Wpływ lodowców na rzeźbę terenu

Lodowiec, Lądolód, Morena, Abrazja, Dolina U-kształtna

Lodowce powstają tam, gdzie więcej śniegu spada niż się go topi. Sprzyja temu ujemna temperatura powietrza. Można się więc domyślić, że warunki takie panują w wysokich górach oraz na obszarach zimnych. Z powstawaniem lodowców ściśle związane jest pojęcie granicy wiecznego śniegu, czyli wysokość, powyżej której w ciągu roku więcej śniegu spada niż zdąży się go stopić. Linia wiecznego śniegu zależy od czynników klimatycznych oraz rzeźby terenu.

Lodowce należą do egzogenicznych czynników kształtujących powierzchnię lądów. Wyróżnia się trzy rodzaje działalności lodowców: niszcząca, akumulacyjna oraz transportowa. Podczas działalności niszczących i budujących powstają formy polodowcowe. Wyróżnia się też formy wodnolodowcowe, które powstają poprzez działanie wód roztopowych (fluwioglacjalnych).

Lądolody mogą się poruszać w każdym kierunku, co wiąże się z niewielką rolą ukształtowania powierzchni. Ogranicznikiem lądolodów mogą być wysokie góry, przez które nie są w stanie się przebić. W górach powstają lodowce górskie, które w większości zależne są od rzeźby terenu.

W wyniku działania lądolodu powstaje rzeźba niżowa (morena denna i czołowa, drumliny, sandry, ozy, kemy, rysy, mutony, wygłady, pradoliny, wytopiska, rynny). Natomiast w wyniku działania lodowca górskiego powstaje rzeźba wyżowa(morena denna, czołowa, środkowa i boczna; żłoby, doliny zawieszone, kary, rygle skalne, rysy i mutony).

Działalność niszcząca

Pod nazwą egzaracji (wyorywanie) ujmuje się wszystkie procesy erozyjne, czyli gładzenie, rysowanie, wyrywanie, rozkruszanie i zdzieranie. Czasem można też spotkać się z podziałem procesów niszczących na egzarację (żłobienie terenu przez lodowiec), detrakcję (wyrywanie skał z podłoża) oraz abrazję lodowcową (ścieranie się skał podłoża z materiałem niesionym przez lodowiec). Zjawisko erozji lodowcowej ma zazwyczaj największą intensywność podczas transgresji lodowca (lodowiec przesuwa się ku przodowi), nieraz kilkaset metrów na rok. Wówczas nagromadzenie śniegu (alimentacja) jest większe od jego topnienia (ablacja). Przesuwający wraz z głazami i blokami lodowiec jest dla podłoża niczym tarka. Na skutek niszczącej działalności lodowców powstają:

• żłoby lodowcowe, czyli tzw. doliny U-kształtne (w przekroju poprzecznym mają bowiem kształt litery U). Za przykład może tu służyć Dolina Kościeliska czy Chochołowska. Dna takich dolin są szerokie i płaskie, a zbocza strome. Zdarza się, że morze zalewa żłoby lodowcowe, powstają wówczas fiordy.

• doliny zawieszone - powstałe w wyniku działania mniejszych jęzorów lodowcowych, spływających do głównego jęzora (np. Dolina Roztoki). W momencie stopienia się lodu, doliny te znajdują się powyżej dolin U-kształtnych i bardzo często spadają z nich wodospady;

• wygłady lodowcowe - powierzchnie wygładzone przez lodowiec (detersja). Np. Dolina Pięciu Stawów Polskich;

• rysy lodowcowe - podłużne wyżłobienia na powierzchni wygładów utworzone przez głazy znajdujące się w spągu lodowca. Kierunek przemieszczenia się lodu określa ułożenie rys lodowcowych;

• cyrki lodowcowe (kary) - najczęściej owalne zagłębienia o kształcie misy powstałe w miejscu pól firnowych. Z trzech stron otoczone jest ścianami skalnymi, a czwartej ryglem. Gdy lód ustępuje i ulega topnieniu, misy zostają zalewane i powstają jeziora cyrkowe. Np. Dolina Pięciu Stawów Polskich;

• progi (rygle) - powstają w miejscach wypływania lodu z pola firnowego i przez nie lód się przelewa. Od strony cyrku są porysowane i gładkie, a od przeciwnej strony poobrywane;

