Dziecko mające problemy ze wzrokiem wymaga poświęcenia mu więcej czasu, cierpliwości, a nawet miłości niż dziecko pełnosprawne. Jest to jednak jedyna droga do osiągnięcia przez dziecko samodzielności.
W reakcjach rodziców na różnego rodzaju niepełnosprawność ich dziecka można dopatrzyć się wielu podobieństw. Wielu pedagogów zajmujących się problemami wychowania dziecka niewidomego wymienia trzy typowe stadia reakcji rodziców dziecka niewidomego na jego niepełnosprawność:
1. stadium - odrzucenie dziecka , wstrząs i dezorganizacja,
2. stadium - początek dostosowania się, chroniczny smutek i w rezultacie nadopiekuńczość lub odrzucenie dziecka,
3. stadium - dojrzałe i realistyczne funkcjonowanie rodziny jako całości z określeniem miejsca dziecka w rodzinie.
Rodzice powinni zrobić wszystko, aby osiągnąć etap trzeci. Odpowiedź na pytanie, jak pomóc dziecku, jak je wychowywać, opiekować się nim, a potem uczyć, jest trudna, bo dzieci są różne - niewidome lub słabowidzące, mające oprócz wad wzroku dodatkowe ograniczenia, dzieci które nie widzą od urodzenia lub tracące wzrok stopniowo, mieszkające w dużych miastach i małych wioskach itp.
Rodzicom dzieci niewidomych lub słabowidzących przekazujemy poniżej pewne podstawowe wskazówki, które można zastosować w odniesieniu do każdego dziecka. Doskonale będzie, jeśli uda się włączyć w pracę z takim dzieckiem całą rodzinę.
Zawsze należy pamiętać o tym, że dziecko niewidome ma takie same potrzeby jak inne dzieci. Jego cykl rozwoju jest taki sam jak innych, choć wiele umiejętności zdobywa nieco później bądź musi się ich inaczej nauczyć. Pamiętajcie, że dziecko niewidome ma ograniczone możliwości uczenia się przez naśladowanie - dlatego musicie świadomie uczyć je wielu rzeczy.
1. Wasze dziecko uczy się przez cały dzień - nauka jednak najczęściej posuwa się małymi krokami.
2. Pięć zmysłów - dotyk, słuch, węch, smak i najmniejsze choćby resztki wzroku, jeśli je dziecko posiada - to drogi, dzięki którym może postępować nauka. Kiedy jednego ze zmysłów brak lub gdy nie funkcjonuje dobrze, pozostałe zmysły nie stają się nagle doskonalsze. Muszą być ćwiczone i rozwijane przez stałe ich używanie.
3. Mówcie do dziecka wykonując różne czynności, wtedy i ono nauczy się mówić, zrozumie czym są różne przedmioty, do czego służą, jak wyglądają, jakie są w dotyku.
4. Jak najrzadziej w ciągu dnia zostawiajcie dziecko w łóżeczku. Nie ma ono wtedy możliwości poznania otoczenia. Bierzcie je na ręce i noście po mieszkaniu. Dziecko potrzebuje czuć Waszą bliskość i ruchy Waszego ciała. Zawieście pomiędzy poręczami łóżeczka kolorowe, dźwięczące zabawki. Pokażcie dziecku, gdzie się one znajdują. Zorganizujcie w domu wiele miejsc, w których może przebywać dziecko - na kocyku, w kojcu.
5. Pozwólcie także, aby inni ludzie trzymali Wasze dziecko, mówili do niego.
6. Kiedy karmicie dziecko, połóżcie jego rączki na butelce, a potem na łyżce, tak aby czuło co się robi. W ten sposób nauczy się wszystkiego, co ma robić, kiedy przyjdzie czas na samodzielne spożywanie posiłków.
7. Zanim dziecko nauczy się samodzielnie chodzić, zabierajcie je często na spacery w wózku i opisujcie otaczający świat. Bierzcie je na spacer w różnych warunkach pogodowych, aby poznało słońce, deszcz, wiatr i śnieg.
8. Pozwólcie dziecku być boso w domu i na dworze, kiedy warunki pogodowe na to pozwalają. W ten sposób nauczy się lepszego posługiwania stopami, poczuje świat przyrody.
9. Nie brońcie dziecku zabrudzić się. Pozwólcie mu raczkować i tarzać się po trawie, brodzić po błotnistych kałużach i sypać piasek na wodę.
10. Włączajcie dziecko w czynności domowe, niech towarzyszy Wam przy ich wykonywaniu kiedy to tylko możliwe.
11. Wykonując różne czynności możecie, chcąc pokazać dziecku co i jak robić, wziąć jego dłonie w swoje i w ten sposób wykonywać różne prace razem z nim.
