Rozdział II

Rzymskie definicje prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prawne

4. Definicja prawa

I. uwagi wstępne

• prawo (ius, fas), sprawiedliwość (iustitia), słuszność (aequitas).

• Spory wpływ na rzymską kulturę prawną filozofii stoickiej.

• Prawo naturalne – Ulpian – prawem naturalnym to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura. To prawo wspólne jest wszystkim stworzeniom.

• Seneka – „działanie z zastrzeżeniem” – to jest z uwzględnieniem przyczyn, które w pewnych okolicznościach mogą przeszkodzić działającemu w osiągnięciu zamierzonego celu.

• Samo stosowanie się do prawideł przyrody traktowane było jako jedna z podstawowych cnót człowieka uczciwego – charakter etyczny – naśladowanie ładu i harmonii

• Zasada sprawiedliwości i równości

• Cycero – norma prawa naturalnego stanowi podstawę wszystkich państw i społeczeństw, powinna znaleźć swe odbicie w prawie pozytywnym. Prawo pozytywne – zgodność z zasadami moralnymi – rozróżnieniem pojęcia dobra i zła; jedno prawo,

• Cycero – sprawiedliwość – rozdzielenie każdemu tego, co mu się należy – „sprawiedliwość dystrybutywna”,

II. elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskich

• Idea sprawiedliwości – Ulpian – termin prawi (ius) wywodzi się od sprawiedliwości (iustitia), prawo jako „sztuka stosowania tego co dobre i słuszne”, „rozdzielenie każdemu tego, co mu się należy”, zasada: ŻYĆ SZLACHETNIE, INNYM NIE SZKODZIĆ, DAĆ KAŻDEMU, CO MU SIĘ NALEŻY”.

• Ius – sfera działania ludzi dozwolona i chroniona przez państwo; fas – sfera działania człowieka dozwolona i chroniona przez religię, wykroczenie poza sferę religii – bezprawie (iniuria), nefas – wykroczenie poza sferę fas, ściągało sankcje z zakresu prawa sakralnego,

5. podziały prawa

I. znaczenie podziałów w definiowaniu prawa

II. zasada personalności prawa i wynikające z niej podziały prawa

1. Zasada personalności a zasada terytorialności prawa –

• zasada terytorialności – zakres obowiązywania prawa osób na obszarze suwerenności danego państwa;

• zasada personalności - obywatel danego państwa nie zależnie gdzie przebywał musiał posługiwać się prawem swojej civitas. Normy prawne określonego państwa obowiązywały tylko jego obywateli – ius civile (prawo obywateli), przeciwieństwem było

• ius peregrinorum – prawo cudzoziemców,

• ius gentium – „prawo narodów”

• podział na 2 warstwy prawa: ius civile – prawo dotyczące wyłącznie obywateli rzymskich; ius gentium – mające zastosowanie wobec wszystkich ludzi.

1. Ius civile – prawo dla obywateli rzymskich; formalizm i przywiązanie do tradycji; było to prawo ścisłe (ius strictum), a czynności prawne – negotia stricti iuris: czynności dokonywane z użyciem spiżu i wagi z zachowaniem określonej formalistyki (wypowiadanie ściśle oznaczonych słów i dokonywanie symbolicznych gestów, w obecności 5 świadków i trzymającego wagę libripensa); przyrzeczenie wykonania w przyszłości określonego świadczenia poprzez zapytanie wierzyciela i odpowiedź twierdząca dłużnika z użyciem wyrazu wypowiedzianego w pytaniu; formuły wypowiadane przed pretorem w najdawniejszym rzymskim postępowaniu sądowym.

2. Ius gentium – uregulowania prawne wspólne wszystkim ludom, niezależnie od ich przynależności państwowej; w jego ramach kształtowała się ochrona większości nieformalnych aktów prawnych; wykształcił się proces formułkowy, powstały kontrakty konsensualne i realne; służyło początkowo głównie do regulowania obrotu gospodarczego i do ochrony stosunków majątkowych między peregrynami lub między rzymianami a peregrynami.

3. Ius honorarium - edykt pretorski – (pretor sprawował jurysdykcję w sporach między rzymianami), wydawany przez pretorów edykt zawierał m.in. zapowiedzi udzielania ochrony prawnej w postępowaniu procesowym i pozaprocesowym, uwzględniał przepisy ius civile i ius Pentium. Prawo pretorskie jest tym, które wprowadzili pretorzy dla wspomagania, uzupełniania lub poprawiania prawa cywilnego dla publicznej użyteczności.

