Przystosowanie organizmów do pasożytniczego trybu życia

Pasożytnictwo należy do oddziaływań antagonistycznych. Jego istotą jest wykorzystywanie jednego organizmu przez drugi. Organizm, który jest wykorzystywany przez pasożyta to żywiciel. Pasożytnictwo przynosi mu szkody, w postaci osłabienia i choroby. Pasożyt wykorzystuje żywiciela do przeprowadzenia własnych funkcji życiowych, takich jak odżywianie i rozród.

R E K L A M A	czytaj dalej ↓

Żywicielem nazywamy organizm, będący ofiarą pasożyta. Żywicielem może być roślina, lub zwierzę. Pasożyt bytuje albo na powierzchni jego ciała, albo w jego wnętrzu. Jeśli pasożyt potrzebuje więcej niż jednego żywiciela do odbycia swojego cyklu życiowego, to wyróżniamy żywiciela(lub żywicieli) pośredniego oraz ostatecznego. Żywiciel pośredni to taki, w organizmie, którego bytują stadia larwalne pasożyta. W organizmie żywiciela ostatecznego bytuje postać dojrzała, zdolna do rozrodu postać pasożyta.

Pasożytem nazywamy organizm, który czerpie pożywienie z żywych tkanek swojego gospodarza, czyniąc mu w ten sposób szkodę. Pasożyt może być ze swoim żywicielem związany czasowo, lub na całe życie. Obecność pasożyta powoduje chorobę żywiciela, na ogół jednak nie doprowadza go do śmierci. Organizmami pasożytniczymi są wszystkie wirusy, niektóre grzyby i bakterie oraz niektóre gatunki zwierząt i roślin. Wyróżniamy:

• Pasożyty zewnętrzne, zwane endopasożytami, które bytują we wnętrzu ciała swojego żywiciela. Mogą zamieszkiwać bądź wnętrze jego komórek, bądź określone tkanki lub narządy. Ich cykle życiowe są zazwyczaj bardzo skomplikowane. Powszechnym zjawiskiem, u pasożytów zewnętrznych jest zanikanie niektórych narządów zewnętrznych, przede wszystkim układu pokarmowego. Narządy ruchu oraz zmysłów są silnie uwstecznione. Mocno rozbudowany jest natomiast układ rozrodczy. Są odporne na działanie enzymów trawiennych żywiciela, potrafią oddychać w sposób beztlenowy. Kształt ich ciała jest spłaszczony. Ponadto wyposażone są w narządy czepne, takie jak haczyki, czy przyssawki. Do tej grupy należą między innymi pierwotniaki, tasiemce, glisty, przywry oraz włosogłówki.

• Pasożyty wewnętrzne, zwane ektopasożytami, które zwykle tylko przez pewien czas bytują na powierzchni ciała swojego żywiciela. Wyposażone są zazwyczaj w narządy umożliwiające im przyczepienie się do powierzchni jego ciała. Pasożyty żywiące się krwią gospodarza wyposażone są w specjalne aparaty, które służą do jej wysysania. Do tej grupy należą między innymi wszy, kleszcze, rdza źdźbłowa, kanianka, czy huba.

Jeśli obecność pasożyta wywołuje u jego gospodarza chorobę, w tym śmiertelną, wówczas jest on nazywany czynnikiem patogennym. Przykładem choroby spowodowanej obecnością pasożyta jest histoplazmoza, spowodowana infekcją przez grzyb. Spory grzyba, powodujące infekcje trafiają do płuc człowieka wraz z wdychanym powietrzem.

Istnieje wiele patogenów roślin. Objawem ich obecności jest tworzenie się charakterystycznych galasów, czy innego typu narośli na powierzchni ciała. Powstają one w wyniku nadmiernego rozrostu tkanek liści, lub łodyg. Galasy powstają nie tylko na skutek infekcji przez grzyb, lub bakterie. Tworzą się też wokół osłon na jaja składane, w tkance liścia przez galasówki. Pasożyt, którego obecności towarzyszy powstawanie galasów zazwyczaj nie doprowadza do śmierci swojego żywiciela, jednak powoduje jego osłabienie. Roślina zaatakowana przez pasożyta wolniej przyrasta i staje się bardziej podatna na kolejne infekcje.

Obecność pasożyta nie musi się wiązać z wystąpieniem charakterystycznych objawów. Tasiemiec nieuzbrojony, mimo swoich ogromnych rozmiarów nie musi wywołać żadnej choroby u człowieka, będącego jego żywicielem. Wprawdzie człowiek, będący żywicielem takiego tasiemca odczuwa osłabienie, może u niego nawet dojść do anemii, lecz poza tym nie obserwuje się u niego żadnych charakterystycznych symptomów. Człowiek może zostać żywicielem tasiemca po zjedzeniu niedogotowanego mięsa wieprzowego, zawierającego larwy tasiemca. Świnia jest, bowiem dla tasiemca żywicielem pośrednim.

BAKTERIE

W obrębie komórki bakteryjnej występuje około 5 tysięcy różnych substancji chemicznych. Większość bakterii to organizmy heterotroficzne, które czerpią związki organiczne z innych organizmów. Wśród heterotroficznych bakterii występują głownie wolno żyjące saprobionty, odżywiające się martwą materią organiczną. Inne z kolei uzyskują związki organiczne w wyniku symbiozy z innymi organizmami. Istnieją wreszcie bakterie pasożytnicze, powodujące choroby roślin, lub zwierząt. Należą do nich, między innymi:

• Chlamydia trachomatis, będąca ziarniakiem. Jest bezwzględnym pasożytem, powodującym jaglicę. Choroba ta powoduje ślepotę. Bakteria ta przenoszona jest drogą płciową.

