Znaczenie terminu „finanse” potocznie jest uważane za równoznaczne ze znaczeniem terminu „zasoby pieniężne”. W terminologii ekonomicznej słowem finanse określa się natomiast stosunki ekonomiczne, polegające na gromadzeniu, podziale i wydatkowaniu zasobów pieniężnych. Te dwa określenia są sobie bliskie, z tym, że pierwsze z nich nawiązuje do kategorii statycznej zasobów pieniężnych, drugie daje dynamiczne ujęcie zasobów pieniężnych w ruchu1.
Przedmiotem badań nauk finansowych są kategorie finansowe. Składa się na nie wiele pojęć finansowych wyodrębnionych ze względu na specyficzne cechy. Wspólnym mianownikiem kategorii finansowych jest pieniądz. Ich rozróżnienia dokonuje się na podstawie kryteriów: podmiotowych, przedmiotowych, funkcjonalnych, zależności (w tym zależności przyczynowo-skutkowych) względem innych pojęć itp.2 Kategorie finansowe mogą występować w postaci abstrakcyjnej (dochód, procent, cena, zysk, podatek, opłata, kredyt) oraz konkretnej, np. instrumenty podatkowe (stawki, skale, ulgi), cenowe, kredytowe. Kategorie finansowe umożliwiają poznanie istoty i treści ekonomicznej, społecznej oraz politycznej zjawisk finansowych.
Kategorie finansowe dzielą się na:
1. przychodowe,
2. dochodowe,
3. wydatkowo-kosztowe,
4. dłużne,
5. podatkowe.
Cena jest złożoną kategorią ekonomiczną i społeczną. W teorii finansów odgrywa ważną rolę, ponieważ jako kategoria pieniężna wywołuje różne zjawiska finansowe. Cena jest to wyrażona w pieniądzu wartość towaru, usługi, waluty, a także czynników produkcji. Dla zjawisk finansowych znaczenie mają nie sama cena, ale głównie mechanizm kształtowania się cen oraz skutki stosowania cen przez podmioty gospodarcze.
W teorii finansów występują m.in. następujące funkcje cen:
przychodowa (dochodowa),
alokacyjna,
redystrybucyjna,
motywacyjna,
informacyjna,
agregacyjna.
Przychodowa (dochodowa) funkcja cen polega na tym, że ceny są narzędziem rynkowej weryfikacji działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty. Wszystkie podmioty, które oferują swoje produkty na rynku uzyskują przychody ze sprzedaży. Efektywna cena wpływa bezpośrednio na wielkość przychodów oraz na wielkość poniesionych kosztów. Nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami wytworzenia dóbr i usług przyjmuje postać dochodu pieniężnego podmiotu gospodarującego. Ceny w funkcji przychodowej wpływają więc bezpośrednio na poziom dochodu podmiotów gospodarczych.
Alokacyjna funkcja cen dotyczy roli cen w podziale dochodu narodowego, gdyż poprzez ceny dokonywana jest alokacja towarów i usług. W zależności od kształtowania się ogólnego poziomu cen oraz relacji cen poszczególnych rodzajów towarów i usług podmioty partycypują w ostatecznym zużyciu dochodu narodowego. Znaczenie alokacyjnej funkcji cen jest zauważalne zwłaszcza przy zmianach relacji cen poszczególnych rodzajów towarów i usług. Zmiany te wpływają na realny udział podmiotów w dochodzie narodowym. Alokacyjna funkcja cen jest ściśle związana z wysokością dochodów pieniężnych do dyspozycji podmiotów gospodarczych. Ceny oraz dochody do dyspozycji podmiotów tworzą łącznie pieniężny mechanizm podziału produktu krajowego brutto.
Redystrybucyjna funkcja cen polega na ich wykorzystywaniu nie tylko jako uniwersalnego narzędzia podziału dochodu narodowego, lecz także jako narzędzia redystrybucji dochodów podmiotów. Ta funkcja cen pełniona jest za pomocą różnych metod, jak np. zamrożenie cen, które może dotyczyć wszystkich towarów i usług albo ich części. Zamrożenie cen wywołuje efekt redystrybucji dochodów, jeżeli nie towarzyszy temu zamrożenie dochodów (płac). Skala redystrybucji oraz rodzaje podmiotów, których dotyczy redystrybucja poprzez ceny, są przede wszystkim uzależnione od polityki dochodowej. Inną metodą wykorzystywania cen do redystrybucji dochodów jest różnicowanie cen przez nakładanie większych lub mniejszych podatków na towary i usługi, w ceny, których podatki są wliczane. Cenowy efekt redystrybucyjny występuje także wówczas, gdy państwo dotuje określone towary (np. ceny żywności) i usługi (np. ceny usług transportu publicznego).