12. Spróbujcie uczynić dziecko za coś odpowiedzialnym, niech na przykład sprząta zawsze swoje zabawki; potem możecie dawać mu inne stałe zadania.
13. Pamiętajcie, że małe dzieci uczą się przez działanie.
14. Dawajcie dziecku jak najczęściej jakieś zajęcie, aby nie nudziło się. W ten sposób unikniecie walki ze zbędnymi ruchami tzw. blindyzmami. Poza tym dziecko nauczy się samodzielnie coś robić, myśleć, podejmować decyzje.
15. Uczcie dziecko, jak się bawić - pokazujcie, co można robić z zabawkami. Nie potrzeba wiele zabawek, za to dobrze, jeżeli będą wykonane z różnych tworzyw, będą miały różną fakturę, kształty, będą bardzo kolorowe, najlepiej wydające dźwięki. Pamiętajcie, że dla małych dzieci doskonałymi zabawkami są przedmioty codziennego użytku.
16. Każdy przedmiot niech ma stałe miejsce; to ułatwi dziecku samodzielne poruszanie się i dostęp do różnych przedmiotów. Jeżeli dokonujecie pewnych zmian np. w ustawieniu mebli, zaznajomcie z nimi koniecznie Wasze dziecko.
17. Opracujcie stały program dnia - stałe pory wstawania, mycia, załatwiania się, jedzenia, spacerów, zabaw; dziecko przyzwyczai się do tej regularności, a Wam ułatwi to organizację dnia i znalezienie czasu na odpoczynek.
18. Uprzedzajcie dziecko przed każdą czynnością, która ma nastąpić.
19. Nagradzajcie dobre zachowanie dziecka i jego wysiłek we współpracy z Wami - całujcie je, pieśćcie i przytulajcie je; dajcie mu odczuć, że jesteście z niego zadowoleni.
20. Wyznaczcie rozsądne granice swobody; karćcie za złe zachowanie, próbując pomóc dziecku zrozumieć, co Wam się nie spodobało, za co jest karcone.
21. Aby uspokoić dziecko, spróbujcie odwrócić jego uwagę w innym kierunku, przytulcie je, zanućcie.
22. Bądźcie konsekwentni w swoich działaniach i wymaganiach.
23. Bawcie się z dzieckiem, śpiewajcie mu, kołyszcie na kolanach, bawcie się jego rączkami i nóżkami, a potem uczcie je bawić się zabawkami.
24. Starajcie się je zachęcać do raczkowania, chodzenia, wspinania się (przy zachowaniu bezpieczeństwa) - stymulujcie je do tego, jeśli jeszcze trochę widzi - kładąc w zasięgu jego wzroku i rąk zabawki, jeśli nic nie widzi - wydające dźwięk przedmioty.
25. Kiedyś musieliście Wasze dziecko rozbierać i ubierać; kiedy już nie jest maleństwem pozwólcie mu robić bez pomocy to, co już potrafi. Pamiętajcie, że zdejmowanie ubrania jest łatwiejsze niż nakładanie.
26. Postarajcie się, aby Wasze dziecko poszło do przedszkola. Ale jeśli nie jest to możliwe - stwarzajcie mu okazję do zabawy z innymi dziećmi.
27. Nie wystarczy, że zrobicie z dzieckiem coś raz czy dwa razy. Chodźcie z nim regularnie do sklepu, na spacery. Kiedy nie chodzi jeszcze do szkoły możecie planować mu różne prace. Opowiadajcie o wszystkim co robicie, tłumaczcie to, czego jeszcze nie rozumie. Kiedy zacznie chodzić do szkoły, będzie uczyć się innych rzeczy i nie będziecie mieli tyle czasu, żeby razem spędzać całe dnie. Dziecko szybko rośnie i potem może być za późno. Przygotujcie dziecko do tego, aby na tyle, na ile jego możliwości i rozwój pozwolą, samodzielnie ruszyło przed siebie.
28. Otaczajcie je miłością, ale nie rozpieszczajcie.
Powyższe porady są użyteczne, gdy dziecko jest małe, ale ono rośnie i przychodzi czas na podjęcie decyzji, jaka szkoła byłaby najlepsza - dla niewidomych czy zwykła, taka w jakiej uczą się dzieci pełnosprawne. Na ten temat wydano wiele publikacji. pomagają one podjąć decyzje rodzicom co do wyboru szkoły. Rodzice muszą jednak sami uznać, co będzie najlepsze dla ich dziecka, znając wady i zalety jednego i drugiego systemu nauczania. Nie zapominajcie także, drodzy rodzice, o specjalistach i możliwości skorzystania z ich porad. Jest też wiele wydawnictw o tym, jak wychowywać i rehabilitować niewidome lub słabowidzące dziecko. Są też inni rodzice, którzy mają takie i podobne problemy jak Wy. Wielu rodziców stworzyło specjalne kluby w ramach Polskiego Związku Niewidomych lub też odrębne organizacje rodziców dzieci niewidomych i słabowidzących. O tych wszystkich sprawach można uzyskać informacje w Polskim Związku Niewidomych.
