych instytucji (księgarnie, biblioteki, kluby, imprezy), poprzez które komunikuje się z autorami i wydawcami wyrażając swoje potrzeby i opinie.
Publiczność tworzy opinie o książkach i autorach, wpływa na kształtowanie gustów literackich, na normy zachowań (postawy) wobec książki i czytania w ogóle, np. mody czytelnicze (listy bestsellerów). Tak pojęta publiczność posiada pewien poziom kultury czytelniczej pozwalający na swobodne i nieograniczone obcowanie z lekturą. Publiczność ta jest zróżnicowana i można dokonywać jej podziałów, np. ze względu na tematykę czy gatunek komunikatów - publiczność prasy kulturalnej, politycznej; publiczność piśmiennictwa popularnonaukowego, fachowego, poezji, kryminałów, czy w ogóle literatury pięknej.
Wyodrębnia się publiczność literacką, czyli zbiorowość odbiorców literatury pięknej. Czytanie tekstów literackich jest procesem odmiennym niż czytanie tekstów innego rodzaju. Książka literacka zaspokaja inne potrzeby, pełni inne funkcje niż np. książka naukowa czy użytkowa. Jedną z istotnych cech tekstu literackiego jest tzw. uporządkowanie naddane. Tekst literacki jest fikcyjny i zarazem wieloznaczny (symboliczny). To głębsze znaczenie jest uzyskiwane dzięki specjalnemu ukształtowaniu formy tekstu, a główną funkcją dzieła literackiego jest funkcja estetyczna. Publiczność literacka posiada te same cechy co publiczność czytelnicza (jest aktywna tzn. korzysta z instytucji, formułuje opinie, pośredniczy między tekstami, autorami , krytykami a grupami odbiorców literatury, kształtując określone dla danej epoki wzory zachowań literackich, m.in. tzw. style odbioru).
Czytelnictwo jest procesem uczestnictwa w kulturze, jednym z zachowań kulturalnych. Realizuje się w określonej kulturze, zależy od wytworzonych przez daną kulturę wzorów zachowań, czyli typowych, najczęściej powtarzających się zachowań kulturalnych (sposoby czytania, oglądania, słuchania). Zależy także od obowiązujących, przyjętych w danej kulturze norm, czyli pożądanych, postulowanych wartości, m.in. ideałów osobowych - wzorów człowieka kulturalnego, przekazywanych w procesie wychowania.
Charakterystyczne dla współczesnego postrzegania zjawisk kultury jest ujęcie antropologiczne i psychologiczne (kultura jako świadomość), a zarazem ujęcie holistyczne (jedność kultury materialnej i duchowej, brak wartościowania zjawisk kultury - niższa czy wyższa) oraz ujęcie komunikacyjne (kultura jako interakcja między grupami społecznymi i pokoleniami). Poszukuje się przede wszystkim wspólnego dla danej kultury modelu świata, systemu wartości intelektualnych, etycznych, estetycznych. Według Barnetta Pearce'a („Communication and the Human Condition”; Illinois,1989) istotą funkcjonowania społeczeństw i tworzących je ludzi jest zarządzanie znaczeniem, „umawianie się” co do znaczenia tekstów wymienianych w procesie interakcji, komunikowania się.
Edward T. Hall („Ukryty wymiar”, Warszawa 1978) wyróżnił kultury mocno uzależnione od kontekstu (tu zwłaszcza japońska, koreańska, chińska, arabska, grecka, hiszpańska, włoska), czyli takie w których dla zrozumienia przekazu werbalnego (tekstu) potrzebna jest znajomość systemów wartości, statusu społecznego nadawcy, języka znaków fizycznych - gestów, stroju, itp., gdyż informacja zakodowana jest nie tylko w samym przekazie (tekście), lecz także w jego formie zewnętrznej i w kontekście kulturowym, który go stworzył.
W kulturach słabo uzależnionych od kontekstu (otwartych, uniwersalnych) większość informacji zawarta jest w przekazach werbalnych i może być rozumiana bez rozleglejszego kontekstu kulturowego (np. kultura niemieckojęzycznej Szwajcarii, niemiecka, skandynawska).