Motywacyjna funkcja cen polega na wywoływaniu reakcji podmiotów gospodarczych oraz konsumentów na zmiany cen. Wysokość cen kształtuje u producenta strukturę produkcji, a u konsumenta strukturę konsumpcji. Obniżenie ceny przyczynia się do zwiększenia dochodu rzeczywistego, co umożliwia konsumentowi zakup większej ilości tańszego towaru, a to w konsekwencji prowadzi do zwiększenia popytu. Natomiast podwyższenie ceny powoduje zmniejszenie dochodu rzeczywistego, co powoduje spadek możliwej do zakupienia ilości towaru. Występowanie efektu dochodowego jest tym silniejsze, im większy jest udział towarów, których ceny wzrastają lub spadają w globalnych wydatkach podmiotu. Ceny mogą być wykorzystywane w przywracaniu równowagi na rynku. gdy popyt przewyższa podaż wzrost cen wpłynie na zrównoważenie rynku.
Informacyjna funkcja cen: Reakcja popytu i podaży na zmiany cenowe stanowi własne źródło informacji dla podmiotów gospodarczych i jest jednym z przejawów informacyjnej funkcji cen. Funkcja ta umożliwia określenie wielkości przychodów ze sprzedaży oraz pobudzanie podmiotu do działania, zarówno nabywcę, jak i producenta. Poziom ceny informuje nabywcę, o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeżeli dokona zakupu produktu. Producenta natomiast informuje, o ile zwiększy się jego przychód w wyniku sprzedaży produktu. Informacyjna funkcja cen jest istotna przy zmianach cen oraz występujących w gospodarce zjawiskach inflacyjnych lub deflacyjnych. Sygnały o zmianach cen dotyczą nie tylko towarów i usług, lecz także zmian kursów walutowych (ceny pieniądza zagranicznego), cen kapitału obcego (Np. oprocentowanie kredytu), cen ochrony ubezpieczeniowej (np. składki).
Agregacyjna funkcja cen jest związana z ich wykorzystaniem jako miernika wartości. Ceny umożliwiają agregowanie (sumowanie) wartości różnorodnych dóbr, towarów i usług, występujących w różnych jednostkach fizycznych, w celu porównywania nakładów z wynikami, tworzenia planów mikropodmiotów, budowy modeli mikroekonomicznych i makroekonomicznych, które służą do opisu stanu gospodarki oraz budowy prognoz.
Przychód pieniężny stanowi zewnętrzny, pieniężny wyraz skutków działalności gospodarczej człowieka. Przychód jest ściśle związany z innymi kategoriami finansowymi, takimi jak cena czy dochód. Dzięki cenie możliwa jest realizacja przychodu. Pochodzi on przede wszystkim ze sprzedaży towarów i usług. Znaczenie kategorii przychodu pieniężnego wynika także stąd, że umożliwia on pokrywanie kosztów działalności oraz jest źródłem nadwyżki ekonomicznej w postaci dochodu i zysku. Z kategorią przychodu pieniężnego wiąże się pojęcie wpływów pieniężnych. Jest to pojęcie szersze, gdyż obejmuje wszystkie wpływy pieniężne, które dany podmiot osiąga niezależnie od ich tytułu oraz treści ekonomicznej, np. wpływy z tytułu zaciąganych pożyczek, odszkodowania i świadczenia ubezpieczeniowe, dotacje od władz publicznych.