WCZESNA INTERWENCJA I WCZESNE WSPOMAGANIE DZIECKA NIEWIDOMEGO I SŁABO WIDZĄCEGO
mgr Dorota Klimas-Wiatrok
WSTĘP
1. WCZESNA INTERWENCJA
2. WCZESNA STYMULACJA
3. PROGRAMY PROFILAKTYCZNE
4. ROLA RODZICÓW W PROCESIE WCZESNEJ INTERWENCJI
5. CELE I ZADANIA WCZESNEJ INTERWENCJI
6. CEL PROGRAMU DOMOWEGO
7. MODEL WCZESNEJ INTERWENCJI wg G. WALCZAK
ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
Wpływ nieprawidłowego widzenia na rozwój ogólny i poznanie świata jest związany ze stopniem utraty wzroku. Wiek, w którym wystąpiło uszkodzenie, odgrywa rolę kluczową. Wzrok jest najbardziej efektywną drogą porozumiewania się i nauki w czasie pierwszych lat życia, pozostaje ważny w dzieciństwie i odgrywa kluczową rolę w komunikacji nastolatków. Niemowlęta i dzieci z poważnym uszkodzeniem wzroku tracą wiele godzin mimowolnego uczenia się płynącego z komunikacji wzrokowej i muszą rozwijać liczne pojęcia na podstawie skrawków informacji z licznymi „dziurami” w ich wiedzy. Widzący rówieśnicy dobrze wiedzą, gdzie można znaleźć w domu interesujące ich przedmioty, znają sekwencje codziennych wydarzeń i dzięki temu bardzo dobrze poznają otaczający je świat. Informacje te są mniej dostępne osobom z uszkodzonym wzrokiem. Wiele z tych osób otaczanych jest nadmierną opieką, a w ten sposób uniemożliwia się im poznawanie otoczenia, często uczone są zależności i bezbronności, aż do momentu, kiedy zaczyna to poważnie wpływać na ich świat pojęć. Układ wzrokowy umożliwia przyjęcie większej ilości informacji niż inne zmysły i jego sprawność ma szczególnie ważne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka.
W świadomości społecznej funkcjonuje wiele nieprawdziwych poglądów dotyczących niewidomych i słabo widzących. Jedne z nich przypisują im nadprzyrodzone zdolności, niezwykłe cechy, przymioty i właściwości. Według tych poglądów niewidomi dysponują doskonałym słuchem, wspaniałym dotykiem, "szóstym zmysłem", darem jasnowidzenia.
Według innych osób, niewidomi nie są zdolni niemal do niczego, nic nie potrafią i nie należy od nich niczego wymagać.
Te krańcowe poglądy nie mogą być i nie są prawdziwe. Są one uwarunkowane wieloma czynnikami: wychowaniem, światopoglądem, wyznawaną hierarchią wartości, doświadczeniami środowiskowymi i osobistymi z niewidomymi i słabo widzącymi, poziomem wykształcenia i kultury, stopniem akceptacji samego siebie, przeczytanymi książkami, obejrzanymi filmami itp.
Światło jest warunkiem życia, warunkiem posługiwania się wzrokiem. Wzrok jest zmysłem dominującym dalekiego zasięgu, pozwalającym na bardzo łatwą, dokładną orientację w otoczeniu. Człowiek zdecydowaną większość (według szacunków aż 85%) poza słownych informacji z otoczenia odbiera przy pomocy wzroku. Niemal wszystko, co stworzył, czym się posługuje, wymaga wzroku. Środki transportu, znaki drogowe, pismo, telewizja, barwna odzież, obrazy i wiele innych postrzegane są przy pomocy wzroku. Wzrok, ze względu na łatwość posługiwania się, precyzję spostrzeżeń, daleki zasięg, stał się nie tylko najważniejszym, dominującym u człowieka. Jest on jakby cenzorem informacji uzyskiwanych przy pomocy pozostałych zmysłów.
Od najdawniejszych czasów, światło oznaczało bezpieczeństwo, radość, piękno. Ciemność natomiast - lęk, strach, zagrożenie, poczucie bezradności. Dziecko położone do snu w ciemnym pomieszczeniu w pewnych okolicznościach przeżywa lęki, czuje się pozbawione opieki, miłości.
