I. Formy państwa rzymskiego
§ 16. Periodyzacja
okres królewski (753 r. p.n.e. - 509 r. p.n.e.)
okres republiki (509 r. p.n.e. - 27 r. p.n.e.)
okres cesarstwa
okres pryncypatu (27 r. p.n.e. - 284 r.)
okres dominatu (284 r. p.n.e. - 476 r. na Zachodzie; 565 r. na Wschodzie)
§ 17. Okres królewski
państwo rzymskie obejmuje Rzym i najbliższe okolice
społeczeństwo podzielone na wolnych i niewolników, oparte na organizacji rodowej (ród-gens- zrzeszenie rodzin o dużym znaczeniu)
podstawowe organy państwa to król, senat i zgromadzenie ludowe
obieralny król sprawował pełnię władzy państwowej, dowództwo wojskiem, zwoływał zgromadzenia i senat, kierował kultem (pontifex maximus) i pełnił funkcję najwyższego sędziego
senat (senex- starzec) to organ doradczy króla, prawdopodobnie zgromadzenie naczelników rodów patrycjuszowskich (patres- ojcowie). Początkowo 100 członków, po podziale obywateli na 3 tribus- 300. Posiadał wielki autorytet. Decydowało ważności ustaw (leges) uchwalanych na zgromadzeniach (comitia). Senat sprawował władzę w państwie po śmierci króla (interregnum).
lud rzymski (populus Romanus) dzielił się na 3 tribus- Tities, Ramnes, Luceres. W skłąd każdej wchodziło 10 kurii (curie), do których należało po 10 rodów (gentes). Według kurii zorganizowana byłą służba wojskowa i głosowanie na zgromadzeniach kurialnych (comitia curiata).
II. Historyczny rozwój źródeł prawa rzymskiego
§ 20. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego
1. Pojęcie
źródło prawa (fons iuris)- sposoby powstania bądź środki służące do jego poznania
źródła powstania prawa- fontes iuris oriundi
źródła poznania prawa- fontes iuris cognoscendi
źródła powstania prawa- czynniki wpływające na powstanie i funkcjonowanie prawa, tj. organy stanowiące prawo jak i efekty ich działalności (lex rogata- ustawa podjęta przez zgromadzenie ludowe, plebiscitium- ustawa podjęta przez zgromadzenie plebejskie, senatu consultum- uchwała senatu).
społeczeństwo (lub jego część) | zwyczaj (mos) |
---|---|
zgromadzenie ludowe | ustawy (leges rogatae) |
zgromadzenie plebejskie | plebiscyty (plebiscitia) |
magistratury (pretor, edyl) | edykty (edicta) |
Senat | uchwały senatu (senatus consulta) |
Cesarz | konstytucje (constituciones) |
Juryści | odpowiedzi, opinie (responsa prudentium) |
2. Źródła poznania
wszelkie świadectwa za pośrednictwem których poznajemy prawo rzymskie
literackie- utwory literatury rzymskiej i częściowo greckiej- dzieła pisarzy starożytnych
epigraficzne- wszelkiego rodzaju inskrypcje, czyli krótkie, zwięzłe napisy, z licznymi skrótami, wykonane na trwałym materiale
papirologiczne- teksty, głównie w języku greckim, sporządzone w Egipcie na papirusie
jurydyczne- teksty rzymskich autorów ustawodawczych (Ustawa XII tablic), zbiory prawa (Kodeks Justyniana) oraz pisma jurystów rzymskich (Sentencje Paulusa)
III. Rozwój rzymskiego prawa prywatnego
§ 21. Periodyzacja
okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e.- 264 r. p.n.e.1)
okres prawa przedklasycznego (264 r. p.n.e.- 27 r. p.n.e.)
okres prawa klasycznego (27 r. p.n.e.- 235 r.)
okres prawa poklasycznego (235 r.- 565 r.)