Dochód jest podstawową kategorią i wielkością ekonomiczną w procesie gospodarowania czynników wytwórczych: ziemi, pracy, kapitału rzeczowego, kapitału finansowego. Powstanie dochodu jest możliwe dzięki przedsiębiorczości człowieka i umiejętnemu połączeniu wymienionych czynników wytwórczych. W ujęciu makroekonomicznym dochód jest nadwyżką ekonomiczną gospodarującego społeczeństwa, która stanowi podstawę zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych, celów bieżących (konsumpcja) oraz celów rozwojowych (inwestycje). Dochód przyjmuje formę pieniężną, ale jego treścią są towary i usługi, które podmioty systemu gospodarczego, dysponujące funduszami nabywczymi, mogą nabywać. Należy zwrócić uwagę zwłaszcza na fakt malejącej użyteczności dochodu w miarę jego powiększania. Inny ważny finansowy aspekt kategorii dochodu jest związany z elastycznością popytu względem zmian dochodu. Zmiany popytu, czyli zmiany zachowań nabywcy, pod względem zmieniającego się dochodu, mogą być różne ze względu na rodzaj dóbr (dobra wyższego rzędu, dobra niższego rzędu, żywność). Dlatego też współczynnik dochodowej elastyczności popytu może być równy 1, mniejszy od 1 lub większy od 1. W pierwszym przypadku przyrost dochodu wywoła identyczną (w ujęciu procentowym) zmianę popytu. W pozostałych dwóch przypadkach reakcja popytu na zmianę dochodu będzie odpowiednio: słabsza, silniejsza niż zmiana dochodu, ale wzrost popytu będzie następował dopóty, dopóki wskaźnik nie osiągnie zera. Może wystąpić także ujemna elastyczność popytu względem dochodu, co oznacza, że wzrost dochodu o 1 % spowoduje spadek popytu o 2 i więcej procent. Dochód jest też ważną kategorią finansową dla państwa (rządu), gdyż państwo zgłasza popyt na dochód pieniężny potrzebny do finansowania jego funkcji i zadań. Państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodu, wobec czego sięga — w drodze przymusu — do dochodów pieniężnych innych podmiotów systemu ekonomicznego, a zwłaszcza do dochodów gospodarstw domowych.
W systemie podatkowym dochód jest definiowany jako różnica między przychodami a kosztami ich uzyskania. Podatkowe podejście do kosztów różni się od podejścia ekonomicznego. W koszty uzyskania przychodu wliczane są np. elementy typu dochodowego, takie jak wynagrodzenia, składki na ubezpieczenia społeczne. Ingerencja państwa w dochody innych podmiotów, dokonywana głównie poprzez podatki, stwarza konieczność rozróżnienia dochodu brutto i dochodu netto lub inaczej dochodu przed opodatkowaniem oraz dochodu po opodatkowaniu. Dochód po opodatkowaniu to dochód do dyspozycji. W ujęciu makroekonomicznym dochód do dyspozycji stanowi sumę dochodów gospodarstw domowych, tj. wynagrodzeń za pracę, pomniejszoną o zapłacone podatki od dochodów i majątku oraz powiększoną o świadczenia z ubezpieczeń społecznych i inne transfery (netto) na rzecz gospodarstw domowych. Dochód do dyspozycji gospodarstw domowych może być przeznaczony na spożycie lub na oszczędności. Podczas analizy kategorii dochodu głównym kryterium jest źródło dochodu. Rozróżnia się tutaj dwa podstawowe źródła:
dochód z pracy,
dochód z kapitału (majątku).
Jedną z form występowania dochodu oraz zysku jest dywidenda. Jest ona wypłacana akcjonariuszom, stanowi więc wynagrodzenie właścicieli majątku przedsiębiorstwa (spółki).
Z kategorią dochodu ściśle się wiąże zysk. W najszerszym ujęciu występuje zysk ekonomiczny. Stanowi on nadwyżkę przychodów podmiotu nad jego kosztami własnymi, znajdującymi odzwierciedlenie w ewidencji. W koncepcji zysku ekonomicznego nadwyżkę przychodów nad kosztami powiększa się o koszt alternatywnego wykorzystania kapitału, a także ryzyko związane z utratą zaangażowanego kapitału. Podstawowym rodzajem zysku jest zysk z działalności gospodarczej, a ściślej wytwórczej (towary, usługi). Jednak istnieją również inne źródła zysku, czego przykładem jest zysk kapitałowy. Jest to nadwyżka osiągana przy sprzedaży papieru wartościowego, w który został zainwestowany kapitał.
Zysk spełnia wiele funkcji ekonomicznych, np.
celu, polegające na tym, że zysk stanowi podstawowy cel działalności gospodarczej;
wynagrodzenia podmiotu za wykorzystanie w działalności gospodarczej talentu przedsiębiorczości;
źródła finansowania celów podmiotu (inwestycje, premie, dywidendy); motywacyjne (pobudzające), polegające na wyzwalaniu aktywności i przedsiębiorczości podmiotu w celu powiększania masy zysku lub zysku jednostkowego;
rezerwy finansowej, powstającej z zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie (po zapłaceniu dywidendy).