• Clostridium botulinum, będąca gramdodatnią pałeczką. Jest organizmem beztlenowym, wytwarzającym endospory. Żyje w glebie. Wytwarza jad kiełbasiany, który jest toksyną silnie oddziałującą na układ nerwowy.

• Clostridium tytani, będąca beztlenowcem bezwzględnym. Jest to smukła, gramdodatnia pałeczka, wytwarzająca endospory. Powoduje tężec. Produkuje silną toksynę, uszkadzającą układ nerwowy.

• Escherichia coli, będąca gramujemną pałeczką. Jest beztlenowcem fakultatywnym. Jej obecność w jelitach jest zjawiskiem normalnym, jednak pewne oportunistyczne szczepy mogą powodować biegunki oraz infekcje dróg moczowych i opon mózgowych.

• Haemophilus influenzae, będąca małą gramujemną pałeczką. Atakuje górne drogi oddechowe oraz ucho. Jej obecność może też być przyczyną zapalenia płuc.

• Mycobacterium leprae, będąca smukła, nieregularną pałeczką. Jej obecność jest przyczyną trądu.

• Mycobacterium tuberculosis, będąca smukła, nieregularną pałeczką. Jest przyczyną płuc. Może też atakować inne, niż płuca tkanki.

• Neisseria gonorrhoeae, będąca gramujemnym ziarniakiem. Występuje w postaci dwoinek. Wyposażona jest w fimbrie, za pomocą, których przylega do powierzchni komórek gospodarza. Jej obecność jest przyczyną rzeżączki.

• Rickettsia rickettsii, będąca krótką pałeczką. Jest pasożytem obligatoryjnym. Wnika do wnętrza komórek żywiciela. Choroba, którą wywołuje to gorączka plamista Gór Skalistych. Atakuje też psy oraz gryzonie. Wektorami dla tej bakterii są kleszcze.

• Salmonella, będąca gramujemną pałeczką. W obrębie tego rodzaju występują trzy gatunki. Jeden z nich powoduje zatrucia pokarmowe, objawiające się biegunką wymiotami oraz gorączką. Drugi powoduje dur brzuszny, a trzeci-zakażenie krwi.

• Staphylococcus aureus, będąca gramdodatnim ziarniakiem. Tworzą one grona. Jej obecność w jelitach gospodarza nie musi wywoływać objawów chorobowych, może też jednak powodować czyraki. Produkuje toksynę, powodującą wystąpienie zatruć pokarmowych.

• Streptococcus pneumonice, będąca gramdodatnim ziarniakiem. Tworzą one kolonie w postaci dwoinek, lub paciorków. Jej obecność powoduje zapalenie płuc, lub opon mózgowych

• Streptococcus pyogenes, tworząca dwoinki lub paciorki. Jest bakterią gramdodatnią. Choroby przez nią powodowane to paciorkowcowe zapalenie gardła, zapalenie ucha, szkarlatyna oraz gorączka reumatyczna.

• Treponema pallidum, powodująca kiłę. Ma postać smukłych, szczelnie zwiniętych form spiralnych. Włókna osiowe służą jej do poruszania.

Metoda Grama

Jest to metoda barwienia komórek bakterii. Komórki bakteryjne najpierw utrwala się nad płomieniem palnika, a następnie traktuje się je fioletem krystalicznym. Barwnik ten ma charakter zasadowy, pod jego wpływem komórki bakteryjne wybarwiają się na fioletowo. Następnie preparat traktuje się płynem Lugola. Płyn Lugola jest wodnym roztworem jodu, w jodku potasu. Jod łączy się z fioletem krystalicznym, tworząc nierozpuszczalny w wodzie kompleks. Słabo rozpuszcza się on też w alkoholu. Następnie na komórki działa się alkoholem, w ten sposób je różnicując na bakterie gramujemne oraz gramdodatnie. Bakterie gramujemne odbarwiają się, natomiast gramdodatnie się nie odbarwiają.

Riketsje i chlamydie są bakteriami gramujemnym. Są pasożytami bezwzględnymi, co oznacza, że mogą one przetrwać jedynie wewnątrz organizmu swojego żywiciela. Riketsje i chlamydie wnikają do wnętrza komórek gospodarza.

Riketsje w większości atakują stawonogi, takie jak pchły, wszy, kleszcze i roztocze. Nie wywołują u nich jednak żadnych objawów chorobowych. Organizmy te jednak mogą stać się wektorami dla riketsji i przenieść je na zwierzęta, lub ludzi. Komórki riketsji są pałeczkowate.

Chlamydie różnią się od riketsji kształtem, ich komórki są mianowicie kuliste. Kolejną różnicą jest to, że chlamydie nie rozprzestrzeniają się za pomocą stawonogów. Ich żywicielem może stać się niemal każdy gatunek ptaków i ssaków. Ich obecność jest niekiedy przyczyną ostrych schorzeń zakaźnych, takich jak jaglica, czy infekcja dróg moczowo-płciowych.

Komórki bakterii gramdodatnich przyjmują różne kształty: kulisty, pałeczkowaty, lub nitkowaty. Nie są zdolne do przeprowadzania procesu fotosyntezy.

W jamie ustnej, lub przewodzie pokarmowym mogą występować paciorkowce. Wśród nich są gatunki szkodliwe, które powodują infekcje, między innymi zapalenie gardła, lub szkarlatynę.

