EMOCJE I MOTYWACJE 8
Patologia kontroli emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna.
Aleksytymię nazywa się często „emocjonalnym analfabetyzmem”. Pojęcie aleksytymii wykorzystuje się do opisania następujących zaburzeń: (1) trudności w identyfikacji emocji i ich odróżnianiu od doznań cielesnych, (2) trudności w opisywaniu przeżywanych emocji i komunikowaniu ich innym ludziom, (3) ograniczenia w zakresie posługiwania się wyobraźnią, (4) stosowania głównie lub wyłącznie logicznego, racjonalnego stylu myślenia.
Generalnie, charakterystyczne dla aleksytymików jest to, że mają niewielką wiedzę na temat swoich emocji, więc tym bardziej trudno jest im emocje kontrolować i w jakikolwiek sposób wykorzystywać, co jest typowe dla osób emocjonalnie inteligentnych, potrafiących wykorzystywać emocje np. do motywowania samych siebie i innych ludzi. Inną cechą charakterystyczna dla aleksytymików jest skłonność do przypisywania innym ludziom odpowiedzialności za własne problemy emocjonalne, polegające głownie na niezdolności rozpoznawania emocji i ich kontrolowania.
Inną cecha łącząca wielu aleksytymików jest tendencja do maskowania własnych emocjonalnych trudności, zarówno przed innymi, jak i przed samym sobą. W związku z tym, chociaż aleksytymia jest stosunkowo częsta, zazwyczaj dopiero psycholog lub psychiatra jest w stanie zdiagnozować zaburzenie (co oznacza, że ani sama zainteresowana osoba, ani jej bliscy nie wiedzą zwykle co jest grane, dlaczego np. ich związki nie układają się w sposób satysfakcjonujący).
Jeden z czołowych badaczy aleksytymii, Bob Bermond wyróżnił jej trzy typy, różniące się głębokością, rozmiarem zaburzeń w emocjonalnym funkcjonowaniu. Typy te są shierarchizowane od najcięższego do najlżejszego:
1.Aleksytymia typu 1 obejmuje wszystkie wymienione wcześniej zaburzenia. Czyli: (1) trudności w identyfikacji emocji i ich odróżnianiu od doznań cielesnych, (2) trudności w opisywaniu przeżywanych emocji i komunikowaniu ich innym ludziom, (3) ograniczenia w zakresie posługiwania się wyobraźnią, (4) stosowanie głównie lub wyłącznie logicznego, racjonalnego stylu myślenia.Człowiek z aleksytymią typu 1 sprawia wrażenie emocjonalnie chłodnego, zdystansowanego. Trzeba jednak pamiętać o tym, że emocja nieuświadomiona i niewyrażona jest swoistą bombą fizjologiczną, tykającą w organizmie i prędzej lub później wybuchającą, np. w formie niekontrolowanego wybuchu gniewu, depresji lub innych zaburzeń emocjonalnych, czy też zaburzeń psychosomatycznych.
2.Mniej zaawansowana postać aleksytymii – typ 2 – jest według Bob Bermonda związana z zaburzeniami transmisji informacji między półkulami na poziomie spoidła wielkiego. Za odbiór i ekspresję bodźców wzbudzających emocje odpowiedzialna jest prawa półkula naszego mózgu, natomiast nazywanie emocji jest specjalnością półkuli lewej. Zaburzenie przekazywania informacji między dwiema półkulami oznacza nieumiejętność nazywania doświadczeń emocjonalnych lub ubogie słownictwo w tym zakresie. Innymi słowy, istotą aleksytymii typu 2 jest niezdolność do wykorzystywania procesów poznawczych biorących zwykle udział w regulacji emocjonalnego funkcjonowania, co powoduje zaburzenia identyfikowania przyczyn emocji. W związku z takim deficytem, ludzie z aleksytymią typu 2 mają skłonność do obwiniania innych ludzi za własne emocje, obwiniania innych za to, że ich sprowokowali, np. zezłościli. Jeden z problemów aleksytymików typu 2 polega na tym, że również źródeł emocji pozytywnych szukają oni na zewnątrz. W związku z tym, są oni bardzo podatni na wszelkie komunikaty o charakterze ingracjacyjnym, schlebiającym. Nieumiejętność odróżniania fizjologicznych przejawów emocji od innych fizjologicznych stanów organizmu przekłada się na brak orientacji w sygnałach wysyłanych przez ciało – np. aleksytymik typu 2 może nie potrafić odróżnić skurczy żołądka sygnalizujących głód od tych, które informują go o tłumieniu złości.