Wszyscy w mniejszym lub większym stopniu, w życiu codziennym, w rozmowach, dyskusjach, wymianie informacji posługujemy się schematami myślowymi, stereotypami, utartymi poglądami, zwrotami, szablonami, do których przyrównujemy różne sytuacje. Jeżeli jakieś fakty, spostrzeżenia, uwagi i opinie nie pasują do zakodowanych schematów, często nie są zauważane, są pomijane jakby nie istniały albo też są postrzegane błędnie, tak aby były zgodne z naszymi poglądami. Prawdę tę dobrze odzwierciedla powiedzenie: "Słyszy to, co chce słyszeć. Widzi to, co chce widzieć."
1. WCZESNA INTERWENCJA
- jest rozumiana jako wczesne, psychopedagogiczne oddziaływanie na małe niepełnosprawne dziecko w celu poprawy jego funkcjonowania oraz udzielania wsparcia psychicznego i merytorycznego jego rodzinie. W Polsce funkcjonuje również określenie „wczesna rewalidacja” w znaczeniu kompleksowych działań psychopedagogicznych, społecznych, medycznych mających na celu doprowadzenie dziecka do stanu umożliwiającego względnie samodzielne życie w społeczeństwie. Wczesna interwencja oznacza wszystkie realne poczynania, których celem jest stymulacja małego dziecka, w zakresie kompensacji braków rozwojowych oraz wykorzystania tych rezerw, które są ponadprzeciętne możliwości dziecka. Wczesna interwencja to także przygotowanie rodziców i wychowawców do umiejętnego postępowania z dzieckiem.
Jak pisze Gresnigt (1995) wczesna interwencja odgrywa duże znaczenie gdyż:
q Zmniejsza ryzyko opóźnień rozwojowych.
q Spełnia funkcję leczniczą, umożliwiając osiąganie w miarę normalnego procesu rozwoju i zapobiegająca pogłębianiu się wad.
q Zmniejsza skutki uboczne ciążącego na dziecku upośledzenia.
q Jest efektywną formą pomocy rodzicom w zakresie postępowania z dzieckiem z różnego rodzaju inwalidztwem.
q Dostarcza informacji z zakresu diagnozy, przyczyn kalectwa, prognoz, wiedzy na temat normalnego rozwoju dziecka i jego stymulacji.
q Socjalnego systemu pomocy.
q Umożliwia całej rodzinie przystosowanie się do nowej sytuacji związanej z obecnością i postępowaniem wobec dziecka niepełnosprawnego.
Wśród głównych argumentów przemawiających za wczesną interwencją wymienić należy:
* wyjątkową plastyczność układu nerwowego i związaną z tym możliwość korekcji zaburzonych funkcji i kompensowania deficytów;
* możliwość zahamowania rozwoju wielu zaburzeń o postępującym przebiegu, a czasami nawet całkowitego zatrzymania dalszych niekorzystnych zmian;
* małe dzieci są bardziej podatne na programy usprawniające, czynią szybciej postępy;
* uczenie małych dzieci jest łatwiejsze, ponieważ wiele zaburzeń narasta z wiekiem utrudniając terapię i edukację;
* rodzice małych dzieci mają więcej nadziei, sił i zapału, są bardziej zaangażowani we współpracę ze specjalistami.
2. WCZESNA STYMULACJA
- jest terminem węższym i oznacza oddziaływanie psychopedagogiczne głównie na małe dziecko w celu podniesienia poziomu jego funkcjonowania intelektualnego i emocjonalno-społecznego. Termin wczesna stymulacja głównie koncentruje uwagę terapeutów na samym dziecku, a w mniejszym stopniu uwzględnia jego rodzinę w ogólnych działaniach interwencyjnych.
Wczesna stymulacja funkcji wzrokowych jest bardzo ważna, ponieważ:
q Dziecko widzące już w pierwszym miesiącu skupiać spojrzenie.
q W drugim miesiącu potrafi skupić wzrok na pochylonej twarzy.
q W trzecim miesiącu zaczyna sięgać do zawieszonych zabawek.
Jeżeli dziecko jest słabo widzące, to umiejętności te wystąpią u niego dużo później. W wyniku badań okulistycznych nie zawsze jednoznacznie można stwierdzić, czy niemowlę nie widzi wcale, czy też i w jakim stopniu jest słabo widzące. Dlatego też, jeżeli nie ma pewności, że dziecko jest niewidome, to każde, nawet najmniejsze resztki wzroku powinny być ćwiczone i wykorzystywane.