§ 22. Prawo archaiczne
1. Początki prawa. Zwyczaj
prawo zwyczajowe
przekazywane z pokolenia na pokolenie, niepisane normy prawne
przypuszcza się że jego domeną były instytucje ustrojowe
powstało wiele instytucji prawa prywatnego: władza ojcowska, małżeństwo, władza męża nad żoną, własność, dziedzicznie.
istotne znaczenie sankcji sakralnych- powiązanie reguł religijnych i etycznych i zespolenie władzy sakralnej i świeckiej w rękach króla
Leges regiae
ustawy pochodzące z czasów królewskich, które miały być głosowane przez zgromadzenia kurialne z inicjatywy króla
zebrał je i spisał pod koniec okresu królewskiego pontifex maximus Papiriusz (ius Papirianum)
wiarygodność, datacja, charakter i pochodzenie ustaw jest niepewne
przypuszcza się, że były to normy prawa religijnego z okresu wczesnej republiki
2. Ustawa XII tablic (Lex duodecim tabularum)
pierwszy spisany zbiór przepisów prawa zwyczajowego (nie zachował się oryginał)
powstanie wiąże się z długoletnią walką plebejuszy o zrównanie w prawach z patrycjuszami. W 452 r. p.n.e. zgromadzenie ludowe powołało komisję 10 patrycjuszy w celu spisania zbioru przepisów- stworzyli 10 tablic. W 451 r. p.n.e. powołanokolejnąkomicję10 obywateli (wraz z patrycjuszami) do sporządzenia kolejnych dwóch
tablice były drewniane, wywieszono je na Forum Romanum
przejście od prawa niepisanego (ius non scriptum) do prawa stanowionego (ius scriptum)
przepisy całego ówczesnego prawa
nigdy faktycznie nie została uchylona
3. Początki rzymskiej jurysprudencji
wiążą się z koniecznością interpretacji przepisów prawa, które cechowały się wysokim formalizmem i skrótowością. Wymagane były określone formuły czy gesty pod sankcją przegrania sprawy.
prawo archaiczne to prawo religijne więc wiedzę prawniczą rezerwowano dla pontyfików (członkowie kolegiów kapłańskich)- interpretowali prawo, znali formuły procesowe i kalendarz sądowy (dies fasti- dni w których można było się procesować i dies nefasti)
monopol pontyfików był stopniowo łamany (sekularyzacja prawa- rozdzielenie prawa od religii)
ujawnienie kalendarza2
wydarcie i ujawnienie ok. 304 r. p.n.e. formuł aktów prawnych i skarb procesowych (ius Flavianum)
ok. 250 r. p.n.e. pierwszy plebejski pontifex maximus Tyberiusz Korunkaniusz zaczął publicznie i bezpłatnie udzielać porad prawnych- powstanie nowej metody nauczania prawa i desakralizacja prawa, rozpowszechnienie prawa
4. Leges
leges rogate
wydawane przez zgromadzenia (komicja)
deficnicja ustawy Gajusa:
Lex est, quo pop ulus iubet atque constituit.
Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia.
ustawy były stanowione jako leges rogate (uchwalane na zgromadzeniach ludowych, trybutowych i centurialnych) lub plebiscitia.
inicjatywę ustawodawczą mieli tylko urzędnicy zwołujący zgromadzenia
proces ustawodawczy
rogatio- wniosek magistratury mającej prawo zwoływania zgromadzenia i kierowania nim (konsul lub pretor)
promulgatio- publiczne ogłoszenie na drewnianych tablicach informacji o wniosku ustawodawczym (rogatio) oraz o miejscu i czasie głosowania (legislatio)
trinundinum- okres, w którym wniosek mógł być dyskutowany (24 dni) na zwołanych przez magstrature specjalnych zgromadzeniach (contiones)- mogli oni wypowiadać się za (suasio) lub przeciw (dissuasio). Do projektu ustawy nie można było wnosić poprawek.
legislatio- głosowanie przy pomocy drewnianych tabliczek
auctoris patrum- zatwierdzenie przez Senat3
uchwalone ustawy obwieszczano na zgromadzeniach (renunatiatio) lub wywieszano na tablicach
budowa ustawy
praescriptio- wstęp (nazwiska wnioskodawcy, datę i miejsce głosowania)
rogatio- właściwa treść ustawy
sanctio- treść zawierająca sankcje
rodzaje ustaw ze względu na sankcje
Leges perfectae (ustawy doskonałe)- sankcja nieważności i karna
Leges minus quam perfectae (ustawy mniej doskonałe)- sankcja karna
Leges imperfectae (ustawy niedoskonałe)- brak sankcji
nazwa ustawy pochodziła od nazwiska rodowego wnioskodawcy
Plaebiscitia
Gajus:
Plebiscitum est, quo plebs iubet atque constituit.