Procent jest dochodem osiąganym z kapitału pożyczkowego. Z ekonomicznego punktu widzenia procent jest ceną usługi, świadczonej przez pożyczkodawcę na rzecz pożyczkobiorcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto go płaci, a dochodem dla tego, kto go pobiera. Procent występuje najczęściej przy udzielanych przez banki kredytach oraz przy wypłacanych przez banki odsetkach z tytułu oszczędności przyjmowanych od klientów. Oprocentowane są także pożyczki zaciągane przez rząd i samorządy.
Procent występuje w dwóch formach:
odsetek od pożyczanego kapitału pieniężnego,
dyskonta weksli i innych papierów wartościowych.
Rozróżnia się procent prosty i procent składany (złożony). Różnica polega na odmiennych zasadach kapitalizacji odsetek. W przypadku procentu złożonego odsetki za okres rozliczeniowy powiększają kapitał początkowy, a więc zwiększają bazę oprocentowanego kapitału w następnym okresie. Z pojęciem procentu wiąże się pojęcie stopy procentowej. Stopa procentowa jest roczną ceną, wyrażoną w procentach, jaką się płaci za pożyczenie pieniędzy.
We współczesnej gospodarce rynkowej występują trzy rodzaje stóp procentowych:
rynkowa stopa procentowa, określana jako nominalna bądź pieniężna stopa procentowa; jest ona całkowitą płatnością — wyrażoną w postaci procentu — od udzielonej pożyczki, w skład której wchodzą czysta stopa procentowa, koszt ryzyka inwestycyjnego oraz oczekiwana stopa inflacji;
czysta stopa procentowa, jest ona przychodem wyrażonym w procencie, którego można się spodziewać w warunkach braku ryzyka i inflacji;
realna stopa procentowa, jest ona różnicą między rynkową stopą procentową a stopą inflacji; jest to jedyna miara rzeczywistego kosztu pozyskania kapitału pożyczkowego, a zarazem rzeczywisty dochód pożyczkodawcy.
Poziom stopy procentowej zachęca (lub zniechęca) społeczeństwo do gromadzenia oszczędności, jak również wpływa na podejmowanie decyzji związanych z lokatą kapitału. Natomiast w przypadku firmy poziom stopy procentowej wpływa bezpośrednio na możliwość pozyskiwania środków pieniężnych i wykorzystania ich na dotychczasową działalność bądź na rozwój firmy.
Specyficzną formą dochodu jest renta pieniężna. Termin ten występuje w różnych znaczeniach, jednak istota tej kategorii polega na tym, że dochód w formie rent jest otrzymywany w długim okresie, regularnie (miesięcznie, rocznie), z różnych tytułów, np. ulokowanego kapitału finansowego, wydzierżawionej ziemi. Oprócz renty pieniężnej, występującej realnie w teorii ekonomii, wyróżnia się tzw. rentę konsumenta. Renta konsumenta jest to wielkość hipotetyczna będąca różnicą między ceną rynkową, po której nabywca zakupił dane dobro, a ceną, jaką byłby skłonny zapłacić za to dobro, jeśli bardzo chciałby je posiadać.
Na podstawie kryterium pochodzenia można wyróżnić:
rentę ekonomiczną,
rentę z kapitału (odsetki),
rentę społeczną.
Renta ekonomiczna to nadwyżka, którą właściciel osiąga z tytułu zastosowania zasobów (czynników wytwórczych) ponad alternatywny koszt ich zastosowania.
Renta z kapitału jest to rodzaj stałego dochodu. Realizuje ją właściciel tego kapitału, głównie w formie odsetek.
Renta społeczna to dożywotnie świadczenie pieniężne należne pracownikowi po przepracowaniu określonej ustawowo liczby lat i po osiągnięciu wymaganego wieku. Ten rodzaj renty określany jest także jako emerytura lub renta starcza. Społeczny charakter renty wynika stąd, że w okresie aktywności zawodowej pracodawca lub pracownik są zobowiązani do wnoszenia składek ubezpieczeniowych, które mają stworzyć kapitał na przyszłe potrzeby. Zakres renty społecznej jest szerszy, gdyż obejmuje ona także rentę chorobową, rentę inwalidzką, rentę rodzinną. W przypadku renty inwalidzkiej oraz renty chorobowej może się okazać, że korzystające z nich osoby nie były w stanie zgromadzić odpowiedniego kapitału w stosunku do wypłacanych dochodów. W takiej sytuacji renta jest wypłacana, w części lub w całości, z publicznych środków finansowych (budżetu państwa, funduszy ubezpieczeń społecznych).
