Emocje i motywacje 5

Model aktywacji emocji Carolla Izarda:

Integracja aspektu biologicznego i psychologicznego

*Procesy przetwarzania informacji jako podstawa wzbudzania emocji.

*Cztery typy przetwarzania informacji według Izarda: komórkowy, organizmiczny, biopsychiczny i poznawczy.

*Cztery systemy wzbudzania emocji według Izarda: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny i poznawczy.

Caroll Izard podkreśla znaczenie emocji dla przetrwania jednostek i gatunków oraz ich korzenie ewolucyjne. Zdaniem Izarda, emocje odgrywały tak wielką rolę w procesie ewolucji ludzkiego gatunku i wciąż mają tak wielkie znaczenie dla ludzkiej adaptacji i przetrwania, że najprawdopodobniej wykształcił się więcej niż jeden mechanizm ich wzbudzania. Taki pogląd Izarda – o istnieniu wielu różnych mechanizmów wzbudzania emocji – kontrastuje z ujęciami wielu innych badaczy emocji, którzy – upraszczając sprawę – usiłują znaleźć tylko jeden taki mechanizm, uniwersalny. W ramach przypomnienia, Lazarus – którego teoria jest jedną z najpopularniejszych teorii psychologicznych mechanizmów wzbudzania emocji – za mechanizm taki uważa ocenę poznawczą, przebiegającą w kilku etapach. Izard polemizuje z ujęciem Lazarusa, nie odrzucając go, lecz istotnie uzupełniając. Według Izarda, podstawą emocji są procesy informacyjne przebiegające w organizmie, ludzkim lub zwierzęcym, jednak nie muszą to być procesy polegające na nadawaniu znaczenia sytuacji, w jakiej podmiot – człowiek lub zwierzę – aktualnie się znajduje. Ocena poznawcza może, według Izarda, wzbudzać emocje, jednak jest tylko jednym spośród czterech mechanizmów ich aktywizacji; a nie jedynym, jak chce tego Lazarus.

Świetnie pisze o tym sam Izard w dostępnym w polskim języku tekście pt. Procesy poznawcze stanowią jeden z czterech typów systemów wzbudzających emocje.

Zdaniem Izarda: Wszystkie cztery typy przetwarzania informacji mogą wzbudzać emocje. Pierwsze dwa – czyli komórkowy i organizmiczny – mają charakter ściśle pozapoznawczy, zaś trzeci – czyli bioppsychiczny – zawiera istotne składniki o pozapoznawczej naturze. Dopiero czwarty typ – nazwany przez Izarda poznawczym i odpowiadający mechanizmom oceny poznawczej Lazarusa – obejmuje różne poziomy poznawczego przetwarzania informacji.

Dalej Izard pisze, że Komórkowe przetwarzanie informacji to jej kodowanie i dekodowanie na poziomie genów i pojedynczej komórki. Procesy genetyczne wpływają na typ emocjonalności człowieka za pośrednictwem dwóch mechanizmów. Po pierwsze wpływają na próg wzbudzania emocji i skłonność do pewnych przeżyć emocjonalnych. Po drugie generują emocje poprzez ukierunkowanie spontanicznej (czyli nie wymagającej stymulacji zewnętrznej) aktywności procesów neuronalnych.

Genetycznie kodowane dane uwikłane są również w organizmiczne przetwarzanie informacji. Tego rodzaju dane biologiczne mogą prowadzić do emocji, a przynajmniej do ekspresji emocjonalnej przy niewielkiej lub żadnej stymulacji z narządów zmysłów i niezależnie od poznania. Jednak w organizmiczne przetwarzanie informacji często uwikłane są dane zmysłowe z interoceptorów przesyłających sygnały o fizjologicznym stanie popędowym. Przykłady reakcji emocjonalnych wzbudzonych w ten sposób, to ekspresja wstrętu wobec pewnych smaków i agresja wywołana bólem.

Biopsychiczne przetwarzanie informacji opiera się na interakcjach kodów genetycznych i wiedzy nabytej. Jest to w istocie współoddziaływanie procesów biologicznych i psychicznych (a konkretnie poznawczych). Przykładem emocji wzbudzonych tym typem przetwarzania informacji jest reagowanie genetycznie przygotowanym strachem na pewne bodźce (np. małpy reagują strachem na widok węża, nawet jeśli wcześniej w życiu go nie widziały i nie miały okazji swojej reakcji się nauczyć). Biopsychiczne przetwarzanie informacji może też wyjaśniać powszechność wstrętu w stosunku do odchodów. Biologicznie uwarunkowana i adaptacyjna tendencja do unikania odchodów jest umożliwiana przez rozwój poznawczy i procesy społecznego uczenia się (a konkretnie przez trening czystości). Zdaniem Izarda – i istnieją potwierdzające jego zdanie dane i teorie – można stwierdzić, że: pierwotne i niebezpieczne obiekty wzbudzające wstręt, jak odchody, umożliwiają powstanie wtórnych reakcji wstrętu dzięki warunkowaniu, generalizacji i innym procesom uczenia się. Wykształcona w ten sposób reakcja wstrętu może być traktowana jako rezultat biopsychicznego przetwarzania informacji.