Uchwałą zgromadzenia plebejskiego jest to, co plebs nakazuje i postanawia.
podejmowane na zgromadzeniach plebejskich
z wnioskiem występował trybun ludowy
początkowo obowiązywały tylko plebejuszy, od Lex Hortensia (287 r. p.n.e.) obowiązuje także patrycjuszy
§ 23. Prawo przedklasyczne
1. Ogólna charakterystyka
głównym źródłem rozwoju prawa było prawo pretorskie
tworzyły je poprzez edykty urzędy wyposażone w jurysdykcję- pretorzy, namiestnicy prowincji i edylowie kurulni
źródłami prawa pozostały zwyczaj, uchwały zgromadzeń ludowych
jurysprudencja przeszła w ręce świeckich jurystów (iuris consulti)- źródło rozwoju prawa stanowionego
2. Edykty magistratur
edykty (dictum) były rozporządzenia wydawane przez wysokie magistratury republikańskie
najważniejsze znaczenie miały edykty pretorów- miejskiego (praetor urbanus) i pretora dla cudzoziemców (praetor peregrinus)
urzędnicy ci na początek kadencji ogłaszali program (edictum perpetuum)- zapowiedz w jakim zakresie będą korzystać ze swych uprawnień sądowniczych
pretorowie nie mili władzy ustawodawczej, ale poprzez wykonywanie iurisdictio (organizację procesu) tworzyli nowe środki prawne, m.in. powództwa (actiones) i zarzuty procesowe (exceptiones)- rozwój prawa procesowego
edykt obowiązywał tylko podczas kadencji (lex annua), ale kolejny pretor przejmował te postanowienia, które okazały się słuszne i sprawdzały się. W ten sposób powstał trzon, obecny w każdym edykcie (edictum tralaticium). Każdy pretor zamieszczał obok tego własne postanowienia (edicta nova; zmiany kosmetyczne).
3. Ustawy
działalność ustawodawczą prowadziły zgromadzenia ludowe
odnosiły się głównie do spraw prawa publicznego
uchwalane w większości w formie plebiscitiów
ustaw nie mogły działać ze skutkiem wcześniejszym- zasady lex retro non agit i lex posteriori derogat legi priori
4. Jurysprudencja
nauką prawa zaczęli zajmować się świeccy prawnicy. Rekrutowali się oni z wysokich warstw społecznych (nobilitas- warstwa rządząca w późnej republice)
swoje funkcje pełnili nieodpłatnie, ale cieszyli się wielką popularnością i szacunkiem, co ułatwiało im karierę polityczna
według Cycerona do podstawowych rodzajów działalności jurystów należało:
respondere- udzielanie opinii i odpowiedzi na pytania prawne
cavere- udzielanie pomocy przy sporządzaniu aktów prawnych
agere- udzielanie porad przy sporządzaniu formuł procesozwych
juryści nie występowali w procesach jako obrońcy- to pole oddali retorom
nauczanie prawników nie podlegało kontroli państwa- adept przypatrywał się pracy uznanego jurysty
najwybitniejsi prawnicy tego okresu to:
Quintus Mucius Scaevola
Aquilius Gallus
Servius Sulpicius Rufus
Trebatius Testa
§ 24. Prawo klasyczne
1. Ogólna charakterystyka
zaprzestały swej działalności zgromadzenia ludowe (zanikły ustawy- leges). Początkowo uprawniania ustawodawcze przejął senat (senatus consultum)
w II w. zakończyła się prawodawcza działalność magistratur- kres stanowiło skodyfikowanie edyktu pretorskiego (Edictum Salvianum)
dotychczasowe źródła zostały zastąpione przez konstytucje cesarskie (constituciones)
istotnym elementem była prawotwórcza działalność jurystów zwanych iuris consulti (apogeum jurysprudencji rzymskiej)
2. Senatus consulta
powszechnie uznane źródło prawa pod koniec republiki i na początku pryncypatu (zaliczane do ius civile)
nie mają mocy obowiązującej, charakter doradczy
wniosek składał cesarz (oratio principis), pod koniec tylko jemu więc głosowanie było formalnością
od Oktawiana każda uchwałą Senatu ma moc obowiązującą (wygaszenie zgromadzeń)
nazwy tworzono od przedmiotu regulacji lub nazwiska wnioskodawcy, z czasem od nazwiska osoby przeciwko której zostały wydane
pod koniec pryncypatu senat stracił kompetencje prawodawcze
3. Edictum Salvianum
ok. 130 r. dokonane zostało przez Juliusza Salwiusza na polecenie cesarza Hadriana opracowanie edyktu pretorskiego, co stanowiło kres prawotwórczej działalności pretorów