W jamie nosowej oraz na skórze żyją zazwyczaj gronkowce. Gdy odporność gospodarza się osłabi, ich obecność wywołuje stan chorobowy, są, zatem bakteriami oportunistycznymi. Choroby wywoływane przez gronkowce to na przykład czyraki, lub infekcje skórne. Mogą ponadto zakażać rany, lub powodować zatrucia układu pokarmowego.

Klostridia to bakterie, które wytwarzają groźne toksyny. Jedną z najsilniejszych znanych trucizn jest ta, produkowana przez C.botulinum. Choroby wywołane obecnością klostridii to tężec, zgorzel gazowa oraz botulizm. Botulizm jest to zatrucie pokarmowe, które może skutkować nawet śmiercią.

Takie choroby, jak gruźlica oraz trąd, zwana inaczej chorobą Hansena powodowane są przez promieniowce.

GRZYBY

Grzyby pasożytnicze odżywiają się kosztem swojego żywego gospodarza. Głównymi ofiarami grzybów pasożytniczych są rośliny. Grzyby wywołują u zainfekowanych roślin choroby, co przyczynia się do strat w plonach. Mogą też jednak zaatakować zwierzęta oraz ludzi, powodując schorzenia zwane grzybicami. Grzybice mogą dotknąć skórę, włosy, paznokcie, a także narządy płciowe. Choroby roślin wywołane obecnością grzyba, są liczne:

• Chorobą dotykającą ziemniaka jest na przykład zaraza ziemniaczana, wywołana obecnością grzyba Phytophtorha infestans. Jej objawami są czarne plamy na liściach i pędach oraz więdnięcie. Jeśli roślina zostanie zainfekowana przez Synchytrium endobioticum, to na jej bulwach pojawiają się rakowate narośla. Choroba spowodowana obecnością Synchytrium endobioticum to rak ziemniaczany. Spongospora subterranea, będący przedstawicielem plazmodioforowców wywołuje chorobę zwaną parchem pruszystym ziemniaka. Objawem tej choroby jest ubytek tkanki spichrzowej. Ubytki te wypełniane są zarodnikami grzyba, które mają szarą barwę.

• Choroby zbóż. Puccina graminis, czyli rdza źdźbłowa, jest jednym z najpospolitszych grzybów pasożytujących na zbożach. Latem na liściach zbóż pojawiają się pomarańczowe przebarwienia. Są to uredia. Jesienią przebarwienia pojawiają się u tych samych roślin, ale na łodygach. Mają one postać czarnych kreseczek. W tych miejscach zlokalizowane są tak zwane zarodniki jesienne, czyli teliospory. Innym pospolitym grzybem, pasożytującym na zbożach jest buławinka czerwona, czyli Claviceps purpurea. Należy ona do gromady workowców. Atakuje kwiaty zbóż, a konkretnie-ich zalążnie. Gdy zboże jest już dojrzałe, zamiast zbóż powstają czarne skleroty. Są one tworami przetrwalnikowymi. Grzybem pasożytującym na kolbach kukurydzy jest głownia kukurydzy, czyli Ustilago Maydis. Jeśli kukurydza została zaatakowana przez tego grzyba, to jej kolby są mocno przerośnięte i wypełnia je szary proszek.

• Choroby warzyw: ofiarą grzyba Plasmodiophora brassicae jest kapusta. Grzyb atakuje jej korzenie, wywołując chorobę zwaną kiłą kapuścianą. Korzenie i pęd rośliny zainfekowanej tym grzybem gniją. U młodych warzyw, takich jak burak cukrowy, znajdujących się w trakcie rozsadu, może wystąpić choroba zwana zgorzelą korzeni siewek. Jest ona spowodowana obecnością grzyba Pythium debaryanum.

• Choroby drzew i winorośli. Brzoskwinia oraz morela, mogą stać się żywicielami grzyba Taphrina deformans. Należy on do klasy workowców i powoduje chorobę zwaną kędzierzawością liści. Liście drzew zainfekowanych tym grzybem ulegają skręcaniu i wyginaniu. Z kolei brzoza może paść ofiarą innego grzyba należącego do gatunku Taphrina, mianowicie Taphrina betulina. Jego obecność powoduje powstawanie na gałęziach brzóz tak zwanych czarcich mioteł, czyli nienaturalnie rozgałęzionych gałązek. Obecność grzyba sprawia, że ich normalny rozwój nie może zachodzić. Drzewa mogą stać się ponadto żywicielem dla bardzo pospolitego grzyba, jakim jest huba. Owocniki hub są bardzo charakterystyczne. Mają postać konsolki, która przyrasta bokiem do pnia, lub gałęzi drzewa. Ich ofiarami są przede wszystkim okazy chore, osłabione, lub uszkodzone. Takie drzewa, zaatakowane przez hubę szybciej giną. Huba jest określeniem zbiorczym, odnoszącym się do kilku rodzajów. Hubami są na przykład takie rodzaje jak żagiew (Fomes), korzeniowiec (Heterobasidion), lub czyreń (Phellinus). Czyreń atakuje zarówno drzewa liściaste, jak i szpilkowe. Dawniej, jego wysuszone owocniki służyły ludziom do rozniecania ognia.