Uczestnictwo w kulturze to „Indywidualny udział w zjawiskach kultury - przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym w niej normom i wzorom, ale także tworzenie nowych wartości oraz odtwarzanie i przetwarzanie istniejących” (A.Tyszka).
Jak dowodzą badania nad problemami adaptacji kulturowej, podejmowane zwłaszcza w USA w licznych środowiskach imigranckich, najskuteczniejszą drogą do adaptacji kulturowej, pełnego uczestnictwa w kulturze (także czytelnictwa) są bezpośrednie kontakty interpersonalne w środowisku osiedlenia, także poprzez różne instytucje, oraz kompetencja - znajomość kultury gospodarzy (związana głównie z wykształceniem i znajomością języka).
Kultura czytelnicza (wyrobienie czytelnicze, oczytanie, dojrzałość czytelnicza, przygotowanie czytelnicze; Lesekultur, der gute Leser (Niemcy); kultura cztienija, czitatielskaja kultura (Rosja); kultura cztieni (Czechy); kultura czitania (Słowacja); mature reader, cultural reading (USA, Wielka Brytania). Maria Walentynowicz: czytelnik początkujący, zorientowany i dojrzały.
Janusz Kostecki: „Na kulturę czytelniczą danej epoki składają się trzy grupy zjawisk: teksty - instytucje - publiczność, wraz z całym zespołem relacji zachodzących między nimi a dotyczących (...) problematyki styczności, wyborów czytelniczych i recepcji tekstów”.
Jacek Wojciechowski: „Kultura czytelnicza to zbiór norm społecznej recepcji tekstów oraz zespół przeświadczeń społecznych dotyczących piśmiennictwa, a także poziom (zdolność) produkcji i rozpowszechniania tekstów drukowanych”.
Dla obserwacji współczesnych zachowań czytelniczych przydatna jest definicja Jadwigi Andrzejewskiej: „Kultura czytelnicza jednostki jest to system (zespół) psychicznych dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych oraz wynikających z nich zachowań czytelniczych, umożliwiających człowiekowi wykorzystywanie przekazów piśmienniczych w samorealizacji”. „Dyspozycje psychiczne” to potencjalna gotowość do podjęcia określonych zachowań. Dyspozycje motywacyjne wynikają z systemu wartości człowieka, jego przekonań, celów, potrzeb, ideałów, zainteresowań, zamiłowań (tu mieszczą się potrzeby i motywacje czytelnicze). Dyspozycje instrumentalne, lub inaczej kompetencje czytelnicze, umożliwiają sprawne działanie człowieka zgodnie z założonymi celami, decydują o prawidłowej recepcji lektury. Kulturę czytelniczą jednostek i grup społecznych różnicują również zachowania czytelnicze, będące konsekwencją owych dyspozycji. Należą do nich: aktywność czytelnicza; wybory i preferencje czytelnicze, proces recepcji lektury.
Określając kulturę czytelniczą jednostki (postawę wobec lektury) bierze się pod uwagę m. in.: systematyczny kontakt z książką (prasą), odpowiedni dobór lektury, sprawność czytania i utrwalania tekstu (notatki), umiejętność zastosowania wiedzy przyswojonej dzięki lekturze, gromadzenie własnego księgozbioru, umiejętność korzystania z instytucji upowszechniających dokumenty (księgarni, bibliotek, archiwów itp.),orientację w świecie informacji (znajomość bibliografii, katalogów, zespołów źródeł).
Literaturoznawcy posługują się pojęciem kultura literacka. Według Michała Głowińskiego jest to: „zespół przeświadczeń dotyczących literatury, czyli stan świadomości literackiej określonego społeczeństwa” (grupy społecznej, narodu). Wg Janusza Sławińskiego składają się na nią: wiedza (o utworach literackich); kompetencja literacka czyli zdolność rozumienia utworów niestandardowych; gust czyli upodobania odbiorców.
Lektura z tej perspektywy postrzegana jest jako „zetknięcie pewnego tekstu (dzieła) z pewnym systemem reguł interpretacji” (których nośnikiem jest odbiorca indywidualny, ale także cała kultura literacka epoki wyrażająca świadomość literacką społeczeństwa).