od tego czasu pretor był związany tym edyktem, a zmian mógł dokonywać tylko cesarz
4. Rozwój jurysprudencji klasycznej
kierunki działalności i formy literackie
w okresie pryncypatu opinie prawników stały się jednym z formalnych źródeł prawa
ich zadaniem było znalezienie przepisów prawnych dla konkretnych przypadków (casus) co dokonywało się poprzez udzielanie porad prawnych
również osoby sprawujące urzędy państwowe korzystały z pomocy rad (consilia) składających się z uczonych prawników
zajmowali się również pracą pisarską:
zbiory kazuistycznych rozstrzygnięć (quiestiones)- przedstawienie i rozstrzygnięcie spraw
prace obejmujące krótkie określenia zasad, reguł (regule) i pojęć prawnych (definitiones)
elementarne podręczniki prawnicze (iunstitutiones)
komentarze do aktów prawnych
opracowania monograficzne poszczególnych aktów prawnych
digesta- obszerne dzieła obejmujące systematyczne i całościowe opracowanie rozstrzygnięć prawnych
ius respondenci
w okresie pryncypatu niektórzy wybitni juryści otrzymali od Oktawiana otrzymali przywilej zwany ius respondendi ex auctoritate principia- prawo udzielania odpowiedzi z upoważnienia cesarza
opinie takie miały za sobą autorytet cesarza (auctoritas)- otrzymywały moc obowiązującą
5. Szkoły prawnicze
nauczenie prawa miało charakter prywatny i opierało się na osobistym kontakcie ze słuchaczami (auditores)
w I i II w. powstały dwie słynne szkoły prawnicze: Sabinianów (Caius Ateius Capio) i Prokulianów (Marcus Antistius Labeo)
pozostaje nierozstrzygnięty czy były to szkoły w ścisłym tego słowa znaczeniu czy tylko zrzeszenia prawników powiązanych podobieństwem poglądów
6. Przedstawiciele jurysprudencji klasycznej
wspomniani przywódcy szkół
Publius Celsus
Salvius Iulianus
Sextus Pomponius
Aemilius Papinianus
Iulianus Paulus
Domitius Ulpianus
Herennius Modestinus
7. Instytucje Gajusa
tajemniczy prawnik z II w.
zasłynął jako autor elementarnego podręcznika prawa Institutiones, którego tekst powstał prawdopodobnie na podstawie jego wykładów (zachował się do dzisiaj)
odnalezione w 1816 r. w Bibliotekach Watykańskich
podręcznik obejmuje podstawowe zagadnienia rzymskiego prawa prywatnego według nowej systematyki wykładu (personae - res - actiones), która miała wielki wpływ na dzieje systematyki prawa w dziejach nowożytnych (punkt wyjścia dla Justyniana i pandyktystów).
8. Konstytucje cesarskie
rozporządzenia cesarskie, którym do połowy II w. przyznawano moc równą ustawie
konstytucje regulowały głównie sprawy prawa publicznego
istniały 4 rodzaje rozporządzeń carskich:
Edykty (edicta)- rozporządzenia o charakterze ogólnym, zasadniczo obowiązywały w okresie panowania władcy, który je wydał, dotyczyły prawa publicznego (np. edykt Karakalli z 212 r., edykt Teodozjusza Wielkiego z 380 r.)
Mandaty (mandata)- pisemne instrukcje służbowe wydawane w formie listu dla różnych dla różnych wysokich urzędników cesarskich, głównie namiestników. Obowiązywały w czasie panowania cesarza, który je wydał, dotyczyły prawa administracyjnego i karnego.
Dekrety (decreta)- orzeczenia sądowe wydawane przez cesarzy w sprawach cywilnych i karnych, któr trafiały przed sąd cesarski w pierwszej instancji bądź w trybie apelacji. Nabierały charaktery ogólnie obowiązujących rozstrzygnięć.
Reskrypty (rescripta)- pisemne odpowiedzi na pytania prawne. Cesarz, rozstrzygając wątpliwości pojawiające się w czasie danego procesu, wprowadzał często nową zasadę prawną. Wyrok musiał zapaść zgodnie z reskryptem. Były one stosowne w sprawach analogicznych.
Sankcje pragmatyczne (pragmaticae sanctiones)- rozporządzenia z okresu późnego cesarstwa zawierające rozstrzygnięcia konkretnych spraw, ale o charakterze ogólnym. Często zawierały nadanie przywilejów lub kodeksów
sam cesarz nie był związany wydawanymi przez siebie ustawami:
Ulpian
Princeps legibus solutus est.