4. Ius vetus – ius novum – po 212 n.e. Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom imperium – zatarcie różnic między ius gentium, ius honorarium, ius civile – określane iura („prawo dawne” – ius vetus), (leges – prawo tworzone przez cesarzy – „prawo nowe” – ius novum)

III. podział prawa na ius strictum i ius aequum

• Ius strictum – przestrzegane bardzo rygorystycznie, związane z zasadą Dura lex sed lex,

• ius aequum – przy stosowaniu uwzględniane kryteria z pogranicza prawa i etyki (zasada słuszności i dobrej wiary), dyskusja nad Celem prawa,

• podział ten zaznaczony w Instytucjach justyniańskich, dzielił powództwa na skargi ścisłego prawa i dobrej wiary:

• skargi ścisłego prawa – ochrona praw opartych o normy, przestrzeganych bezwzględnie (formułka procesowa)

• skargi dobrej wiary – uwzględnienie okoliczności innych niż wynikające z treści czynności (upoważnienie to zawarte w treści formułki w postaci klauzul),

• reguła Katona – czynność nieważna od samego początku nie może być następnie uzdrowiona

IV. podział prawa na publiczne i prywatne

• Ulpian – prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek: niektóre normy są stanowione w interesie ogółu, inne w interesie jednostek; kryterium podziału na prawo publiczne i prywatne stanowi UTILITAS czyli różnica interesu, którego ochronę ma na celu dana norma prawna,

• Prawo publiczne – obejmowało całokształt norm dotyczących organizacji i działalności państwa – zakres kompetencji organów państwa, organizacja jego administracji zapewnienie porządku i bezpieczeństwa, określenie funkcji państwa;

• Prawo prywatne – stosunki między osobami (gł. fiz.), rodzinne, majątkowe; własność, zaciąganie zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia, dziedziczenie; oddziaływuje na współczesne prawo prywatne,

V. podział stosunków prawnych na stosunki chronione za pomocą actiones in rem i actiones in personam – względem rzeczy i względem osoby

1. prawa władcze skuteczne erga omnes

• actio in rem – stosowane gdy powód zmierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną, lub jakieś inne prawo, skuteczne wobec wszystkich; jest prawem władczym, bezwzględnym; uprawniony może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego kto prawo to narusza. Podstawą udzielenia ochrony jest uprawnienie oparte na określonym tytule prawnym – w formule wypowiadanej przed pretorem lub w pisemnej formułce procesowej – określona rzecz, osoba lub prawo przysługuje powodowi – meum esse aio. Za pomocą actiones in rem były chronione uprawnienia: własność rzeczy materialnych, władza ojcowska, mężowska, służebność, zastaw.

(schemat)

1. prawa względne, skuteczne wobec określonych osób (Inter partes)

• actiones in personam – skargi/powództwa względem osoby, stosowane w przypadku niewywiązania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Były to uprawnienia, które przysługiwały wobec ściśle oznaczonej osoby. Actio in personam chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym, określane mianem zobowiązań. Podstawą stosowania actio in personam było istnienie węzła prawnego łączącego wierzyciela i dłużnika.

• Zobowiązanie jednostronne – jeden wierzyciel, jeden dłużnik (obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy),

• Wzajemne obowiązki stron; Każda z osób w stosunku do siebie jest zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem (zobowiązanie kupna – sprzedaży),

6. rzymskie systematyzacje prawa prywatnego

I. znaczenie systematyki prawa – w prawie rzymskim tylko dwa zbiory (kodyfikacje) prawa: ustawa XII tablic i edykt pretorski.

II. systematyka ustawy XII tablic – tekst tej ustawy nie zachował się; uległ zniszczeniu podczas najazdu Gallów w początkach IV w.p.n.e.

• „palingenezja” – postępowanie odtwarzające zaginiony tekst na podstawie przekazów pośrednich. Pierwszej całościowej palingenezji XII tablic dokonał w poł. XVII w. Jakub GOTHOFREDUS.

• Schemat układu ustawy (współczesny):

- tablice 1-3: prawo procesowe

-tablice 4 i częściowo 5: wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej

- częściowo tablica 5: spadkobranie

- tablica 6: stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi

- tablica 7: prawa sąsiedzkie

- tablica 8: przestępstwa naruszające interes obywatela

- tablica 9 – 10: niektóre normy prawa sakralnego i publicznego

- tablica 11-12: różne normy.

III. systematyka edyktowa – Edykt pretorski – systematyka edyktu pretorskiego wywodziła się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika jurysdykcyjnego, przygotowującego postępowanie sądowe.

- część I – zakres działania pretora i postępowanie przed jego urzędem

- II i III – poszczególne przypadki udzielania przez pretora ochrony prawnej przez udzielanie skargi/powództwa

- IV – sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

- V – udzielanie ochrony prawnej przez pretora w trybie pozaprocesowym.