Istnieją też grzyby pasożytujące na zwierzętach. Wprawdzie pasożytnictwo grzybów na zwierzętach jest zjawiskiem znacznie rzadszym, niż pasożytnictwo grzybów na roślinach, jednak w niemal każdej klasie grzybów istnieje gatunek pasożytujący na zwierzętach. Istnieją też grzyby przypadki komensalizmu między grzybem, a zwierzęciem. Komensalizm należy do oddziaływań neutralnych, z których jeden partner odnosi korzyści, nie czyniąc ani szkody, ani pożytku drugiemu. Najpospolitszymi chorobami powodowanymi przez grzyby są grzybice. U kobiet dość często występują choroby drożdżakowe, dotykające układ rozrodczy. Są one stosunkowo proste do wyleczenia. Bardzo powszechną dolegliwością, dotykającą wielu ludzi jest grzybica stóp. Jeśli grzyb atakuje powierzchniowe partie skóry, lub błon śluzowych, to choroby z tym związane nie są groźne i nie czynią istotnych zmian cytologicznych. Gorzej, jeśli grzybica dotyczy organów wewnętrznych. Organy wewnętrzne atakowane są najczęściej przez grzyby niedoskonałe, lub sprzężniaki. Najczęściej infekcjom podlega układ oddechowy, w mniejszym stopniu wątroba, czy mózg. W organizmie chorego pojawiają się śluzówce, będące rozrośniętą grzybnią. Czopuje ona naczynia krwionośne, a ponadto produkuje toksyny, które zatruwają organizm osoby chorej. Jeśli układ odpornościowy jest sprawny to do infekcji dochodzi bardzo rzadko. Częściej ofiarą grzyba pasożytniczego mogą paść osoby o obniżonej odporności, na przykład chorzy na AIDS.

ROŚLINY

Rośliny pasożytnicze nie posiadają barwników fotosyntetycznych, w związku z tym nie są zdolne do przeprowadzania fotosyntezy. Muszą, więc pozyskiwać substancje organiczne z organizmu innego gatunku, który jest dla nich żywicielem. Rośliny będące całkowitymi pasożytami to między innymi kanianka, łuskiewnik różowy oraz zaraza. Istnieją też rośliny będące półpasożytami. Są one zdolne do przeprowadzania fotosyntezy, ale od swojego żywiciela czerpią wodę wraz z solami mineralnymi. Do półpasożytów należy na przykład jemioła, a także rośliny należące do rodziny trędownikowatych(Scrophulariaceae), takie jak świetlik, szelężnik, gnidosz, pszeniec.

Każdy gatunek ma wykształcony, charakterystyczny ustrój ekologiczny. Na ustrój ekologiczny składa się kombinacja właściwości i cech, które kształtują wymagania ekologiczne danego gatunku, a także umożliwiają mu zasiedlanie określonych środowisk. Jest to związane z cechami zarówno budowy morfologicznej, jak i anatomicznej danego gatunku, z właściwościami jego metabolizmu, ze sposobem pozyskiwania pokarmu, z rytmiką jego rozwoju i biologią rozrodu. Jeśli jakieś cechy danego organizmu umożliwiają mu funkcjonowanie w określonych warunkach, to mowa o przystosowaniu, czyli specjalizacji.

Szacunkowo, znamy około 3 tysięcy gatunków roślin kwiatowych, które wykształcają organy inwazyjne w postaci ssawek, czyli haustoriów. Haustoria wnikają do tkanek żywiciela i pobierają z nich wodę, z solami mineralnymi. Haustoria produkują ponadto enzymy niezbędne do przeprowadzenia inwazji.

Wielu badaczy interesują zależności pomiędzy składem chemicznym roślin pasożytniczych i półpasożytniczych, a ich żywicieli. Skład chemiczny organizmu jest, bowiem różny, w zależności od gatunku. Wiele roślin znajduje zastosowanie zarówno w medycynie oficjalnej, jak i ziołolecznictwie ludowym. Bardzo istotna jest znajomość sposobów oraz skutków wpływu czynników ekologicznych na ich skład chemiczny. Zależność biochemiczna między pasożytem, lub półpasożytem, a jego żywicielem, jest przykładem takiego czynnika. Skład chemiczny roślin powiązanych taką zależnością może ulec modyfikacji na skutek, między innymi, transferu metabolitów wtórnych pomiędzy ich organizmami. Może to wpłynąć na właściwości lecznicze rośliny. Istnienie zjawiska przechodzenia metabolitów wtórnych pomiędzy organizmami pasożyta i żywiciela zostało udowodnione dopiero niedawno. Wcześniej dominował pogląd, w myśl, którego skład chemiczny organizmów wchodzących w tego typu zależność pozostaje stały, charakterystyczny dla danego gatunku. Na poglądy fizjologów roślin istotny wpływ miały wyniki badań opublikowane na początku XX wieku przez J. Zellnera.

Rośliny pasożytnicze są w różnym stopniu uzależnione od swojego żywiciela. W związku z tym, wyróżniamy:

• Holopasożyty (holoparazyty), czyli pasożyty bezwzględne, zwane też całkowitymi, lub obligatoryjnymi. Nie są one w stanie przeprowadzić procesu fotosyntezy. Nie zawsze, jednak, wynika to z braku, w ich organizmie, chlorofili. Pewną ilość chlorofilu zawierają komórki roślin należących do rodzaju kanianka(Cuscuta), czy rodzaju zaraza(Orobanche). W związku z brakiem zdolności do przeprowadzania fotosyntezy, rośliny te czerpią z organizmu swojego żywiciela niezbędne im substancje organiczne, takie jak białka, węglowodany, witaminy i tłuszczowce. Ponadto organizm żywiciela jest dla nich źródłem wody i soli mineralnych. Oprócz wspomnianych kanianki i zarazy, do holopasożytów należy też łuskiewnik.