• mutony (barańce) - rodzaj podłużnego pagórka o osi skierowanej zgodnie z ruchem lodu, najczęściej znajdują się na progach zamykających kary;

• jeziora wytopiskowe - szybko zarastające, małe, owalne jeziora powstające podczas wytapiania się martwego lodu

Rysunek 1. Muton. Źródło: wikipedia.pl

 

Niszcząca działalność lodowców (fot. 1-5)

 

Fotografia 1. Cyrk lodowcowy z jeziorem cyrkowym. Źródło: mount.cad.pl

Fotografia 2. Mutony. Źródło: www.mount.cad.pl

Fotografia 3. Fiord w Skandynawii. Źródło: www.lublin.lasy.gov.pl

Fotografia 4. Rygiel. Źródło: www.mount.cad.pl

Fotografia 5. Wygłady i rysy lodowcowe. Źródło: www.mount.cad.pl

 

Działalność akumulacyjna (budująca)

Przesuwający się lodowiec pozostawia na podłożu niesiony przez niego materiał. Tam, gdzie lodowiec się wytapia, iły nasiąknięte wodą wraz z materiałem skalnym powoli spływają po nachylonej powierzchni lodu lub wylewają się ze szczelin i tworzą wzniesienia. Działalność akumulacyjna ma miejsce najczęściej wtedy, gdy lodowiec "stoi" (stagnacja) oraz gdy się topi. Ściśle z akumulacją związane jest też wietrzenie mrozowe.

Rysunek 2 . Lodowiec. Źródło: J. Wójcik, Geografia1, ZIEMIA, Wyd, PPWK, Książnica-Atlas, Warszawa - Wrocław 2002, s.147

 

Formy lodowcowe powstałe na skutek działalności akumulacyjnej lodowców:

• morena czołowa - powstający podczas stagnacji lodowca pagórek zbudowany z gliny morenowej. Morena czołowa jest wyznacznikiem maksymalnego oddziaływania lodowca i tworzy najwyższe formy polodowcowe. Powstaje tam, gdzie materiał skalny wytapia się z lodu (moreny czołowe z wytopienia) lub w miejscach gdzie lód przymarza do skały i je wyrywa (moreny czołowe glacitektoniczne). Przykłady: Morawska Góra, Wzgórze Trzebnickie;

• morena denna - powstaje w miejscach osadzania się materiału skalnego niesionego przez lodowiec w jego dolnej części, tzw. stopie lodowca. Faliste równiny po stopieniu lodowca to właśnie morena denna. Po stopieniu się lodowca bardzo często tworzą jeziora morenowe (Śniardwy) charakteryzujące się dużą powierzchnią, płytkością i nieregularnym kształtem. Ten typ formy polodowcowej można zobaczyć w pasie polskich pojezierzy;

• morena boczna - powstaje po obu stronach jęzora tylko na skutek działania lodowców górskich. Ciągnie się wzdłuż zbocza doliny, w której poruszał się lodowiec;

• morena środkowa - powstaje tylko na skutek działania lodowców górskich pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi, z połączenia dwóch moren bocznych;Materiał morenowy pełni funkcję termoizolacyjną.

• drumliny - stosunkowo niewysokie wzniesienia powstałe z materiału morenowego zgromadzonego pod lodem. Tworzą tzw. pola drumlinowe. Można je spotkać na Pojezierzu Dobrzyńskim i Mysliborskim;

• głazy narzutowe - duży fragment skały przyniesiony przez lądolód (a więc również działalność transportowa). W momencie stopienia się lodu skała zostaje osadzona na powierzchni;

Rysunek 3. Lodowiec górski. Źródło: www.wiking.edu.pl

Rysunek 4. Lodowiec. Źródło: scholaris.ydp.com.pl

Fotografia 6. Morena czołowa. Źródło: geomorfologia.w.interia.pl

Fotografia 7. Morena środkowa. Źródło: picasaweb.google.com

Fotografia 8. Morena denna. Źródło: mi.kn.bielsko.pl

Fotografia 9. Głaz narzutowy. Źródło:chem.univ.gda.pl

Fotografia 10. Morena boczna. Źródło: picasaweb.google.com

 