Cieszyła się w Rzymie największym powodzeniem.

IV. systematyka naukowa

1. idee Cycerona dotyczące sposobu przedstawiania prawa – systematyka retoryczna, dialektyczna zasada podziałów na kategorie, te zaś na kategorie do podstawowych elementów,

2. systematyka instytucji Gaiusa – metoda poprzez podziały (tabela, str. 52)

3. systematyka pandektowa – sposób przedstawiania współczesnego prawa rzymskiego; wyodrębnienie części ogólnej prawa cywilnego.

7. Zdarzenia wywołujące skutki prawne – wyodrębnienie zdarzeń prawnych dopiero przez pandekty stów.

1. działanie prawne – pojęcie i klasyfikacja

1. pojęcie

• zdarzenia prawne – wywołują skutki prawne

• czynności prawne – zgodne z obowiązującym prawem

1. czynności formalne i nieformalne

• negotia stricti iuris – czynności formalne – oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.

• nieformalne - oświadczenie woli mogło być złożone w dowolnej formie (kontrakty konsensualne).

1. czynności jednostronne i dwustronne

• jednostronne – dochodzą do skutku przez złożenia oświadczenia woli jednej strony (np. sporządzenie testamentu)

• dwustronne - dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch (lub więcej) stron (np. kupno – sprzedaż)

1. między żyjącymi (Inter vivo) i na wypadek śmierci (mortis causa)

• czynności między żyjącymi – wywołują skutki za życia stron, np. kupno – sprzedaż, pożyczka

• czynność na wypadek śmierci – skutki czynności następują dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej czynności

1. rozporządzające i zobowiązujące

• rozporządzające – powodują bezposrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności: zmniejszenie majątku poprzez przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa, np. przeniesienie prawa własności,

• zobowiązujące – zobowiązują do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej lub spełniania innego świadczenia np. przyrzeczenie ustanowienia posagu,

1. odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)

• odpłatne – na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe np. kupno – sprzedaż

• nieodpłatne – gdy tylko jedna ze stron czynności ponosi korzyści majątkowe,

1. przyczynowe (kazualne) i abstrakcyjne (oderwane)

• przyczynowe – czynności, których ważność uzależniona jest od istnienia przyczyny ich dokonania (causa) czyli typowego dla danego stosunku prawnego celu społeczno – gospodarczego, chronionego przez prawo, (np. w umowie kupna – sprzedaży causa stanowi wymiana towaru za pieniądze),

• abstrakcyjne – ważne są niezależnie od istnienia causa, czyli „oderwane’ od przyczyny ich zawarcia; były nimi czynności formalne; ich zaskarżalność zależała od dochowania właściwej dla danej czynności formy – wypowiedzenia określonych słów, dokonania gestów; typowa – stypulacja; dotychczasowe czynności abstrakcyjne uległy przekształceniu w czynności kauzalne;

1. fiducjarne – czynności (czyli powiernicze), oparte na fides tj. zaufaniu; strony przenosząc własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa czy osoby np. przeniesie prawo własności na inną osobę,

1. Elementy czynności prawnej

1. essentialia, naturalia i accidentalia negotii –

• essentialia negotii – istotne elementy treści czynności prawnej (np. w kupnie – sprzedaży określenie towaru i ceny),

• naturalia negotii – nie są wyraźno określone a milcząco domniemane z określoną czynnością (np. przy kupnie – sprzedaży wady towaru), które mogą być jednak przez strony rozszerzone lub wyłączone,

• accidentalia negotii – postanowienia nietypowe, dodatkowe dodane do podstawowej treści czynności prawnej: warunek (condicio), termin (dies), polecenie (modus),

1. warunek – to zdarzenie przyszłe i niepewne od którego zależy skuteczność (powstanie lub ustanie skutku) czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku ale jej skuteczność jest ograniczona w czasie. Nie były warunkami zdarzenia przeszłe i teraźniejsze oraz warunki niemożliwe do spełnienia.

-warunki zawieszające i rozwiązujące

• zawieszające – dodanie go powoduje, że skutki czynności prawnej powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego niepewnego zdarzenia, np. otrzymasz podarek jeśli szczęśliwie wrócisz z podróży,

• rozwiązujące – te warunki powodują, że czynność prawna jest od razu skuteczna ale jej skuteczność ustaje po spełnieniu się przyszłego niepewnego zdarzenia, np. możesz korzystać z mojego niewolnika, dopóki nie będzie powodzi,

-potestatywne, kazualne i mieszane

• potestatywne – kiedy spełnienie się tego przyszłego niepewnego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego, np. dostaniesz pierścień, jeśli pojedziesz do Rzymu,

• kazualne- przypadkowe, gdy spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia nie zależy w ogóle od woli warunkowo uprawnionego, np. będziesz mógł korzystać z mojego niewolnika jeśli wybuchnie zaraza,

• mieszane – częściowo zależne od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie, np. dostaniesz dom, jeśli się ożenisz,

-dodatnie i ujemne

• dodatnie – polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika jeśli wyjdziesz za mąż,

• ujemne - polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika jeśli nie wyjdziesz za mąż,

1. termin – (dies) zdarzenie przyszłe, ale zawsze pewne od którego uzależniona jest skuteczność czynności prawnej.