3. PROGRAMY PROFILAKTYCZNE
Pomoc rodzinie wychowującym małe dziecko jest priorytetowym zadaniem reformy systemu edukacji. Bez wprowadzenia rzeczywistych zmian w tym zakresie, bez stworzenia pro rodzinnego systemu opieki, który do tej pory nie istniał, niemożliwe będzie:
q Efektywne zapobieganie nawarstwiającym się w późniejszych latach życia dziecka zaburzeniom zachowania i trudnościom wychowawczym,
q Wyrównanie szans edukacyjnych,
q Zapewnienie dzieciom optymalnych warunków rozwoju i późniejszej edukacji, a ich rodzinom koniecznego wsparcia psychicznego i wielozakresowej pomocy.
Program profilaktyczny dla rodzin wychowujących dzieci z kalectwem wzroku powinien obejmować:
q Zagadnienia związane z zapewnieniem rodzinie właściwej jakości usług psychologiczno-pedagogicznych ( właściwa diagnoza, dobrze przygotowani specjaliści znający programy wczesnej interwencji i metody wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, znający również zasady i metody pracy z rodziną).
q Zasady koordynacji, planowania i monitorowania działań specjalistów świadczących różne usługi na rzecz dzieci i ich rodzin.
q Systemowe rozwiązania dotyczące świadczenia rodzinie pomocy wielozakresowej (zdrowotnej, edukacyjnej, wychowawczej, psychologicznej, materialnej, prawnej itp.).
Jaki program zostanie zastosowany w przypadku konkretnego dziecka zależy od:
q Wstępnej identyfikacji problemu.
q Gotowości rodziców do współpracy i korzystania z pomocy profesjonalistów.
q Przygotowania zawodowego i praktycznych umiejętności psychologa i pedagoga pracującego bezpośrednio z rodziną i dzieckiem.
Zadania wynikające z opracowanego przez MENiS projektu wspomagania rozwoju małych dzieci mogą być organizowane w formie zajęć z dzieckiem i jego rodzicami w środowisku rodzinnym lub w placówkach edukacji specjalnej albo w innym miejscu pobytu dziecka.
Przed nauczycielami wczesnego wspomagania rozwoju stoją trudne zadania. Powinni oni posiadać wiedzę i umiejętności do samodzielnego konstruowania i modyfikowania programu oraz oceny realizacji zajęć adresowanych do dziecka z kalectwem wzroku. Zakłada to nie tylko znajomość specyficznych metod i sposobów pracy z dzieckiem , ale również ich dostosowanie do praw rządzących edukacją małego dziecka.
4. ROLA RODZICÓW W PROCESIE WCZESNEJ INTERWENCJI
Rodzice oczekując na dziecko spodziewają się, że będzie ono zdrowe i sprawne. Nic więc dziwnego, że w momencie narodzin dziecka wiadomość o tym, że ma ono problemy ze wzrokiem, powoduje szok, bolesne zaskoczenie, zmartwienie, dezorientację i dezorganizację rodziny. Bywa zresztą i tak, że do problemów ze wzrokiem dochodzą jeszcze inne ograniczenia. Wówczas rodzice najczęściej zadają sobie pytanie: Co robić? Dlaczego nas to dotknęło? Kto jest temu winien? Te i inne pytania towarzyszą rodzicom dzieci w różny sposób niepełnosprawnych, nie tylko rodzicom dzieci niewidomych.
W pierwszej chwili rodzice niewidomego dziecka najczęściej nie wiedzą co robić. Być może nigdy wcześniej nawet nie zetknęli się z tego typu niepełnosprawnością. Toteż zaczynają chodzić od lekarza do lekarza próbując tam szukać ratunku. Oczekują na "cudowne lekarstwa" i czekają na"cudowne zabiegi". Ale czasami okazuje się, że nie ma "cudownych lekarstw" i medycyna przy całym swoim dorobku, nie jest w stanie uczynić z dziecka niewidomego dziecka normalnie widzącego. Pozostaje więc pogodzić się z tym faktem i próbować przyjść dziecku z pomocą, angażując się całym sobą w pracę nad jego rozwojem. Jeżeli pogodzenie to trwa miesiącami czy latami, koniecznym jest, obok poszukiwań pomocy medycznej, zadbanie o prawidłowy rozwój dziecka. Często straconych tygodni czy miesięcy nie da się nadrobić.
Jest to trudne zadanie. Dziecko mające problemy ze wzrokiem wymaga poświęcenia mu więcej czasu, cierpliwości, a nawet miłości niż dziecko pełnosprawne. Jest to jednak jedyna droga do osiągnięcia przez dziecko samodzielności.