Wydatek jest jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych i finansowych, odnoszącą się tylko do części operacji pieniężnych. W sensie ekonomicznym wydatek oznacza nabycie cząstki dochodu narodowego (PKB). Wydatkami nie są transfery i pożyczki; dopiero w ich wyniku są kształtowane fundusze nabywcze podmiotów i wydatki dokonywane przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, rząd. Wydatki przedsiębiorstw i rządu mają charakter wydatków bieżących (zakup surowców, materiałów itp.) oraz wydatków inwestycyjnych. Wydatki gospodarstw domowych to wydatki konsumpcyjne na zakup towarów i usług związane z zaspokojeniem potrzeb bieżących, a także wydatki związane z zakupem dóbr trwałego użytku (mieszkanie, samochód itp.).
W teorii ekonomii i finansów pojęcie kosztu jest utożsamiane z kosztem alternatywnym, zwanym kosztem utraconych możliwości, związanym z utratą korzyści, jakie dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby był wykorzystany w innej działalności gospodarczej. Analizując kategorię kosztu, należy rozróżnić koszt w krótkim okresie i koszt w długim okresie. Koszty w krótkim okresie dzieli się na koszty stałe (ich wielkość nie zmienia się wraz ze zmianą wielkości produkcji) i koszty zmienne (podlegają zmianom wraz ze zmianą rozmiarów produkcji). Wszystkie koszty w długim okresie są kosztami zmiennymi. Do kosztów zmiennych (w krótkim okresie) możemy zaliczyć: płace pracowników, koszty zużytych surowców, koszty energii itp. Na koszty stałe natomiast składają się np. płace administracji, amortyzacja, koszty wynajmu lokali. Suma kosztów stałych i zmiennych stanowi koszt całkowity, który podzielony przez ilość wyprodukowanych wyrobów, informuje o wysokości kosztu jednostkowego (przeciętnego).
Z kategorią kosztu ściśle się wiąże kategoria amortyzacji. Związek ten polega na tym, że amortyzacja stanowi część kosztu wytworzenia towarów i usług za pomocą majątku trwałego. Majątek ten jest zużywany w procesach wytwórczych powtarzalnych, co oznacza, że jego koszty tylko w części obciążają jednostkę towaru i usługę. Amortyzacja jest rodzajem kosztu, który nie stanowi wydatku pieniężnego.
Spełnia ona następujące funkcje:
przychodową,
kosztową,
odtworzeniową,
umorzeniową.
Amortyzacja stanowi obiektywny wyraz ponoszonych nakładów, potrzebnych do wytworzenia towarów i usług. Jednak do pewnego stopnia może być ona wykorzystywana jako instrument oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Odbywa się to przy użyciu wyznaczonej przez prawo metody amortyzowania środków trwałych. Rozróżnia się dwie podstawowe metody amortyzowania środków trwałych:
amortyzację liniową,
amortyzację przyspieszoną.
Amortyzacja liniowa polega na tym, że odpisy amortyzacyjne w każdym amortyzowanym okresie, z reguły roku kalendarzowym, są równe. Amortyzację przyspieszoną natomiast charakteryzuje to, że w pierwszym okresie użytkowania środka trwałego odpisy amortyzacyjne są wyższe (więcej niż proporcjonalne), a w dalszych okresach relatywnie niższe.
Podatek został potraktowany w klasyfikacji w sposób szczególny. Nie wynika to tylko z faktu, że należy on do najstarszych kategorii finansowych, ale stąd, że spełnia różnorodne funkcje. Podatek jest kategorią, którą należałoby umieścić w kilku wyodrębnionych kategoriach finansowych. Tak więc podatek jest dochodem dla państwa, ale wydatkiem (rozchodem) dla podatnika. Niektóre podatki są wliczane w koszty działalności podatnika, część podatków jest z kolei elementem przychodów (podatki pośrednie). Podatek jest klasyczną daniną publiczną. Należy on do najstarszych kategorii finansowych i w ogóle ekonomicznych. Jako taki wymaga specjalnych i wieloaspektowych rozważań. Według najbardziej rozpowszechnionej definicji podatek to pieniężne, przymusowe, ogólne (powszechne), nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publicznoprawnych (np. samorządów). Dla zrozumienia istoty kategorii podatku ważne jest podkreślenie pieniężnego charakteru podatku, gdyż w praktyce wstępują także niepieniężne świadczenia na rzecz państwa i (lub) samorządu. Przykładem świadczenia niepieniężnego jest obowiązkowa służba wojskowa, a w przypadku samorządów stosowany jeszcze do niedawna obowiązek świadczeń in natura (np. wykonywanie pewnych robót na rzecz społeczności lokalnej).
