Wiktor Staniecki

Przyczyny upadku państwa polskiego w 1795 roku.

Upadek państwa polskiego w 1795 r. był dla wielu Polaków szokiem.

Zadawano sobie pytanie dlaczego do tego doszło. Jakie były przyczyny upadku

Rzeczpospolitej? Jednoznacznej odpowiedzi na te pytanie nie ma. Zbyt wiele

czynników decydowało w ówczesnej Europie o istnieniu państw. Poza tym

koniec wieku XVIII był dla Europy czasem szybkiego rozwoju. W Wielkiej

Brytanii miała miejsce rewolucja przemysłowa. Gospodarka ulegała ciągłej

transformacji. Zachód Europy już niemal zupełnie odszedł od feudalizmu, który

w Polsce jeszcze istniał. Gdyby zapytano mnie jaka była przyczyna upadku

Polski, czy była to niedoskonałość ustroju czy może ogromna zaborczość

sąsiadów, odpowiedziałbym, że przyczyną była synteza tych czynników.

Słabość wewnętrzna Rzeczpospolitej nie ujawniła się nagle. Tradycje

kultywowane od wieków oraz niejasne rozwiązania prawne w XVIII wieku były

zbyt silnie nawarstwione. Ewolucyjna droga naszego systemu politycznego,

który tak jak systemy niemal wszystkich państw europejskich ulegał tym samym

trendom, jest w zasadzie prawidłowa. Od połowy XIV wieku możnowładztwo

polskie potocznie zwane szlachtą zyskiwało coraz szersze przywileje stanowe.

Spowodowane to było szczególną sytuacją jaka zaistniała po wygaśnięciu

dynastii piastowskiej. Nowy król, Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów

aby zapewnić sobie posłuch musiał uciec się do przekupstwa. Co jest jednak

bardzo ciekawe szlachta polska w XIV wieku przedkładała interes ojczyzny

ponad swoje prywatne interesy. Przywilej z 1374r. zawierał wiele zabezpieczeń,

które zapewnić miały Polsce bezpieczeństwo. Niestety z biegiem lat te chlubne

idee ulegały coraz większemu wypaczeniu. Wiek XV śmiało można nazwać

wiekiem przywilejów. Nowa dynastia zmuszona była do umacniania swojej

władzy poprzez nadawanie coraz większych swobód małej grupie społecznej.

Ciąg dat 1413, 1423, 1430, 1433, 1454, 1493, 1496, najlepiej świadczy o tym

jak ciężkie było panowanie w Rzeczpospolitej. Ostatnie dwudziestolecie XV

wieku to także powstanie Parlamentu, który w późniejszych latach stał się jedną

z przyczyn upadku Polski. Jego powstanie było konsekwencją rosnącej siły, a

także świadomości politycznej szlachty. Możnowładztwo chciało mieć jak

największy wpływ na rządy w państwie. Taką możliwość dawał jedynie

Parlament, który powstał w 1496r. W XVIII wieku funkcjonowanie Sejmu stało

się co najmniej wadliwe, jednakże początki były bardzo udane. W konstytucji

"Nihil Novi" z 1505r. niższa izba czyli Sejm zapewniła sobie równość z izbą

senatorską. Prerogatywy króla są coraz mniejsze. W zasadzie na czas obrad

Sejmu, staje się jeszcze jednym stanem sejmującym. Wiek XVI przynosi niemal

zupełne zachwianie równowagi pomiędzy władzą wykonawczą, czyli królem, a

władzą ustawodawczą, czyli Sejmem. Koniec tego wieku to również wzrost

znaczenia magnaterii, która stworzyła nową grupę "arystokracji" wśród szlachty.

Niezaprzeczalnie bardzo ważnym czynnikiem zwiększającym chaos w państwie

stały się w 1573 r. artykuły henrykowskie, które pozwalały na wypowiedzenie

posłuszeństwa królowi. Trudno pominąć jeszcze jeden aspekt który odgrywał

ważną rolę w funkcjonowaniu państwa - rokosze i konfederacje. O ile

konfederacja była w zasadzie dobrym rozwiązaniem i pozwalała wprowadzić

reformy które nie miały szans na jednomyślne przyjęcie, o tyle rokosz był w

wieku XVII istną zmorą dla rządzących. Dla Europy był przykładem na coraz

większą bezsilność i niewydolność polskiego organizmu państwowego. Wiek

XVIII i rządy dynastii saskich Wettinów przyniosły Polsce najwięcej strat. Nie

chodzi tu tylko o nieudolność władców, ale o coraz bardziej dające o sobie znać

położenie geopolityczne. Początkowo perspektywa połączenia unią personalną

Saksonii z Rzeczpospolitą wydawała się bardzo dobra. Również osoba

monarchy dawała gwarancje, że linia dynastyczna szybko nie wygaśnie.