• Termin zawieszający – (początkowy) gdy powstanie skutków czynności prawnej odsunięte jest w czasie do momentu spełnienia się tego pewnego, przyszłego zdarzenia,

• Termin rozwiązujący (końcowy) - skuteczność czynności prawnej ustaje po upływie tego terminu (data albo zdarzenie np. deszcz),

1. polecenie – (modus) – nakładający obowiązek określonego zachowania się, np. wyzwolenia niewolnika. Dodawany do czynności nieodpłatnych (darowizna, ostatnia wola), nie powodował ograniczenia skuteczności czynności prawnej.

4. oświadczenie woli i jego wady

• pod koniec republiki przy ocenie ważności czynności prawnej zaczęto uwzględniać: -wolę formalnie wyrażoną w słowach (verba) i gestach, -domniemaną intencję dokonującego czynności (voluntas), -domniemaną intencję spadkodawcy – causa curiana,

• normalnie treść oświadczenia jest zgodna z zamiarem oświadczającego. Zdarzają się wypadki rozejścia oświadczenia z wolą rzeczywistą. Niezgodność ta może być świadoma i celowa gdy zachodzi oświadczenie woli nie na serio, symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma, np. w przypadku błędu i dolus.

- oświadczenie woli nie na serio, np. na scenie, w żarcie, nie wywoływało skutków prawnych,

- symulacja (simulatio) – czynność pozorowana – strony umawiają się między sobą, że dokonana czynność prawna nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych; służyła do obejścia istniejącego prawa (np. pozorowany rozwód by dostać darowiznę),

-reservatio mentalis – jednostronnie zamierzona nieujawniona na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem polegająca na złożeniu tego oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych,

- error (błąd) – mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości: co do obowiązującego prawa (error Iuris), jego nieznajomości (ignorantia Iuris), okoliczności faktycznych (error facti),

- dolus (podstęp) zachodził gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej. Czynność taka była ważna, pretorskie prawo dawało poszkodowanemu ochronę,

- metus (groźba) – gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą innej osoby. Czynność ta była ważna, ochrony udzielał jedynie pretor.

4. modyfikacja nieważnej czynności prawnej

• konwersja aktu prawnego – utrzymanie przynajmniej częściowo nieważnej czynności prawnej w mocy, jeśli zawierała przesłanki innej czynności prawnej o podobnym celu,

• konwalidacja (konwalescencja) – darowizna zabroniona między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy,

• ratihabitio – czynność stawała się skuteczna po zatwierdzeniu przez samego działającego,

4. skutki zdarzeń prawnych – powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego. Czynności prawne mogą prowadzić do nabycia praw: nabycie pierwotne i pochodne,

• nabycie pierwotne – prawa nabywa się, gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika, np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia,

• nabycie pochodne – prawo nabyte wywodzi się z praw poprzednika, np. przy mancipatio; dzieli się na:

- nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) – gdy za pomocą jakiejś czynności prawnej nabywa się jedno wyodrębnione uprawnienie

- nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) – gdy za pomoca jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków jakie przysługiwały poprzednikowi (spadkobranie),

Pochodne nabycie może mieć charakter:

- translatywny – jeśli uprawnienie przechodzi z jednej osoby na drugą w całości bez zmian

- konstytutywny – nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień, jakie miał do danej rzeczy zbywca (np. właściciel gruntu ustanawia służebność),

4. zastępstwo – na nieobecność lub braku zdolności do czynności prawnych, osoba sama nie może dokonać czynności prawnych i musi być przez kogoś zastąpiona,

• zastępstwo bezpośrednie – czynności prawne dokonane przez niewolników i osoby alieni Iuris wywoływały skutki bezpośrednio dla ich zwierzchnika - rzecz kupiona przez niewolnika stawała się rzeczą jego właściciela,

• zastępstwo pośrednie – osoby spoza famialias, dokonując określonych czynności przenosiły skutki swych działań na osobę zastępowaną, np. mandatariusz

• zastępcy pośredni – tutor, curator – działały w imieniu osób które nie mogły.