• Półpasożyty (semiparazyty), czyli pasożyty względne, zwane też częściowymi, lub fakultatywnymi. Są one zdolne do przeprowadzania fotosyntezy, a organizm żywiciela jest dla nich jedynie źródłem wody oraz soli mineralnych. Pozbawiony żywiciela szelężnik nie jest w stanie wytworzyć kwiatów. Z koleiz pozbawiony żywiciela świetlik kwiaty wytwarza, lecz są one mniej liczne, a rozwijające się z nich owoce drobniejsze.

Jeśli ssawki pasożyta wnikają tylko do korzeni żywiciela, wówczas mowa o pasożycie korzeniowym. Nie oznacza to, że organizm taki żyje pod ziemią. Przykładem pasożyta korzeniowego, prowadzącego podziemny tryb życia jest łuskiewnik. Z kolei u szelężnika, również będącego pasożytem korzeniowym, główna część pędu wyrasta ponad powierzchnię ziemi.

Kanianka jest przykładem ektopasożyta. Atakuje ona liczne rośliny uprawne, takie jak len, ziemniak, czy koniczyna, a także takie rośliny jak wierzba, czy koniczyna. Rosnąca łodyga kanianki zatacza okręgi. Gdy trafi na łodygę swojego żywiciela owija się wokół niego, tak jak pnącze. W miejscach styku łodygi kanianki, z łodygą żywiciela wyrastają haustoria. Penetrują one wnętrze ciała żywiciela. Ssawki przebijają się przez warstwę okrywającą oraz miękiszową łodygi, a następnie wnikają do wiązek przewodzących. Wówczas w tkance ssawki wyodrębniają się elementy przewodzące. Następnie wiązki przewodzące pasożyta i żywiciela zrastają się. Korzeń i dolne partie łodygi kanianki szybko zanikają. Kanianka nie posiada liści, jej łodygi mają barwę żółtawą, lub lekko różową. Komórki są niemal całkowicie pozbawione chlorofilu. Ma to związek z pasożytniczym trybem życia.

Przykładem półpasożyta, czyli rośliny zdolnej do przeprowadzania fotosyntezy, lecz pobierającej od żywiciela wodę wraz z solami mineralnymi, jest jemioła. Jemioła ma skórzaste liście, których nie zrzuca na zimę. Porasta ona różne drzewa, głównie jednak liściaste. Owocem jemioły jest biała, lepka jagoda. Są one rozprzestrzeniane przy udziale ptaków. Jeśli owoc jemioły przyklei się do gałęzi, to z jej nasion kiełkują siewki. Korzenie siewek przebijają korę żywiciela i docierają do jego drewna. Tam intensywnie się rozgałęziają, tworząc liczne, drobne korzenie, będące właściwymi ssawkami. Ssawki te zrastają się z naczyniami gospodarza.

PŁAZIŃCE

Ciało płazińców jest silnie, grzbietobrzusznie spłaszczone. Ścianę ciała stanowi wór skórno mięśniowy, zbudowany z warstwy mięśni, pokrytej na zewnątrz nabłonkiem. W obrębie wora zlokalizowane są liczne gruczoły. Luki, we wnętrzu wora, wypełnia luźna jednorodna tkanka, zwana parenchymą. Otacza ona wszystkie narządy wewnętrzne. Parenchyma stanowi hydroszkielet organizmu płazińca, a ponadto bierze udział w procesach związanych z wydalaniem, regeneracją organizmu oraz przyswajaniem pokarmu.

Układ pokarmowy płazińców jest niedrożny. Składa się z gardzieli oraz jelita. Tasiemce w ogóle nie posiadają układu pokarmowego, a substancje pokarmowe pobierają całą powierzchnią ciała. Płazińce nie posiadają układu krwionośnego, ani oddechowego. Układ nerwowy zbudowany jest z dwóch zwojów głowowych, od których odchodzą pnie nerwowe, ciągnące się wzdłuż całego ciała. Układ wydalniczy płazińców jest protonefrydialny.

Wypławki są płazińcami wolno żyjącymi, natomiast tasiemce i przywry są bezwzględnymi pasożytami wewnętrznymi. Wypławki oddychają cała powierzchnią ciała, natomiast pasożyty przystosowane są do oddychania beztlenowego. Formy pasożytnicze są niemal wyłącznie obojnakami. Ich cykle rozwojowe są bardzo skomplikowane i wiążą się ze zmianami żywicieli. Żywiciel, w organizmie, którego bytuje stadium larwalne pasożyta to żywiciel pośredni, a ten, w którego organizmie bytuje forma dojrzała-ostateczny. Charakterystyczną cechą pasożytniczych płazińców jest silne uproszczenie budowy, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Oprócz układu pokarmowego uwstecznieniu ulegają narządy zmysłów. Występuje jedynie zmysł, umożliwiający im przemieszczanie się w obrębie organizmu gospodarza. Ich ciało jest bezbarwne. Silnie natomiast rozbudowany jest układ rozrodczy, ponieważ, z racji tego, że szanse odnalezienia kolejnego żywiciela są bardzo małe, pasożyty wewnętrzne muszą produkować bardzo dużą ilość jaj. Obojnactwo jest sposobem na zwiększenie prawdopodobieństwa, że dojdzie do zapłodnienia. Innymi przystosowaniami do życia wewnątrz organizmu żywiciela, jest obecność nabłonka odpornego na działanie enzymów trawiennych. Płazińce pasożytniczo oddychają beztlenowo.

Do płazińców pasożytniczych należą na przykład przywry. Długość ich ciała wynosi zazwyczaj kilka milimetrów, rzadko zdarzają się przywry kilkucentymetrowe. Ich żywicielami są zwierzęta kręgowe. Ścianę ich ciała stanowi wór skórno-mięśniowy, który wypełniony jest parenchymą. Wyróżniamy dwie grupy przywr:

• Monogenea, czyli przywry monogeniczne(jednorodne). Są one pasożytami zewnętrznymi płazów, gadów oraz ryb. Ich rozwój jest prosty. Posiadają dobrze rozwinięte narządy czepne, w postaci przyssawek, lub haków. Nieliczne z nich powodują choroby u ryb, żyjących w stawach hodowlanych.