Transportowa działalność lodowców

Transportowa działalność lodowców polega na przemieszczaniu się wraz z lodem zgromadzonego w nim materiału skalnego (morena), który podczas transportu ulega rozdrobnieniu. Lodowce transportują również materiał skalny przenoszony przez wiatr, a także zanieczyszczenia powietrza (gazy, pyły). Materiał, który jest transportowany na powierzchni lodowca, zazwyczaj pochodzi z lawin i z odrywających się kawałków nunataków (wzniesienie znajdujące się ponad lodowcem, patrz fot. 11) i nazywa się moreną supraglacjalną. Materiał znajdujący się u podstawy lodowca (spąg) jest wyrywany z podłoża i nazywany moreną subglacjalną. Materiał umiejscowiony po środku lodowca pochodzi zarówno z jego podstawy jak i powierzchni.

Fotografia 11. Nunataki. Źródło: picasaweb.google.com

Rysunek 5. System glacjalny. Źródło: wiking.edu.pl

 

Działalność wód roztopowych (fluwioglacjalnych)

W trakcie lata lód zaczyna gwałtownie topnieć. Wody roztopowe wnikają do szczelin, drążą korytarze i mogą działać niszcząco lub budująco. Z lodowca wypływają tzw.bramami lodowcowymi, przecinają moreny czołowe i tworzą bramy morenowe. Formy terenu utworzone przez wody roztopowe nazywa się formami fluwioglacjalnymi lub wodnolodowcowymi. Głównymi formami polodowcowymi utworzonymi poprzez działanie wód fluwioglacjalnych są:

• rynny lodowcowe (działalność niszcząca) powstałe podczas żłobienia podłoża pod lodem. W tych długich i wąskich rynnach po stopieniu lodu powstają głębokie jeziora rynnowe; cechą charakterystyczną jest łańcuchowość tych form. Np. Jezioro Gopło i Hańcza;

• ozy (akumulacja) - zbudowane z piasków i żwirów kręte, podłużne pagórki, które tworzą się w podlodowych tunelach; Oz Bukowsko-Mosiński

• kemy (akumulacja) - wzgórza i wały zbudowane głównie z mułu i piasku powstałe w miejscach wytapiania się martwego lodu; często powstają w dolinach U-kształtnych; Wzgórza Łódzkie;

• sandry (działalność akumulacyjna) - stożki napływowe zbudowane z piasków i żwirów. Jeśli ulegną połączeniu, tworzą pola (równiny) sandrowe; Bory Tucholskie;

• pradoliny (niszcząca działalność) - wielkie doliny rzeczne powstałe podczas cofania się lądolodu wzdłuż jego czoła, ich szerokość może mieć nawet kilkadziesiąt kilometrów; dają początek wielkim rzekom;

Fotografia 12. Ozy. Źródło: www.im.pwr.wroc.pl

Fotografia 13. Pradolina. Źrodło: www.oborniki-slaskie.pl

Zlodowacenia podziemne na skutek pęcznienia lodu są przyczyną deformacji rzeźby terenu. Powstające wówczas wypukłe formy posiadają jądro lodowe, które pokryte jest torfem. Podczas topnienia lodu pod ziemią tworzą się płytkie jeziora. Tam, gdzie powstają koryta, które z czasem są zalewane wodą z topniejącego lodu, bardzo często powstają zapadliska, a czasem zjawisko to powoduje również cofanie się zboczy.

Słowniczek:

• pole firnowe - obszar powyżej granicy wiecznego śniegu, na którym gromadzi się śnieg i zamienia w firn (śnieg ziarnisty), a później lód lodowcowy. Zazwyczaj ma kształt rozległej misy;

• recesja lodowca, regresja lodowca - cofanie się lodowca i zmniejszanie jego zasięgu

• morena - materiał skalny znajdujący się w lodowcu i przez niego transportowany i osadzany;

• interglacjał - ciepły okres pomiędzy jednym zlodowaceniem a drugim;

• lodowiec górski - lodowiec występujący w wysokich górach; składa się z pola firnowego i jęzora, które oddzielone są od siebie linią wiecznego śniegu;

• lądolód, lodowiec kontynentalny - wielka pokrywa lodowa (powyżej 50.000 km²) poruszająca się we wszystkich kierunkach

• transgresja lodowca - posuwanie się lodowca ku przodowi, zazwyczaj wtedy gdy alimentacja przewyższa ablację

• jęzor lodowcowy - część lodowca ulegająca topnieniu