Cesarz nie jest związany ustawami.
§ 25. Prawo poklasyczne
1. Ogólna charakterystyka
całkowita władza ustawodawcza w rękach cesarza- konstytucje (leges generales)
począwszy od III w. tworzono zbiory konstytucji, zwane kodeksami (codices)
epidemie, wojny recesja prawa, pozostają najprostsze konstrukcje
jako odrębny podokres można wyróżnić okres prawa justyniańskiego
2. Zbiory konstytucji cesarskich
codex- 1. zbiór ustaw cesarskich, 2. forma książki obejmująca zespolone grzbietem składki
powstanie kodeksów wiąże się z rozpowszechnieniem pergaminu
do ważniejszych kodeksów należały:
Codex Gregorianus- 291 r.- prywatny zbiór zawierający reskrypty cesarskie wydane od Hadriana do Dioklecjana
Codex Hermogenianus- 295 r.- prywatny zbiór powstały w czasach Dioklecjana i obejmujący część jego rozporządzeń
Codex Theodosianus- 438 r.- pierwszy oficjalny zbiór ustaw cesarskich; wydany przez Teodozjusza II, cesarza zachodniego, na wschodzie przyjęty przez Walentyniana III. Zawierał ustawy od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza II włącznie. Obejmował głównie ustawy z zakresu prawa publicznego.
Novellae posttheodosianae- prywatny zbiór wydanych po Kodeksie Teodozjańskim ustaw cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III.
Constitutiones Sirmondianae- prywatny zbiór obejmujący przede wszystkim sprawy religijne
kodeks gregoriański oraz hermogeniański zastąpiły oryginalne ustawy cesarskie i ich poprzednie zbiory
3. Jurysprudencja. Ustawy o cytowaniu
Nauka prawa. Prawo wulgarne.
juryści nie tworzyli już nowych dzieł, ale nastawieni byli na dostosowywanie dzieł prawników klasycznych do współczesnych im potrzeb
w efekcie w IV-VI w. powstało prawo nazywane prawem wulgarnym- znacznie uboższe w treści i daleko mniej doskonałe co do formy
w V w. we wschodniej część cesarstwa nastąpił rozwój nauki prawa, co miało związek z działalnością państwowych szkół prawa
rozwijająca się jurysprudencja rzymska przyczyniła się do stabilizacji prawa, co zaowocowało tworzeniem zbiorów konstytucji cesarskich
ustawa o cytowaniu
w okresie dominatu stosowanie dawnego, klasycznego ius stanowiło duże problemy- obowiązywało bowiem wiele pism jurystów, nieraz wątpliwej autentyczności.
potrzebne było uregulowanie sposobu cytowania jurystów i porządku ich wykorzystywania przez sędziów
Ustawa o cytowaniu cesarza Walentyniana III z 426 r. (raweńska)- cesarz przyznał moc obowiązującą w praktyce sądowej pismom 5 jurystów klasycznych: Ulpianowi, Gajusowi, Paulusowi, Papinianowi i Modestynowi
jeżeli ich opinie były sprzeczne, sędzia musiał przyjąć pogląd większości (w razie równości przeważał pogląd Papiana).
4. Poklasyczne zbiry prawa
do grupy najważniejszych zbiorów stanowiących skrótowe opracowanie dział prawników klasycznych (dawnego ius) oraz ustaw cesarskich (leges) należą:
Sententiae Pauli (Sentencje Paulusa)- poklasyczne opracowanie podstawowych zasad prawnych. Powstał za Dioklecjana na podstawie dzieł Paulusa. Konstantyn Wielki uznał je za obowiązujące prawo, co potwierdziła ustawa o cytowaniu.
Regulae Ulpiani (Reguły Ulpiana)- elementarne opracowanie prawa. Oparte na metreriałach Gajusa, Ulpiana i Modestyna
Fragmenta Vaticana- odnaleziony w Bibliotece Watykańskiej w XIX w. Zawiera wyjątki z pism Ulpiana, Paulusa i Papiniana oraz fragmenty kodeksów gregoriańskiego oraz hermogeniańskiego
Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (Zbiór prawa mojżeszowego i rzymskiego)- obejmuje fragmenty pism jurystów klasycznych oraz fragmenty kodeksów gregoriańskiego oraz hermogeniańskiego.