Kredyt pieniężny odnosi się wyłącznie dla pożyczek udzielanych przez banki. Różnica między kredytem a pożyczką polega przede wszystkim na tym, że kredyt oznacza tworzenie pieniądza, pożyczka zaś może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki.
Wyróżniamy następujące funkcje kredytu pieniężnego:
emisyjną,
kreacji pieniądza,
dochodową,
alokacyjną,
kontrolną.
Funkcja emisyjna to tworzenie przez bank centralny nowego gotówkowego pieniądza. Jego posiadacze mają prawo zamienić go na towary i usługi.
Funkcja kreacji pieniądza polega na udzielaniu kredytów przez banki komercyjne. W praktyce przekłada się to na powstanie nowego pieniądza bezgotówkowego, który powiększa obieg pieniężny.
Funkcja dochodowa kredytu zachodzi, kiedy to zaciągający pożyczkę w banku pokrywa nią swoje wydatki, czy też koszty, w stopniu większym niż wynikałoby to z jego dochodów.
Alokacyjna funkcja kredytu polega na alokowaniu kapitału w gospodarce, czyli w praktyce krążenie dóbr i dochodu, a więc stymulowanie procesów wzrostu gospodarczego.
Kontrolna funkcja kredytu to wykorzystywanie informacji o zjawiskach kredytowych do oceny zjawisk gospodarczych. Przejawia się w tym, że bank może obserwować stan gospodarki przedsiębiorstwa przez pryzmat spłacanych lub zaległych kredytów.
Deficyt finansowy zachodzi, gdy wydatki (rozchody) są większe niż dochody (przychody). Cechuje go strumieniowy charakter, czyli że dotyczy on zjawisk krótkookresowych. Jest kategorią bieżącą, czyli obejmującą okres najwyższej jednego roku. W ujęciu finansowym, trzeba szczególnie uwzględnić przyczyny jego powstawania. Warto zwrócić uwagę nie tylko na rozpoznanie czynników ekonomicznych wywołujących deficyt, lecz także źródeł jego pokrycia. Czynniki te wpływają na rozróżnienie deficytu na deficyt ex ante oraz deficytu ex post. Niezależnie od jego rodzaju deficyt musi być w jakiś sposób finansowany. W przypadku tego pierwszego sporządzający plan finansowy musi przewidzieć źródła finansowania deficytu. Przekłada się to na zachowanie równowagi finansowej podmiotu oraz zachowania płynności finansowej. Deficyt nieprzewidziany występuje na skutek wystąpienia czynników nadzwyczajnych (czyli trudności powstających w działalności gospodarczej podmiotu). Deficyt ex post pokrywany jest z różnych źródeł zewnętrznych lub z nadwyżek z okresów wcześniejszych. Analiza deficytu to nie tylko przyczyny jego występowania, planowany czy nadzwyczajny charakter, lecz także jego skala i tendencje w czasie. Na tej podstawie określamy rodzaj deficytu i ustalamy czy jest to zjawisko przejściowe, czy strukturalne. W tym ostatnim przypadku eliminacja (albo przynajmniej pomniejszanie) deficytu wymaga konkretnych zmian w różnych obszarach działalności gospodarczej podmiotu.
Najbardziej popularne typy deficytu to:
deficyt bilansu płatniczego,
deficyt budżetowy,
deficyt sektora finansów publicznych:
deficyt kasowy,
deficyt memoriałowy;
deficyt ekonomiczny,
deficyt przedsiębiorstwa.
Deficyt bilansu płatniczego to ujemny wynik przepływów związanych z różnymi transakcjami monetarnymi prowadzonymi przez dany kraj, z wyjątkiem przelewów międzynarodowych
rezerw monetarnych3. Rozmiar deficytu bilansu płatniczego zależy od:
salda obrotów bieżących (np.: towarów, usług),
salda obrotów kapitałowych (krótko-, średnio- i długoterminowych).