Poznawcze przetwarzanie informacji zawiera procesy umysłowe wytwarzające pewne zapisy pamięciowe oraz procesy, których przebieg uzależniony jest od wykorzystywania takich zapisów. Izardowska definicja „poznawczego przetwarzania informacji” obejmuje wszystkie rodzaje procesów przetwarzania informacji badane przez współczesnych psychologów poznawczych: automatyczne i kontrolowane, świadome i nieświadome, a także różne typy pamięci (semantyczną i epizodyczną, jawną i ukrytą). Nie włącza ona natomiast pewnych procesów percepcyjnych i zmysłowych w rodzaju tych, które uwikłane są w niespodziewane doznanie bólu, w rozróżnienia pewnych smaków i zapachów i w detekcję tych własności obiektów (takich jak zarys twarzy ludzkiej), na które reakcja jest genetycznie przygotowana, choć wszystkie one mogą wzbudzać emocje. Poznanie w przyjmowanym tu sensie obejmuje także dwie najczęściej badane klasy wyznaczników emocji – oceny poznawcze i atrybucje. Nikt nie zaprzeczy, że procesy atrybucji (czyli wnioskowania o przyczynach) wymagają opierania się na pamięci. Lazarus (1984, 1991) definiuje ocenę poznawczą jako oszacowanie istotności z punktu widzenia posiadanej wiedzy. Jak zauważa Izard, zdaniem Lazarusa „Emocje wzbudza tylko rozpoznanie, że mamy coś do zyskania lub stracenia, a więc że rezultat danej transakcji jest istotny dla naszych celów i dobrostanu" (Lazarus, 1991, s. 354).

Ocena poznawcza jest zatem w oczywisty sposób uzależniona od indywidualnie nabytych doświadczeń.

Podsumowując, Izard stwierdza, że emocje mogą być wzbudzane zarówno przez procesy poznawcze, jak i pozapoznawcze.

1.System neuronalny. Procesy zachodzące na poziomie neuronów są częścią każdej

– bez wyjątku – reakcji emocjonalnej. Wszelkie procesy emocjonalne są związane z przekazywaniem impulsów nerwowych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, przy użyciu substancji chemicznych odpowiedzialnych za przekazywanie informacji w przestrzeni międzysynaptycznej. Ważne jest to, że system neuronalny z jednej strony jest podstawą reakcji emocjonalnych wyzwalanych w systemach wyższych, np. motywacyjnym lub poznawczym. Z drugiej strony, system ten może uruchamiać emocje samodzielnie, bez udziału innych systemów, za pośrednictwem aktywacji określonych neurotransmiterów i struktur mózgowych.

Zatem system neuronalny jest wyjątkowy w tym sensie, że jest jedynym systemem, który jest zarówno konieczny, jak i wystarczający do wzbudzania emocji – może on być zarówno biologiczną podstawą przebiegu emocji aktywizowanych w systemach innych, jak i samodzielnym generatorem emocji.

Z pewnością jest tak, że neuroprzekaźniki i inne substancje chemiczne obecne w naszych organizmach – omawiane ostatnio hormony i neuromodulatory – mogą wywoływać nasze stany emocjonalne lub na nie wpływać. Szczególne znaczenie mają one w przeżywaniu depresji i lęku (a przynajmniej na ten temat wiemy dosyć dużo). Dodatkowo, eksperymenty wykazały, że elektryczna stymulacja określonych struktur neuronalnych może wywoływać różne reakcje emocjonalne. Ostatnio mówiłam o tym, że stymulacja przegrody lub hipokampa w układzie limbicznym wzbudza, odpowiednio, przyjemność lub przykrość. Elektryczna stymulacja innych ośrodków mózgowych może powodować także:

*Określone reakcje somatyczno-motoryczne, związane z wyrażaniem emocji, a konkretnie określone ekspresje twarzy lub zmiany postawy ciała

* Reakcje, w których pośredniczy autonomiczny układ nerwowy, np. zmiany tempa pracy serca czy średnicy źrenic

*Reakcje typu aktywacyjnego, czyli ogólną ospałość lub pobudzenie

* Zachowania instrumentalne, takie jak atak albo ucieczka.

Badania wykazały, że trzy pierwsze reakcje mogą zachodzić wyłącznie na poziomie neuronalnym, zupełnie niezależnie od informacji napływających do organizmu z otoczenia, niezależnie od procesów przetwarzania informacji w innych systemach wzbudzania emocji. (Z zachowaniami instrumentalnymi jest inaczej, gdyż ich wystąpienie wymaga przetworzenia informacji pochodzących ze środowiska zewnętrznego – uciekamy przed czymś, atakujemy kogoś lub coś).