§ 26. Kodyfikacja justyniańska
1. Prace kodyfikacyjne
prawo w cesarstwie wschodnim było rozproszone, przestarzałe, sprzeczne, nieodpowiadające potrzebom państwa
nowy zbiór obowiązującego prawa stworzył Justynian I Wielki. Funkcję tą powierzył komisji na czele z Trybonianem (wybitny prawnik, wysoki urzędnik)
efekt działań 1. komisji kodyfikacyjnej- Kodeks Justyniana- ogłoszono w 529 r. (Codex vetus)
w 530 r. cesarz wydał Quinquaginta decisiones (50 decyzji)- zbiór konstytucji wydanych po ogłoszeniu kodeksu, który rozstrzygały sprawy sporne
w 533 r. ogłoszono Digesta (zbiór starego prawa) i Instytucje (elementarny podręcznik prawa)
w 534 r. 2. komisja kodyfikacyjna zakończała i ogłoszono drugą edycję Kodeksu (Codex Iustunianus; ogłoszenie Digestii i Instytucji wymusiło uchylenie nieodpowiadającego stanowi prawnemu starego kodeksu)
nowe ustawy Justyniana znane były Novelami
2. Kodeks
zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do Justyniana (do 534 r.)
na początku każdej konstytucji imię cesarza i adresata ustawy (inscriptio), a na końcu data i miejsce wydania (subscriptio)
3. Digesta
łac. digerere- układać w porządku
urzędowy (podniesiony do rangi ustawy) zbiór zawierający fragmenty pism jurystów głównie okresu klasycznego
prace prowadziła komisja z Trybonianem na czele, komisja mogła dokonywać interpolacji (łac. interpolatio- przeróbka, zmiana)
zbiór został ogłoszony przez cesarza w 533 r.
połowa to fragmenty Ulpiana i Paulusa
4. Instytucje
podręcznik nauki prawa z mocą ustawy
prace prowadziła komisja z Trybonianem na czele; wykorzystałą głównie działa Instytucje Gajusa, dzieła o charakterze elementarnym i konstytucje cesarskie
ogłoszone w 533 r. (krótko przed Digestami)
układ podręcznika został oparty na systematyce Instytucji Gajusa: personae – res – actiones
5. Nowele
ustawy Justyniana wydane po zakończeniu kodyfikacji
sporządzone głównie po grecku
nie zostały zebrane w żadnym urzędowym zbiorze, ale zachowały się zbiory prywatne
Epitome Iuliani
Authenticum
Grecki zbiór
6. Corpus Iuris Civilis
zbiorcza, wywodząca się ze średniowiecza, nazwa trzech zbiorów powstałych w wyniku kodyfikacji justyniańskiej (Instytucje, Digesta, Codex) oraz Nowel Justyniana.
nazwa utrwalona wydaniem z 1583 r. dokonanym przez Dionisiusa Gothofredusa
uważany za najznakomitszy pomnik prawa rzymskiego, który zapewnił mu przetrwanie przez kilka stuleci. Obecnie najbogatsze źródło poznania prawa rzymskiego
IV. Pojustyniańskie dzieje prawa rzymskiego
§ 27. Prawo rzymsko- bizantyjskie i jego zbiory
po śmierci Justyniana jego prawo nie miało już zastosowania praktycznego- nieaktualne, po łacinie
kolejni cesarze dążyli do przystosowania kodyfikacji justyniańskiej do ówczesnych warunków- powstawały kolejne zbiory prawa, zwane rzymsko- bizantyjskimi:
Ekloga- VIII w.- szczupły grecki wyciąg justyniańskiego Corpus Iuris Civilis i nowel (prawo cywilne i karne); szeroko stosowany w państwie bizantyjskim
Bazyliki- IX w.- najobszerniejsze greckie opracowanie prawa justyniańskiego (prawie wyłącznie prawo karne)
Hexabiblos- XIV w. skrócone opracowanie tekstów Bazylik dla potrzeb praktyki; szeroko rozpowszechniony na Bałkanach, przyjęty w Grecji jako prawo obowiązujące (do 1946 r.)