Deficyt budżetowy jest wynikiem działalności państwa w sferze finansów (wydatki budżetowe są wyższe niż dochody budżetowe). Odnosi się nie tylko do strategii fiskalnej i gospodarczej, ale również do stanu finansów państwa, jednakże nie jest wystarczającą podstawą do ich oceny. W tym celu konieczne jest posługiwanie się kategorią deficytu sektora finansów publicznych. Wyróżniamy jego dwa podtypy: deficyt kasowy i deficyt memoriałowy (tu zobowiązania i należności przechodzą na następny rok fiskalny).
Stosunkowo nową kategorią jest deficyt ekonomiczny, w którym ogranicza się transfery zwłaszcza z sektora budżetowego do sektora prywatnych funduszy emerytalnych. Jej celem jest określenie roli państwa w tworzeniu oszczędności w gospodarce.
Deficyt przedsiębiorstwa to deficyt występujący w sprawozdaniu finansowym przedsiębiorstwa. Zachodzi, gdy suma rozchodów (wydatków) jest większa od sumy przychodów (dochodów). Może mieć charakter przejściowy (jeśli występuje w sprawozdaniach miesięcznych czy kwartalnych), lub trwały (jeśli ma cechy zjawiska strukturalnego). Deficyt jest zewnętrzną formą straty ekonomicznej, co przekłada się na pomniejszenie majątku przedsiębiorstwa.
Dług finansowy jest pieniężnym zobowiązaniem jakiegoś podmiotu do zapłaty długu w określonych wielkościach, tudzież ratach oraz terminach. Jest skutkiem zaciąganej pożyczki lub skumulowanych deficytów z poprzednich okresów. Zawsze przyjmuje konkretną formę. Mogą nim być niezapłacone w terminie rachunki albo zaciągnięte pożyczki, potwierdzone papierami wartościowymi. Konwersja długu zachodzi w wypadku niemożliwości jego spłaty zgodnie z umową. Polega na zmianie warunków długu oraz jego spłaty. Na ogół odbywa się w drodze negocjacji między wierzycielem i dłużnikiem, ale może też być narzucona przez dłużnika, kiedy znajduje się on w pozycji uprzywilejowanej. W przypadku kiedy dłużnikiem jest państwo możliwa jest konsolidacja pożyczek państwowych, łącząca wiele pożyczek państwowych w jedną, czemu najczęściej towarzyszy wspomniana wyżej konwersja. Umożliwia ona zdyscyplinowanie finansów publicznych, lepsze zarządzanie długami i zmniejszenie ciężarów długów w stosunku do gospodarki i społeczeństwa.
Dług publiczny stanowią zobowiązania finansowe władz publicznych (a także związków i instytucji publiczno-prawnych), powstałe w wyniku zaciągania kredytów i pożyczek u podmiotów nie tylko krajowych, ale również zagranicznych. Do źródeł długu publicznego zaliczamy także zobowiązania o charakterze odszkodowawczym, powstałe na mocy orzeczeń sądów, zobowiązania wynikającego z ustaw lub z wywłaszczenia mienia. Emisja papierów wartościowych również jest zaliczana do form zaciągania długu publicznego. Jednakże główną przyczyną powstawania długu publicznego są deficyty budżetowe i zaciągane w związku z nimi pożyczki. Później ulegają one kumulacji i przekształcają się w dług publiczny.
Dług publiczny przyjmuje różne formy ze względu na przybrane kryteria:
Ze względu na instrumenty, za pomocą których zaciągany jest dług publiczny wyróżniamy dług publiczny zbywalny i dług publiczny niezbywalny. Rozróżnienie to jest istotne ze względu na różne możliwości zarządzania długiem publicznym, w tym kształtowania kosztów jego obsługi. Obsługa długu publicznego to spłata rat zobowiązania podstawowego oraz zobowiązania odsetkowego.
Z punktu widzenia kryterium czasu wyróżnia się dług bieżący (płynny) i dług fundowany. Dług publiczny bieżący (płynny) to zobowiązania władz publicznych, przypadające w danym roku. Dług publiczny fundowany to natomiast długoterminowe zobowiązania władz publicznych powstałe na skutek pożyczek zaciąganych na finansowanie budowy obiektów użyteczności publicznej. Przyrost majątku publicznego stanowi zabezpieczenie długu.
Według kryterium zabezpieczenia długu wyróżnia się dług publiczny reproduktywny i dług publiczny martwy. Dług publiczny reproduktywny to zadłużenie władz publicznych, które znajduje pełne pokrycie w ich aktywach rzeczowych. Z kolei dług publiczny martwy jest jego przeciwieństwem.