• Digenea, czyli przywry digeniczne (dwurodne). Są one pasożytami wewnętrznymi. Wokół otworu gębowego występuje jedna, lub dwie przyssawki. Przyssawki występują też w okolicy brzusznej. Otoczone są grubym oskórkiem. Ich rozwój jest złożony, występuje kilka stadiów larwalnych. Poszczególne stadia larwalne przywr digenicznych noszą nazwy miracidium, sporocysta, redia, cerkaria i metacerkaria. Występuje przynajmniej jeden żywiciel pośredni, którym najczęściej jest ślimak. U larw występuje czasami partenogeneza.

Cykl życiowy przywry żylnej

Jaja przywry są wydalane z organizmu człowieka wraz z kałem. Gdy trafią do wody wykluwają się z nich miracidia, będące orzęsionymi larwami. Potrafią one pływać z prędkością 2 mm na sekundę, czyli stosunkowo szybko. Miracidia trafiają do organizmu ślimaka(z rodzaju Bulinus, Physopsis, lub Planorbis), który jest dla przywry żylnej żywicielem pośrednim. W organizmie ślimaka miracidium przekształca się w kolejne stadium larwalne-sporocystę. Sporocysty rozmnażają się dzieworodnie, dając sporocysty potomne, z których następnie powstają cerkaria. Po 4-8 tygodniach są one wydalane z organizmu ślimaka. Jedno miracidium daje początek tysiącu cerkarii. Cerkaria ma trzy dni, aby dostać się do organizmu człowieka, który jest żywicielem pośrednim. Tam rozwijają się osobniki dojrzałe, które atakują naczynia żylne miednicy, a ponadto wątrobę, pęcherz moczowy i jelito grube. Osobnik dojrzały wytwarza bardzo dużą ilość jaj, które wydostają się z moczem na zewnątrz organizmu.

Wszystkie tasiemce, zarówno stadia dojrzałe, jak i larwalne są organizmami pasożytniczymi. Kształt ciała tasiemca jest taśmowaty i silnie wydłużony. Ciało tasiemca składa się z główki, zwanej skoleksem, szyjki oraz wydłużonej, członowanej wstęgi(strobili).

Długość ciała tasiemca jest imponująca, może, bowiem dochodzić nawet do 40 metrów. Jest ponadto zwierzęciem bardzo szybko rosnącym. Na główce zlokalizowane są różnorodne narządy czepne, w postaci haczyków, bruzd, przyssawek, lub ryjków z haczykami. Śluzą one do przyczepiania się do błony śluzowej jelita żywiciela. W obrębie szyjki, w wyniku intensywnego podziału komórek, tworzone są nowe człony, które budują strobilę. Starsze człony są przesuwane ku tyłowi przez człony nowo powstałe. Zwiększają ponadto swoje rozmiary. W każdym członie zlokalizowane są elementy obojnaczego układu rozrodczego oraz protonefrydia, będące narządami wydalniczymi. Wypełniony jajami człon odrywa się od strobili i wraz z kałem zostaje usunięty na zewnątrz organizmu. Człon może się też oderwać zanim jaj dojrzeją, wówczas rozwijają się one oddzielnie. Liczba członów może dochodzić do kilku tysięcy.

Tasiemce pozbawione są układów pokarmowego i oddechowego. Pokarm pobierają całą powierzchnią ciała. Odbywa się to na drodze dyfuzji.

Układ nerwowy zbudowany z parzystego zwoju głowowego, od którego odchodzą dwa pnie nerwowe. W każdym członie są one połączone spoidłem poprzecznym. Tasiemce są w większości obojnakami. W każdym członie występują zarówno męskie, jak i żeńskie narządy rozrodcze. Do zapłodnienia może dojść w obrębie członu, mogą kopulować dwa różne człony tego samego osobnika, lub dwa różne osobniki, jeśli w tym samym czasie znajdą się w organizmie jednego żywiciela. W miarę przesuwania się ku tyłowi strobili, gonady są stopniowo zastępowane przez macicę wypełnioną jajami. Tasiemce produkują ogromne ilości jaj, u tasiemca nieuzbrojonego, liczba wyprodukowanych w ciągu jednego roku jaj może sięgać 600 milionów. Cykl życiowy tasiemców jest złożony, występuje podczas niego, co najmniej dwóch żywicieli. Istnieje ponadto kilka stadiów larwalnych. U wszystkich tasiemców pierwsze stadium larwalne to onkosfera. Kolejnymi stadiami są, w zależności od gatunku są, procerkoid, lub wągier.

W obrębie tasiemców wyróżniamy dwie grupy:

• Cestodaria, czyli tasiemce nieczłonowane. Ich ciało nie jest podzielone na człony i są wyposażone w tylko jedną parę narządów rozrodczych. Ich żywicielami są głównie ryby chrzęstnoszkieletowe. Do tej grupy należy na przykład Amphilina foliacea.