§ 28. Prawo rzymskie w Europie
1. Leges Romanae Barbarorum (Prawo rzymskie barbarzyńców)
zbiory prawa wydawane przez germańskich królów dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych przez nich terenach
Lex Romana Visigothorum- 506 r.- obszerny zbiór przeznaczony dla ludności rzymskiej państwa Wizygotów (południowa Francja). Obowiązywał do XII w. w południowej Francji i Hiszpanii
Lex Romana Burgundionum- 500 r.- zbiór przeznaczony dla ludności rzymskiej państwa Burgundów
Edictum Theodorici- 500 r.- zbiór prawa przeznaczony dla ludności państwa Gotów (zarówno Gotów jak i ludności podbitej)
2. Szkołą glosatorów
stabilizacja i rozwój gospodarczy XI-XIII w. wymusiło wprowadzenie w Europie prawa bardziej uniwersalnego i rozwiniętego celem obsługi handlu i rzemiosła
odnalezione w Pizie Digesta, zawiezione do Bolonii
zapomniane prawo rzymskie przywróciła do znajomości szkołą glosatorów (gr. glossa- uwaga)4
początki związane z Irneriusem
poddawała analizie językowo-logicznej teksty źródłowe prawa rzymskiego za pomocą glos (uwag) odnoszących się do poszczególnych wyrazów (m.in. Digesta)
glosa marginalna (glossa marginalia)
glosa interlinearna (glossa interlinearis)
glosa wielka (glossa magna)
najlepsze i najbardziej znane zbiory glos nazywano glossa ordinaria
wpłynęła na rozwój prawa w zachodniej Europie
3. Szkoła komentatorów
na uniwersytetach włoskich pracę rozwijali postglosatorzy (komentatorzy, bartoliści)
szkoła założona przez Bartolusa de Saxoferrato
działali w XIII i XIV w. we Włoszech, a później innych krajach
chcieli ożywić i przystosować prawo rzymskie do ówczesnych warunków
poddawali teksty źródłowe twórczej interpretacji w formie obszernych komentarzy (glosy już nie wystarczały)
zyskała wielką popularność i słuchaczy w całej Europie
studiowali nie tylko prawo rzymskie jak glosatorzy, ale również źródła rodzimego prawa zwyczajowego oraz prawo kanoniczne, tworząc ogólnoeuropejskie ius commune
okres działania tej szkoły charakteryzuje w historii nowy kierunek- mos Italicus
4. Kierunek humanistyczny
w XVI w. źródła prawa rzymskiego (jak i wszystko co starożytne) znalazło się przedmiotem zainteresowania
w efekcie powstał w nauce prawa rzymskiego kierunek zwany humanistycznym
celem było odtworzenie prawa rzymskiego w autentycznej wersji
wydano wiele tekstów źródłowych, poddano krytyce zmiany w prawie justyniańskim, wprowadzili metodę wykładu systematycznego
działali głównie we Francji, dlatego nowy kierunek nazwano galijskim sposobem wykładu (w odróżnieniu od włoskiego glosatorów i komentatorów)
5. Szkoła historyczna i pandektystyka
niemiecka szkoła historyczna powstała w początkach XIX w.
założycielem Friedrich Karl von Savigny- twierdził, że prawo można poznać wyłącznie za pomocą historii, gdyż jest jej wytworem, wyrazem ducha narodowego
przedstawiciele tej szkoły podjęli pogłębione badania nad prawem niemieckim i rzymskim- dążyli do odtworzenia rzymskich zasad prawnych by połączyć je z zasadami prawa niemieckiego i zastosować w praktyce
pod wpływem tych badań powstał nowy kierunek zwany pandektystyką
zajmując się prawem rzymskim stworzyli zamknięty i jednolity system prawny nazwany prawem pandektowym (usus modernus pandectarum- współczesne zastosowanie pandektów), które nadawało się do stosowania w XIX w. (stosowane w Niemczech do wejścia w życie BGB w 1896 r.)
6. Recepcja prawa rzymskiego
prawo rzymskie zawarte w kodyfikacji justyniańskiej i przekształcone przez glosatorów i komentatorów
recepcja w szerokim zakresie nastąpiła we Włoszech, południowej Francji, Hiszpanii, Niemczech (XVI-XIX w.)