3. W najlżejszej postaci zaburzeń aleksytymicznych – czyli w typie 3 – człowiek ma świadomość przeżywanych emocji, posiada też zdolność ich werbalizacji. Zaburzeniu ulegają natomiast w tym przypadku zdolność do analizowania własnych doświadczeń emocjonalnych i wyciągania z nich wniosków. W efekcie człowiek może wielokrotnie popełniać ten sam błąd, np. wybierając kolejnych niewłaściwych partnerów życiowych posiadających w gruncie rzeczy podobne charakterystyki lub ten sam nie działający typ relacji (wymagający np. w każdym przypadku przesadnej uległości, rozwalającej kolejne związki). W związku z tym, w społecznym odbiorze osoby z aleksytymią 3 jawią się często jako nieporadne życiowo.
Osobowość chwiejna emocjonalnie typ impulsywny charakteryzuje się wzorcem zachowań gwałtownych, połączonych z niezdolnością do przewidywania ich konsekwencji.
Kryteria diagnostyczne tego ZO, zgodnie z ICD-10, są uszeregowane w dwie następujące grupy:
niestabilność emocjonalna
brak kontroli działań impulsywnych
wybuchy gwałtownych zachowań
tysiące myśli w głowie (poczucie myślowego chaosu)
ochota wyżycia się na sobie (skłonność do działań autodestruktywnych, typu samookaleczanie)
poczucie silnego napięcia
wroga postawa wobec innych ludzi
wrogie spostrzeganie innych ludzi, np. ich intencji
odczuwanie nienawiści
Żeby zdiagnozować chwiejność emocjonalną typu impulsywnego, muszą występować co najmniej trzy spośród objawów z grupy pierwszej, wymienionych powyżej, oraz co najmniej dwa symptomy spośród poniższych:
wyraźna tendencja do podejmowania nieoczekiwanych działań bez zważania na konsekwencje
wyraźna tendencja do zachowań kłótliwych i do wchodzenia w konflikty z innymi ludźmi, szczególnie jeżeli impulsywne działania osoby zostały przez nich pokrzyżowane lub skrytykowane
wybuchy gniewu lub gwałtowności, połączone z niezdolnością do kontrolowania związanych z tymi emocjami zachowań
trudność z podtrzymywaniem działań, który nie wiążą się z otrzymaniem natychmiastowej nagrody (innymi słowy: niezdolność odraczania gratyfikacji, zgodnie z terminologią Walter Mischela)
niestabilny, zmienny nastrój
Diagnoza osobowości chwiejnej emocjonalnie typu borderline wymaga wystąpienia co najmniej trzech spośród objawów wymienionych w pierwszej grupie objawów typu impulsywnego oraz co najmniej dwóch objawów spośród poniższych:
*zaburzenia w obrębie Ja, np. systemu celów i wewnętrznych preferencji, w tym niestabilność obrazu siebie,
*skłonność do wikłania się w intensywne i niestabilne związki, prowadzące często do kryzysów emocjonalnych
*nadmierne wysiłki uniknięcia porzucenia przez bliskie osoby
*powtarzające się groźby lub działania o charakterze autoagresywnym (około 50% przypadków zaburzeń odżywiania – anoreksji i bulimii – jest związanych z borderlinem!)