Jednakże August II Mocny dość szybko popadł w długi, co skrzętnie

wykorzystała Rosja. Wplątanie Rzeczpospolitej w wojnę północną

doprowadziło do ogromnego zniszczenia i zubożenia kraju. Na okres kilkunastu

lat Polska stała się areną walk pomiędzy Rosją a Szwecją. Zmieniające się

konfiguracje wywoływały w Polsce niestabilność. Część popierała Sasów i

Rosję inni natomiast Szwecję i jej kandydata Stanisława Leszczyńskiego.

Jednakże to nie zmieniło sytuacji w jakiej znalazła się Rzeczpospolita. Od

pierwszego dziesięciolecia wpadliśmy w strefę szczególnego zainteresowania

Rosji, która ulegała głębokim reformom.

Wiek XVIII to również próby reformowania państwa. Za czasów saskich

nie były one zbyt skuteczne. Dopiero druga połowa XVIII w. przyniosła sukces,

ograniczony upadkiem Polski w 1795r. W 1764r. obradował sejm

konwokacyjny, który wprowadził jednak zbyt mało by uratować upadające

państwo. Ograniczenie władzy hetmańskiej, częściowe ograniczenie "liberum

veto" oraz małe reformy w dziedzinie gospodarki były niewystarczające. Tak

krytykowane przez niektórych rządy Stanisława Poniatowskiego przyniosły

Polsce wiele dobrych reform. Niestety podjęto je zbyt późno w stosunku do

innych krajów europejskich. Wspaniała Konstytucja 3 Maja, była aktem

desperacji. Druga połowa to także heroiczna walka Polaków. Starano się

wszystkimi siłami utrzymać istnienie suwerennego państwa Polskiego. W 1768r.

zawiązano konfederację barską, w celu obrony Polski. Niestety ten akt dał

pretekst mocarstwom do podjęcia najhaniebniejszego kroku w historii Europy.

W 1772r. konfederacja upadła a wraz z jej upadkiem dokonano pierwszego

rozbioru. Dla granic Rzeczpospolitej był co prawda bardzo łagodny, jednakże

złamał jakiekolwiek opory przed powtórzeniem takiego czynu. Brak reakcji ze

strony Francji czy Wielkiej Brytanii ośmielił państwa ościenne do bezkarnego

postępowania. Aktu rozbioru dokonano pod sztandarem obrony "złotej

wolności", która stała się synonimem anarchii. Następne dwa rozbiory były

logiczną konsekwencją pierwszego. Jak na ironię im bardziej Polacy starali się

zreformować skostniały system, by móc się bronić tym nieuchronnie

prowokowali interwencję. Konstytucja 3 Maja sprowokowała rok 1793,

przypieczętowany uchwałami sejmu grodzieńskiego, a insurekcja

kościuszkowska ostateczny rozbiór Rzeczpospolitej w roku 1795.

Jednocześnie z pogarszającą się sytuacją wewnętrzną w Polsce w Europie

następowały przemiany. Druga połowa XVIII w. i coraz bardziej rozwijający się

nurt Oświecenia. W Prusach i Austrii lata 1740-1764 przyniosły głębokie

przemiany. Wzmocniono gospodarkę, nad która czuwało państwo,

wprowadzono liczne reformy społeczne, poprawiając życie niższych stanów.

Inwestowano w edukację i naukę. Rządy prócz władcy oparto na dobrze

wykształconym aparacie urzędniczym, który dyscypliną przewyższał

poprzedników. Bardzo silny nacisk położono na rozwój militarny państwa.

Takie reformy musiały pociągnąć za sobą wzrost ekspansywności państwa. Aby

znaleźć zajęcie dla armii potrzebne były wojny. Prusy doby Fryderyka II stały

się, obok Austrii Józefa II i Rosji Katarzyny II stały się najpotężniejszym

państwem Europy. Czy obok tak silnych sąsiadów Rzeczpospolita mogła

przetrwać? Nasza armia nie liczyła nawet 20 tys., nie mówiąc o tym o ile gorsze

było jej wyszkolenie i wyposażenie.

Na pytanie o przyczynę upadku Polski nadal nie ma jasnej odpowiedzi. Zbyt

mocno są związane ze sobą obydwa aspekty - zewnętrzny i wewnętrzny. W

historii nie można gdybać, ale jestem bardzo ciekaw jak potoczyły by się losy

naszego państwa gdyby nie było takich potęg jak Prusy, Austria i Rosja. Czy

można powiedzieć, że państwo by przetrwało?

Jedno jest jednak pewne. Bez reform wewnętrznych i bez próby

dostosowania się do potrzeb i wymagań gospodarki światowej Polska z

przestarzałym ustrojem opartym na mało licznej grupie społecznej nie miała

szans konkurować na rynkach zbytu. Wiek XVIII pokazał, że aby się liczyć

potrzebne są pieniądze i armia. Należy żałować, że nie poszliśmy za przykładem

Rosji doby Piotra Wielkiego, która dzięki jego reformom stała się chyba

największą siłą militarną w Europie do lat osiemdziesiątych XX wieku. Tak

więc upadek Polski był syntezą obydwu procesów, ale taka jest chyba droga

wszystkich imperiów.