W reakcjach rodziców na różnego rodzaju niepełnosprawność ich dziecka można dopatrzyć się wielu podobieństw. Wielu pedagogów zajmujących się problemami wychowania dziecka niewidomego wymienia trzy typowe stadia reakcji rodziców dziecka niewidomego na jego niepełnosprawność:
I stadium - odrzucenie dziecka , wstrząs i dezorganizacja,
II stadium - początek dostosowania się, chroniczny smutek i w rezultacie nadopiekuńczość lub odrzucenie dziecka,
III stadium - dojrzałe i realistyczne funkcjonowanie rodziny jako całości z określeniem miejsca dziecka w rodzinie.
Rodzice powinni zrobić wszystko, aby osiągnąć etap trzeci. Odpowiedź na pytanie, jak pomóc dziecku, jak je wychowywać, opiekować się nim, a potem uczyć, jest trudna, bo dzieci są różne - niewidome lub słabo widzące, mające oprócz wad wzroku dodatkowe ograniczenia, dzieci które nie widzą od urodzenia lub tracące wzrok stopniowo, mieszkające w dużych miastach i małych wioskach itp.
Zawsze należy pamiętać o tym, że dziecko niewidome ma takie same potrzeby jak inne dzieci. Jego cykl rozwoju jest taki sam jak innych, choć wiele umiejętności zdobywa nieco później, bądź musi się ich inaczej nauczyć.
We wczesnym okresie życia dziecko nabywa różnych umiejętności, tak jak np. chwytanie, raczkowanie, siadanie, chodzenie, mówienie. W nabywaniu tych umiejętności bardzo dużą rolę odgrywa postrzeganie zmysłowe, a szczególnie percepcja wzrokowa. W przypadku dzieci słabo widzących percepcja jest w znacznym stopniu utrudniona. Powoduje to m.in. trudności w naśladowaniu i opanowywaniu różnych czynności w naturalnych, codziennych sytuacjach. W efekcie czego poznawczo - emocjonalny i fizyczny rozwój dziecka słabo widzącego lub niewidomego przebiega w wolniejszym tempie. Często też trudności nasilają się z powodu nadopiekuńczej postawy (postawy wyręczania) rodziców i innych domowników. Powstaje wówczas błędne koło. Dziecko nie wykonuje określonej czynności, bo nie widząc lub widząc słabo nie wie, co ma zrobić. Rodzic nie stwarza mu szans na samodzielność. Rodzice muszą mieć świadomość faktu, że jeżeli dziecko nie może widzieć lub widzi słabo, to może dotknąć, powąchać, usłyszeć, a czasami chociaż trochę zobaczyć (dz. słabo widzące).
Terapeutyczna pomoc rodzicom dzieci z uszkodzonym wzrokiem powinna między innymi polegać na:
1. wyjaśnianiu im przyczyn i istoty niepełnosprawności ich dzieci,
2. ukazywaniu ich możliwości poznawczych, rozwojowych i wykonawczych
3. uświadamianiu ich potrzeb i oczekiwań,
4. podkreślaniu znaczenia właściwych postaw rodzicielskich dla ich rozwoju, wychowania i społecznego funkcjonowania.
Jedną z form pomocy udzielanej małym dzieciom i ich rodzinom może być objęcie ich zajęciami wczesnego wspomagania rozwoju.
Potrzebna jest więc właściwa pomoc, wprowadzona we właściwym czasie. Tę właśnie pomoc określamy mianem Wczesnej Interwencji.
5. Cele i zadania wczesnej interwencji
W zakresie pomocy rodzinie -
----------------------------------------------
1. Towarzyszenie rodzicom w kolejnych etapach okresu "żałoby" - dostarczanie wsparcia emocjonalnego, informowanie o metodach radzenia sobie ze stresem i przeciążeniem;
2. Stopniowe przygotowywanie rodziców do roli osób wspomagających rozwój ich dziecka poprzez dostarczanie informacji, modelowanie umiejętności i stałe wzmacnianie poczucia kompetencji rodzicielskich;
3. Pomoc rodzicom w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: "Jak być normalną i szczęśliwą rodziną, pomimo inwalidztwa dziecka?"
4. Pomoc wszystkim członkom rodziny w uświadomieniu sobie własnej roli w rodzinie i, specyficznego dla danej roli, wpływu inwalidztwa dziecka;
5. Pomoc rodzicom w przejawianiu realistycznych oczekiwań w stosunku do rozwoju dziecka, zgodnych z etapem, na jakim się dziecko znajduje.