2. System sensomotoryczny. Na tym poziomie emocje są wzbudzane przez informacje eferentne, czyli przekazywane od mózgu do narządów wykonawczych – efektorów, oraz przez informacje czynnościowe, związane z wykonywaniem określonych działań. Do procesów sensomotorycznych mających związek ze wzbudzaniem emocji zalicza się:

• eferentną (czyli ruchową) aktywność w ośrodkowym układzie nerwowym,

• ekspresję twarzy,

• postawę ciała,

• zachowania instrumentalne, takie jak ucieczka bądź atak,

• napięcie określonych mięśni.

Już Darwin w swojej klasycznej pracy O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt spostrzegł, że „swobodna ekspresja zewnętrznych sygnałów emocji intensyfikuje ją”. Współczesne badania, zwłaszcza przeprowadzone przez Zajonca i współpracowników, potwierdzają trafność tego spostrzeżenia. Okazuje się, że napięcie określonych mięśni twarzy wystarcza do aktywowania określonych emocji. Znany jest przykład poprawy nastroju i wzbudzania pozytywnych emocji na skutek trzymania ołówka między zębami. Zajonc wykazał ponadto, że wielokrotne wypowiedzenie niemieckiej samogłoski ü – które jest związane z napinaniem mięśni twarzy, które są wzbudzane podczas ekspresji większości negatywnych emocji – powoduje doświadczanie tychże negatywnych emocji. Zatem postulowany przez Darwina mechanizm faktycznie działa: ekspresja emocji i jej odczuwanie wzajemnie się „nakręcają”, na zasadzie dodatniego sprzężenia zwrotnego – ekspresja określonej emocji wzmacnia określone odczucia emocjonalne, które z kolei intensyfikują ekspresję emocjonalną. Dzieje się tak prawdopodobnie do chwili, w której emocja osiągnie swoją maksymalną intensywność, po czym spadek intensywności emocji na poziomie ekspresji obniża stopniowo poziom odczuwanej emocji, aż do jej wygaśnięcia.

Badania dotyczące związków emocji z postawą ciała wykonywała Sandra Duclos ze współpracownikami (1989). Duclos prosiła badanych o to, by na 15 sekund przyjęli postawę ciała zgodną z trzema różnymi emocjami – smutku, złości lub lęku. Następnie badacze prosili osoby badane o wypełnienie skali mierzącej ich emocjonalne odczucia, zawierającej opis 10 różnych emocji, w tym smutku, złości i lęku. Okazało się, że przyjęcie na kilkanaście sekund odpowiedniej postawy ciała wystarczało do silniejszego odczuwania związanej z tą postawa emocji.

Inny badacz, J. H. Riskind wykazał, że sylwetka skulona i przygarbiona nasilała doświadczanie smutku i zniechęcenia. Jednocześnie jednak okazało się, że przybranie odpowiedniej postawy pozwala badanym szybciej uwolnić się od smutku i zniechęcenia i podjąć jakieś konstruktywne działania.

3. System motywacyjny = afektywny. System ten zawiera, zgodnie z teorią Izarda, emocje i popędy fizjologiczne, takie jak głód czy ból. W ramach systemu motywacyjnego aktywizatorem emocji mogą być, po pierwsze, procesy sensoryczne związane z aktywizacją popędów takich jak ból i dążenie do jego uniknięcia. Po drugie, określona emocja może wzbudzać inną, powiązaną z nią na skutek procesu uczenia się – gatunkowego i utrwalonego w toku ewolucji bądź osobniczego, związanego z doświadczeniem indywidualnym.

Jeśli chodzi o emocje wzbudzane procesami sensorycznymi związanymi z popędami fizjologicznymi, to dosyć dużo badań psychologicznych dotyczyło reakcji ludzi na różne smaki. Smaki gorzki i słodki wywołują silne reakcje już u niemowląt – gorzki powoduje u nich ekspresje emocji wstrętu i reakcję behawioralną polegającą na dążeniu do wyplucia pokarmu. Taka reakcja na smak gorzki ma prawdopodobnie korzenie ewolucyjne – wiele naturalnych trucizn zawiera gorycz i wrodzona zdolność do generowania odpowiednich reakcji na tą gorycz mogła być korzystna z punktu widzenia przetrwania. Nawiasem mówiąc być może z tego samego względu gorycz jest dla ludzi najłatwiejszym do wykrycia smakiem. Z kolei smak słodki, zwiastujący przypływ obfitujących w energię węglowodanów, wywołuje u niemowlaków reakcje zainteresowania i akceptacji.

Automatycznie wzbudzać emocje potrafią także zapachy. Spostrzeżenie nieprzyjemnego, cuchnącego zapachu jest wystarczającym powodem do pojawienia się złości i wzrostu gotowości do zachowań agresywnych.

System poznawczy. Według Izarda emocje mogą być także wywoływane procesami poznawczymi, takimi jak ocenianie, porównywanie, kategoryzowanie, wnioskowanie czy dokonywanie atrybucji. Do poznawczych aktywizatorów emocji należy zaliczyć także procesy pamięci i antycypacji – emocje mogą bowiem powstawać nie tylko na skutek aktualnej sytuacji, lecz także w rezultacie przypomnienia sobie sytuacji/zdarzeń przeszłych albo wyobrażania sobie, przewidywania zdarzeń przyszłych.