• Eucestoda, czyli tasiemce właściwe. Do tej grupy należą na przykład tasiemiec uzbrojony (Taenia solium), tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata), czy bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum), będące najpospolitszymi tasiemcami pasożytującymi w organizmie człowieka. W ich cyklu życiowym występują dwaj żywiciele-pośredni i ostateczny. W ciele żywiciela pośredniego rozwijają się stadia larwalne. Jaja tasiemca dostają się do organizmu żywiciela pośredniego, którym może być na przykład świnia prze układ pokarmowy. Stamtąd trafiają do krwi, z której prądem wędrują do mięśni, gdzie się osadza. W mięśniach, z jaja rozwija się larwa zwana wągrem. Jeśli człowiek spożyje mięso żywiciela pośredniego, to w jego organizmie z larwy rozwija się dorosła postać tasiemca. Bytuje ona w jego jelicie cienkim.

Istnieje około 1500 gatunków tasiemców, między innymi ligula, tasiemiec karłowaty (Hymenolepis nana), występujący głównie na obszarze Azji, czy tasiemiec psi (Dipylidium caninum), bardzo pospolity pasożyt, atakujący psy.

PIERŚCIENICE

Typ pierścienice(Annelida) jest dzielony na trzy gromady: wieloszczety, skąposzczety oraz pijawki. Ich ciało ma wydłużony, robakowaty kształt. Są one lekko spłaszczone grzbietobrzusznie. Ciało jest słabo zróżnicowane na część głowową i tułowiową. Ciało pierścienic zbudowane jest z niemal identycznych, powtarzających się segmentów, zwanych metamerami. Pierwszy człon, będący członem przedgębowym, nosi nazwę prostomium, a drugi, będący narządem gębowym-peristomium. Ostatni segment, w którym zlokalizowany jest otwór odbytowy, nosi nazwę pygidium.

Długość ciała pierścienic może wynosić od 1mm do ponad dwóch metrów. Ścianę ciała stanowi wór skórno mięśniowy. Jest on pokryty oskórkiem.

Segmenty budujące ciało pierścienic zbudowane są w niemal identyczny sposób. W każdym segmencie zlokalizowane są te same narządy. Jedynie układ pokarmowy nie ma charakteru metamerycznego, ciągnąc się przez całą długość ciała. U pijawek metameryzacja zewnętrzna nie pokrywa się z wewnętrzną. Są też pierścienice, u których wewnętrzna metameryzacja nie występuje.

Układ krążenia pierścienic jest zamknięty. Narządami wydalniczymi są metanefrydia. Układ nerwowy zbudowany jest z dwóch zwojów głowowych oraz obrączki okołoprzełykowej, od której odchodzą dwa zwoje, położone po brzusznej stronie ciała. W każdym segmencie, łączą się one za pośrednictwem dwóch segmentów.

Rozmnażają się na drodze płciowej. Występują zarówno gatunki rozdzielnopłciowe, jak i obojnacze. Wiele z nich przechodzi rozwój złożony, w którym występuje stadium urzęsionej larwy, zwanej trochoforą. Żyją zarówno w wodach słodkich jak i słonych, a ponadto w wilgotnych glebach. W większości są organizmami saprobiontycznymi, odżywiającymi się martwą materią organiczną. Istnieją jednak wśród nich przykłady pasożytów. Są nimi pijawki, między innymi pijawka lekarska, czyli (Hirudo medicinalis). Jej ciało ma od sześciu do piętnastu centymetrów. Jest spłaszczone grzbietobrzusznie. Gdy przewód pokarmowy pijawki lekarskiej jest wypełniony krwią, kształt ciała staje się bardziej walcowaty. Zamieszkują one ciepłe, płytkie zbiorniki wodne, których dno jest muliste. Ich pokarmem jest krew zwierząt stałocieplnych, takich jak krowa, koń, czy człowiek. Wyssaną krew gromadzą w wolu. Aby zapobiec jej krzepnięciu, wydzielają hirudynę, będącą substancją o charakterze białkowym.

Między sierpniem a wrześniem ciężarne pijawki wychodzą z wody, na wilgotny grunt. Ma to na celu złożenie kokonów. W kokonach znajduje się około 30 jaj. Osobniki młodociane wychodzą z kokonu po miesiącu, lub dopiero wiosną przyszłego roku. Na początku ich głównym pokarmem jest krew płazów i ryb. Część młodych prowadzi drapieżniczy tryb życia, polując na drobne zwierzęta. Zdarzają się też przypadki kanibalizmu. Pobrawszy krew ssaka zaczynają dojrzewać. Wiek dojrzały osiągają po pięciu latach. Żyją one około 30 lat. W naturalnych siedliskach występują bardzo rzadko, w związku z tym objęte są ochroną. Dawniej używano ich w leczeniu nadciśnienia tętniczego oraz żylaków.

NICIENIE

Nicienie(Nematoda) należą do grupy obleńców. Żyją zarówno w wodzie, jak i w glebie. Wiele z nich to pasożyty, atakujące rośliny lub zwierzęta. Są endopasożytami. Ich ciało jest silnie wydłużone. Ścianę ciała stanowi wór skórno mięśniowy, otaczający celomę. Celoma wypełniona jest płynem. Układ pokarmowy jest drożny. Zaczyna się otworem gębowym, który prowadzi do gardzieli. Gardziel przechodzi następnie w jelito. Jego komórki gromadzą glikogen, jako substancję zapasową. Jelito tylne, zakończone jest odbytem.