W zakresie pomocy dziecku
--------------------------------------------
1. Pomoc w tworzeniu warunków sprzyjających rozwojowi więzi emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem;
2. Pomoc w takim organizowaniu środowiska stymulującego rozwój dziecka, aby mogło ono dostarczyć odpowiedniej ilości i jakości doświadczeń koniecznych do uruchomienia mechanizmów kompensacyjnych i adaptacyjnych (przełamywanie ograniczeń i szukanie indywidualnych dróg rozwoju pomimo inwalidztwa).
Szukanie indywidualnych dróg rozwoju.
--------------------------------------------------------
1. W zakresie funkcji poznawczych: Dziecko niewidome lub słabo widzące potrzebuje systematycznej, aktywnej pomocy dorosłego, aby mogło przejść od zainteresowania własnym ciałem do zainteresowania światem przedmiotów i ludzi. Potrzebuje też wielu wskazówek i wzmocnień, aby mogło odkryć związki przyczynowo-skutkowe w otoczeniu i przekonać się, że ma wpływ na to, co dzieje się wokół niego. Potrzebą rozwojową jest więc takie zorganizowanie otoczenia, aby prowokowało dziecko do samorzutnej aktywności poznawczej i zróżnicowanej eksploracji.
2. W zakresie komunikacji: Potrzebą rozwojową jest przebywanie w otoczeniu osób, które po pierwsze - potrafią odczytać sygnały dziecka, po drugie - posługują się dostępnymi dla dziecka formami komunikacji, i po trzecie - angażują dziecko w pełne znaczenia interakcje, odpowiednie dla etapu rozwoju na jakim dziecko się znajduje.
3. W zakresie rozwoju ruchowego: Potrzebą rozwojową jest tu szukanie odpowiednich dla danego dziecka połączeń pomiędzy możliwościami ruchowymi, a dokładnie tymi cechami otoczenia, które mogą pobudzić własną aktywność ruchową i spowodować przejście do kolejnej fazy rozwoju.
Liczne badania porównawcze nad skutecznością programów wczesnej interwencji wykazały, że aby powyższe cele mogły być osiągnięte, konieczne jest spełnienie kilku podstawowych warunków:
1. Najskuteczniejszą formą pomocy rodzinie małego niewidomego dziecka są oddziaływania prowadzone w trakcie regularnych wizyt w domu rodzinnym, a więc w otoczeniu, w którym cała rodzina czuje się dobrze, bezpiecznie i swobodnie. Mogą one być wspomagane wizytami rodziny w instytucji prowadzącej wczesną interwencję.
.............................................................................................................................
2. Skonstruowany na podstawie wielospecjalistycznej diagnozy Program Oddziaływań Terapeutyczno - Rewalidacyjnych powinien być tak zaplanowany, aby rodzice mogli go wpleść w codzienne, naturalne sytuacje, takie jak czynności pielęgnacyjne i toaletowe, (karmienie, spacer, aktywność własna dziecka i zabawa z nim).
............................................................................................................................
3. Wczesna interwencja powinna rozpoczynać się w jak najkrótszym czasie po otrzymaniu przez rodziców informacji o występującej u ich dziecka niepełnosprawności. Początek oddziaływań nie powinien przekraczać momentu ukończenia przez dziecko sześciu miesięcy.
.............................................................................................................................
4. Specjaliści pracujący z dzieckiem i jego rodziną powinni ściśle współpracować ze sobą scalając w trakcie diagnozy informacje i integrując planowane oddziaływania w jeden spójny, całościowy program.
.............................................................................................................................
5. Stała współpraca specjalistów z rodzicami musi opierać się na prawie rodziców do:
A/ otrzymywania stałych i rzetelnych informacji od specjalistów, przekazywanych w atmosferze zrozumienia i empatii;
B/ traktowania ich z szacunkiem, respektowania ich decyzji, spostrzeżeń i pomysłów dotyczących dziecka; ochrony ich prywatnego życia;
C/ kontaktu z osobami, które potrafią zauważyć i cieszyć się wraz z rodzicami z najmniejszych nawet postępów i osiągnięć dziecka, które zwracają uwagę i koncentrują się na mocnych stronach dziecka i które w sposób widoczny czerpią przyjemność z kontaktów z dzieckiem.
Program wczesnej rewalidacji, obejmujący dzieci w wieku od 0-6 lat, powinien być dostosowany do potrzeb, poziomu intelektualnego i rozwojowego oraz osobowości dziecka.
6. Cel programu domowego.
1. rozwijanie możliwości dziecka i wspieranie,
2. uczenie rodziców pracy z dzieckiem niewidomym i słabo widzącym,
3. pokonywanie trudności związanych z faktem posiadania dziecka z inwalidztwem wzroku,
4. współpraca z psychologiem i pedagogiem, rehabilitantem wzroku (wspieranie w rozwiązywaniu problemów),
5. współpraca specjalistów z nauczycielami szkoły i przedszkola.