kluczowe znaczenie w Niemczech miała ustawa o Sądzie Kameralnym Rzeszy z 1495 r.- sąd ten miał stanowić według prawa miejscowego lub rzymskiego. W rezultacie zreformowano system sądowy Rzeszy i prawo rzymskie prywatne stało zostało recypowane i stało się prawem subsydiarnym
recepcja zakończyła się z chwilą kodyfikacji narodowych, ale wiele z nich przejęło zasady prawa rzymskiego
Code de Napoleon z 1804 r. (Kodeks Napoleona)
Allgemaines Burgerliches Gesetzbuch (ABGB) z 1811 r. (austriacki kodeks cywilny)
Burgerliches Gesetzbuch (BGB) z 1896 r. (niemiecki kodeks cywilny)
7. Kościół i prawo rzymskie
Kośció budował swój porządek jurydyczny sięgając do prawa rzymskiego (terminologia, zasady prawne, process legislacyjny)
najszersze oddziaływanie prawa rzymkisego na kanoniczne miało miejsce w śrendiowieczu- badania w tych samych ośrodkach, Ci sami profesorowie, ten sam język źródeł, te same metody
każdy absolwent stawał się doktorem in utroque iure (każdy kanonista stawał się legistą i odwrotnie)
zakazane zostało przez Kościół w XII i XIII w. nauczanie prawa rzymskiego na studiach teologicznych
Kościół przyjął prawo rzymskie jako źródło uzupełniające (zarządzenie papieża Lucjusza III z XII w.). Prawo rzymskie stało się źródłem prawa kanonicznego aż do ogłoszenia pierwszego kodeksu prawa kanonicznego w 1917 r.
Eccelesia vivit lege Romana.
Kościół żyje prawem rzymskim.
§ 29. Prawo rzymskie w Polsce
1. Kwestia recepcji prawa rzymskiego w Polsce
przyjecie chrztu wiązało się z wejściem w zachodnią kulturę chrześcijańską, do której istotnych elementów należało prawo rzymskie
znajomość tego prawa przenikała poprzez księży przybywających do Polski- stosowali oni łacińską terminologię prawniczą
o znajomości prawa rzymskiego w Polsce świadczą informacje zawarte w kronikach Galla Anonima i Wincentego Kadłubka
uważa się, że w Polsce nie doszło jednak do recepcji prawa rzymskiego
od XIII w.- postrzegane było jako prawo cesarskie- wg glosatorów obowiązywało na terenach panowania władzy cesarskiej
od XVI w.- szlachta polska przywiązana do przywilejów i swobód interpretowała zasady zawarte w prawie rzymskim5 jako możliwość koncentracji uprawnień rządzenia w rękach króla. Oświecenie postulowało co prawda recepcję (Andrzej Frycz- Modrzewski), ale była ona stosunkowo niewielka.
recepcja prawa rzymskiego nastąpiła pośrednio w miastach lokowanych na prawie niemieckim (prawo rzymskie odgrywało rolę prawa subsydiarnego), poprzez Kodeks Napoleona i kodeksy zaborców6 stworzone pod wpływem doktryny prawa rzymskiego
prawo rzymskie odegrało ważną rolę w procesie unifikacji prawa po 1918 r. Kodyfikacje XIX w. stanowiły podstawę prac powołanej w 1919 r. Komisji Kodyfikacyjnej
przyjęty w 1964 r. kodeks cywilny nawiązywał do wielu rozwiązań wypracowanych przez Komisję Kodyfikacyjną
2. Nauka prawa rzymskiego w Polsce
1364 r.- Akademia Krakowska- Kazimierz Wielki świadom potrzeby kształcenia niezbędnych kadr prawniczych powołał 5 katedr prawa rzymskiego (nie zostały za życia króla uruchomione)
1518 r.- rozpoczęcie nauczania prawa rzymskiego w Polsce
1533 r.- bp Piotr Tomicki utworzył samodzielną katedrę prawa rzymskiego
w Polsce przedrozbiorowej- Uniwersytet Wileński, Akademia Zamojska, Uniwersytet Lwowski
rozbiory- z. rosyjski- Szkoła Prawa, UW, Szkoła Główna; z. austriacki- UJ, Uniwersytet Lwowski
II RP- UJ, UW, KUL, UAM, Uniwersytet Lwowski, Uniwersytet Wileński
po wojnie- przedmiot obligatoryjny i samodzielny (w latach 1975-1982 w ramach historii prawa)
Początek wojen punickich.↩
Do tej pory kalendarz nie był znany świeckim. Trzeba było zapytać kapłanów co wymuszało ofiarę na rzecz kultu lub świątyni. Obywatele nie mieli poczucia stałości prawa.↩
Od Lex Publilia Philonis (339 r. p.n.e.) stało się to zbędne, gdyż każda uchwała zgromadzenia ludowego z góry (a priori) otrzymuje zatwierdzenie przez Senat.↩
Glosa dzisiaj to komentarz do wyroku sądowego.↩
Princeps legibus solutus est (Cesarz nie jest związany ustawami) i Quod principi placuit, legis habet vigorem (Wola cesarza ma moc ustawy).↩
ABGB- kodeks cywilny austriacki z 1811 r., Landrecht Pruski z 1794 r., BGB- kodeks cywilny niemiecki↩