Układ wydalniczy składa się z dwóch przewodów, uchodzących na zewnątrz ciała wspólnym ujściem. Układ nerwowy stanowią dwa ośrodki. Łączą się one za pośrednictwem kilku pni nerwowych, biegnących równolegle do długiej osi ciała. Wyposażone są w gruczoły, które produkują lepką substancję. Umożliwia im to przyczepianie się do powierzchni. W większości są rozdzielnopłciowe, a u niektórych gatunków da się zaobserwować dymorfizm płciowy. Są zazwyczaj jajorodne. Ich rozwój jest złożony, w cyklu życiowym występuje kilka stadiów larwalnych. Istnieje około 10 tysięcy gatunków nicieni, między innymi owsik ludzki (Enterobius vermicularis), czy glista ludzka (Ascaris lumbricoides) będące pasożytami, zamieszkującymi jelito ludzkie. Innymi znanymi przedstawicielami tej grupy są mątwik buraczany (Heterodera schachtii), filarie (Filariidae), nerkowiec (Dioctophyma renale), włosień kręty (Trichinella spirali).

Owsiki są niewielkimi obleńcami. Ich żywicielami mogą być zwierzęta i ludzie. Owsiki zamieszkują ich układ pokarmowy. Ciało samicy ma kształt zbliżony do ziarna owsa. Do tej grupy należy na przykład owsik ludzki, czyli Enterobius vermicularis. Jest pasożytem, zamieszkującym jelito cienkie i grube człowieka. Długość ciała samicy dochodzi do 12mm, a samców-do 3mm. Choroba wywołana obecnością tego pasożyta to owsica. Innym gatunkiem, należącym do owsików jest Oxyuris equi. Jego żywicielami są zwierzęta koniowate. Owsik ten zamieszkuje ich jelito grube. Jeśli występują masowo powodują u swojej ofiary nieżyt jelit.

PIERWOTNIAKI

Pierwotniaki(Protozoa) należą do odrębnego podkrólestwa Protista, grupującego jednokomórkowe organizmy eukariotyczne. Protista są grupą silnie zróżnicowaną, a organizmy ją współtworzące są przystosowane do bardzo różnorodnego trybu życia, w związku z tym spotkać je można w niemal wszystkich siedliskach.

Komórka pierwotniaków, będących organizmami eukariotycznymi zawiera jądro. Komórki niektórych pierwotniaków są komórczakami. W otaczającej jądro cytoplazmie występują między innymi takie organella jak wodniczki tętniące i pokarmowe, czy mitochondria. U pierwotniaków roślinopodobnych występują ponadto plastydy. Cytoplazma otoczona jest błoną komórkową, która u niektórych przedstawicieli ma bardzo skomplikowaną budowę.

Mogą rozmnażać się zarówno płciowo, jak i bezpłciowo. Istnieje kilka typów rozmnażania płciowego. W typie hologamicznym cały osobnik przekształca się w gametę. W izogamicznym typie rozmnażania, występują tak zwane izogamety. Są one niemal identyczne, pod względem budowy i fizjologii, lub tylko nieznacznie zróżnicowane.

Najczęstszym sposobem rozrodu bezpłciowego, jest podział komórkowy. W jego wyniku tworzą się dwa identyczne osobniki potomne. Innym sposobem rozmnażania bezpłciowego jest tak zwana schizogonia, która polega na wielokrotnych podziałach. W jej wyniku powstaje wiele osobników potomnych. Rozród bezpłciowy może też zachodzić przez pączkowanie. Istnieją gatunki, u których występują na przemian pokolenia rozmnażające się płciowo i bezpłciowo. Pierwotniaki mogą poruszać się za pomocą wici, rzęsek, lub pseudopodiów.

Duża grupą pasożytniczych pierwotniaków są sporowce. Atakują one zwierzęta. Malaria jest chorobą powodowaną przez pierwotniaka należącego właśnie do grupy sporowców. Sporowce pozbawione wodniczek tętniących oraz aparatów ruchu. Na pewnym etapie swojego życia wytwarzają sporę, stanowiącą czynnik zakaźny. Często w cyklu życiowym występuje kilku żywicieli.

Pasożytnictwo jest strategią życiową powstałą najprawdopodobniej u zarania historii życia. Zależność tego typu cechuje pewna swoista równowaga. Pasożyt rzadko doprowadza swojego gospodarza do śmierci, ponieważ byłoby to sprzeczne z jego interesem. Jeśli liczebność populacji gospodarza zmniejsza się, na skutek negatywnego oddziaływania pasożyta, po pewnym czasie zmaleje też liczebność populacji pasożyta. Dzięki temu populacja gospodarza może się odtworzyć. Obecność pasożyta w pewnym stopniu ogranicza wzrost liczebności populacji gospodarza. Ma to duże znaczenie, ponieważ jeśli liczebność populacji wzrośnie zbyt gwałtownie, wówczas zasoby siedliska szybko się wyczerpią. Ponadto negatywne oddziaływanie pasożytów jest czynnikiem naturalnej selekcji, ponieważ prowadzi do wyeliminowania z populacji osobników chorych, osłabionych, czy gorzej przystosowanych.

Informacje zostały zaczerpnięte, m. in. z:

1. H. Różański: "Specjalizacja Lathraea squmaria L. do pasożytniczego trybu życia" Uniw. im. A. Mickiewicza, Inst. Biol. Eksper., Zakład Botaniki Ogólnej. Poznań 2000.

2. H. Różański: "Dzieje badań roślin pasożytniczych z rodziny Scrophulariaceae

i Cuscutaceae i ich wykorzystywania w terapii"; Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego, Instytut Medycyny Społecznej, Zakład Historii Nauk Medycznych, Poznań 2000-2002.

3. H. Różański: "Zmienność składu chemicznego parazytofitów w zależności od zróżnicowanych chemotaksonomicznie żywicieli"; VII Lubelska Środowiskowa Konferencja Magnezologiczna;

Lublin 2003. Materiały konferencyjne "Pierwiastki w rolnictwie i w medycynie", str. 44.