*chroniczne uczucie pustki
DSM-IV, w którym wyróżnia się tylko borderline – a nie osobowość chwiejną emocjonalnie dwóch typów – określa jego kryteria diagnostyczne nieco dokładniej, bardziej opisowo:
1.gorączkowe wysiłki uniknięcia rzeczywistego lub wyimaginowanego odrzucenia,
2.niestabilne i intensywne związki interpersonalne, charakteryzujące się wahaniami pomiędzy ekstremami idealizacji i dewaluacji,
3zaburzenia tożsamości: wyraźnie i uporczywie niestabilny obraz samego siebie lub poczucia własnego ja,
4impulsywność w co najmniej dwóch sferach, które są potencjalnie autodestrukcyjne (np. wydawanie pieniędzy, seks, nadużywanie psychoaktywnych substancji, lekkomyślne prowadzenie pojazdów, kompulsywne jedzenie),
5nawracające zachowania, gesty lub groźby samobójcze albo działania o charakterze samookaleczającym,
6niestabilność emocjonalna spowodowana wyraźnymi wahaniami nastroju (np. poważnym epizodycznym głębokim obniżeniem nastroju – tzw. dysforią – bądź drażliwością lub lękiem trwającymi zazwyczaj kilka godzin, rzadko dłużej niż kilka dni),
7chroniczne uczucie pustki,
8niestosowny, intensywny gniew lub trudności z kontrolowaniem gniewu (np. częste okazywanie humorów, kaprysów, ciągły gniew, powtarzające się bójki),przelotne, związane ze stresem myśli paranoiczne lub poważne symptomy rozpadu osobowości,
BPD – Borderline Personality Disorder, czyli pograniczne zaburzenie osobowości – można zdiagnozować wówczas, gdy przez dłuższy czas utrzymuje się co najmniej pięć spośród wymienionych dziewięciu objawów. Generalnie, osoby z BPD są pełne sprzeczności, przez większą część czasu odczuwają ogromne cierpienie, co zazwyczaj świetnie maskują
porządku; tym samym utrudniali im lub wręcz uniemożliwiali normalny rozwój emocjonalny, także rozwój normalnego, stabilnego obrazu Ja i poczucia tożsamości,
Większość osób z BPD wspomina dzieciństwo jako pozbawione poczucia stałości i bezpieczeństwa, pełne doświadczeń zagrażających. Osoby takie często wspominają także utratę najbliższych osób lub ich niedostępność. Uważa się, że w przypadku ludzi z BPD skłonności warunkowane genetycznie (decydujące m.in. o wysokiej reaktywności, wrażliwości czy niskim progu stresu), w połączeniu z trudnym dzieciństwem lub stresującymi wydarzeniami odcisnęły piętno na układzie limbicznym (który jest bardzo wrażliwy na stres) i innych obszarach mózgu związanych z emocjonalnym funkcjonowaniem i kontrolą, w ten sposób doprowadzając do powstania niefunkcjonalnego wzorca psychicznego funkcjonowania i zachowania.
Dzięki bestsellerowi amerykańskiego psychologa Daniela Golemana – „Inteligencja emocjonalna”, wydanemu w 1996 roku w USA, a u nas zaraz później – w 1997. Goleman
wyraził w swojej książce radykalny wówczas jeszcze i śmiały pogląd, że zawodowa kariera oraz życiowe zadowolenie i sukces zależą w większym stopniu od umiejętności poruszania się w świecie emocji niż od tradycyjnie rozumianej inteligencji i wiedzy. Z drugiej strony, wielu autorów podkreśla, że brak zrozumienia własnych emocji, nieumiejętność ich nazwania oraz widoczny brak empatii i współczucia dla innych ludzi są czynnikami powodującymi wyobcowanie ludzi i przemoc rozpowszechnioną w dzisiejszych społeczeństwach.
Koncepcja Golemana jest bardzo szeroka, zalicza do inteligencji emocjonalnej szereg kompetencji emocjonalnych i poznawczych.