Kolejnym kryterium rozróżniania kategorii długu jest rodzaj władz publicznych, które go zaciągnęły, i wyróżniamy tu: dług rządowy oraz dług władz samorządowych. Ze względu na możliwość nadmiernego obciążenia długiem budżetów bieżących władz lokalnych, w wielu krajach są stosowane prawne ograniczenia wielkości długu lokalnego.
Z punktu widzenia zakresu wyodrębnia się dług publiczny państwowy, który ma jednak charakter umowny. Jest on uzależniony od przyjętej doktryny definiującej instytucję państwa. W ujęciu węższym obejmuje on jedynie zobowiązania finansowe władz centralnych (rządu). W ujęciu szerszym natomiast obejmuje zobowiązania finansowe władz państwowych oraz władz samorządowych. Globalna wielkość długu publicznego (długu państwowego) jest ważnym wskaźnikiem obciążenia gospodarki i społeczeństwa spłatami rat kapitałowych oraz kosztami jego obsługi.
Ważny jest podział długu publicznego na krajowy i zagraniczny.
Dług publiczny krajowy nie wywołuje transferu oszczędności (kapitału) oraz procentu za granicę, ale powoduje za to zjawisko wypychania krajowych zasobów kapitału poza obieg stricte gospodarczy. Cena pozyskania pożyczki za granicą może być niższa, ale odsetki płacone przez państwo oznaczają transfer dochodów z kapitału za granicę. Zaciąganie pożyczek za granicą zmniejsza z kolei presję rządu na krajowy rynek pożyczkowy (finansowy), co może korzystnie wpływać na obniżenie poziomu stóp procentowych na tym rynku, a więc być czynnikiem sprzyjającym procesom wzrostu gospodarki. Pożyczki zagraniczne osłabiają ssanie zasobów kapitału krajowego przez sektor publiczny. Jednocześnie wpływają one na kształtowanie bilansu płatniczego. Podstawowym źródłem długu publicznego zagranicznego są kredyty i pożyczki zaciągane u rządów innych krajów oraz emitowane skarbowe papiery wartościowe nabywane przez zagraniczne instytucje finansowe i inwestorów zagranicznych. Dług publiczny zagraniczny jest przede wszystkim domeną władz centralnych, ale możliwe jest także zaciąganie pożyczek zagranicznych przez władze lokalne.
Ze względu na metodę obsługi długu wyróżnia się dług publiczny umarzany (amortyzowany).
Spłata długu polega na tym, że państwo w ustalonych terminach reguluje zobowiązanie podstawowe oraz odsetki. W wypadku długu publicznego wiecznego (rentowego), państwo spłaca tylko odsetki. Na pewno jest to wygodna forma długu publicznego. Może on być umorzony przez państwo w zależności od jego sytuacji finansowej, na warunkach podyktowanych przez to państwo.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi jak poradzić sobie skutecznie z długiem publicznym. Jego redukcja wiążę się z nieodwracalnym mechanizmem, powodującym wiele problemów natury ekonomicznej, czy też czysto społecznej. Są dwa wyjścia – podmiot może przeznaczyć swoje dochody na cel jego obsługi, lub zaciągnięcie kolejnych pożyczek. W takim wypadku może wpaść w tzw. „pułapkę zadłużenia”, która nie dość, że zwiększa koszty obsługi długów, to jednocześnie umożliwia wzrost deficytu budżetowego. Do aspektu społecznego zaliczymy obciążenie przyszłych pokoleń kosztami długów zaciąganych obecnie lub ze spłatą starego długu publicznego przez obecne pokolenia. Następstwem długu publicznego jest inflacja. By jej zapobiegać dla funkcjonowania gospodarki ważne są źródła finansowania długu. Obecnie ogranicza się rolę banku centralnego w finansowaniu długu publicznego. Ograniczany jest również udział banków komercyjnych w finansowaniu tego długu. Wzrasta z kolei rola pośredników finansowych, którzy dokonując lokat w skarbowe papiery wartościowe nie tworzą zagrożenia inflacyjnego. Negatywnym skutkiem ich zaangażowania w pomniejszanie długu publicznego jest jednak wydalanie przez państwo kapitału prywatnego poza obieg gospodarczy.
S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002
J. Ostaszewski, Finanse, Wyd. V rozszerzone, Difin