Elementy, które powinny być wspólne we wszystkich programach domowych.
Przy omawianiu kwestii konstruowania Indywidualnych Programów trzy zagadnienia wydają się istotne.
Po pierwsze - jakie założenia leżą u podstaw każdego Programu.
Po drugie - jakie treści powinny znaleźć się w każdym Programie, niezależnie od indywidualnych potrzeb dziecka.
Po trzecie - jakie czynniki musimy wziąć pod uwagę, aby powstał Program dostosowany do potrzeb konkretnego dziecka.
Konstruując Program Domowy trzeba przede wszystkim uwzględnić sytuację całej rodziny.
Dla niektórych rodzin Program będzie możliwy do zrealizowania nawet wtedy, jeśli przekażemy go w formie dość ogólnie sformułowanych zaleceń. Dla innych konieczne i wskazane będzie szczegółowe rozpisanie zadań z podziałem na powtarzające się sytuacje dnia codziennego, jeszcze inni wymagają wprowadzenia prostej formy rejestracji postępów dziecka (tzn. Karty Zapisu Tygodniowego).
Należy także ustalić, jakie sytuacje dnia codziennego możemy wykorzystać w Programie. Bardzo ważne jest bowiem w włączenie realizacji zadań Programu w zwykłe, rutynowe sytuacje, takie jak karmienie, przewijanie, kąpiel, spacer, zabawa z dzieckiem itp.
Takie ustawienie Programu wydaje się korzystne, ponieważ uczenie małego dziecka w sytuacjach naturalnych jest zazwyczaj bardziej skuteczne niż w sytuacjach sztucznie preparowanych i z pewnością mniej obciąża rodziców.
Na podstawie przeprowadzonej diagnozy funkcjonalnej, próbujemy ustalić, jakie dziedziny rozwoju dziecka wymagają najbardziej intensywnej pracy. U dziecka we wczesnych stadiach rozwoju będą to zazwyczaj funkcje poznawcze, komunikacja i rozwój społeczno-emocjonalny.
Jednakże u konkretnego dziecka oprócz wspomagania ich rozwoju może zachodzić również potrzeba zwrócenia szczególnej uwagi na stymulację wzroku, słuchu czy np. usprawnianie rąk.
Następnie dokonujemy wyboru konkretnych celów programu, które powinny być zgodne z najbliższą sferą rozwoju dziecka.
Próbujemy więc odpowiedzieć na pytanie, czego chcemy i możemy je już nauczyć. Staramy się dobrać do wybranych celów odpowiednie formy zabaw i aktywności, to znaczy odpowiedzieć na pytanie - jak będziemy uczyć?
Mając już propozycje zadań, rozpisujemy je szczegółowo dzieląc na poszczególne dziedziny rozwoju i uwzględniając stałe sytuacje występujące w ciągu dnia.
Np. w ramach toalety porannej - w zakresie wspomagania rozwoju funkcji poznawczych - możemy umieścić zadanie: "Dotyka, manipuluje, wącha - pojemniczki, kosmetyki, przybory toaletowe".
Musimy teraz określić szczegółowo, jakiego rodzaju pomocy od dorosłego wymaga dziecko podczas wykonywania konkretnego zadania.
Przy niektórych zadaniach wystarczającą pomocą będzie lekkie podtrzymanie przedmiotu, przy innych będzie zachodzić konieczność pełnego wykonania czynności wspólnie z dzieckiem.
Jeżeli wiemy już co, jak i kiedy należy robić z dzieckiem, możemy przystąpić do pracy z jego rodzicami. Najpierw omawiamy z nimi cały program, starając się wyjaśnić im, po co robimy określone rzeczy i dlaczego robimy je w taki, a nie inny sposób. Później, bawiąc się z dzieckiem w ich obecności, pokazujemy stopniowo, w jaki sposób należy wykonywać kolejne zadania Programu. Następnie rodzice sami próbują realizować Program, a my obserwujemy i omawiamy z nimi to, co wymaga korekty.
Jeśli tylko istnieje taka możliwość, praca z rodzicami powinna trwać przez cały czas realizowania Programu. Dla dziecka będącego we wczesnych stadiach okresu sensomotorycznego program domowy oparty na uczeniu interaktywnym, powinien zawierać kilka stałych elementów.
Po pierwsze -będą to zabawy ruchowe w bliskim fizycznym kontakcie opiekuna z dzieckiem. A więc turlanie, kołysanie, huśtanie, taniec z dzieckiem na ręku, różnego typu "samolociki" i "dźwigi" itp. Zabawy tego typu są najprostszą formą stymulacji kinestetyczno-przedsionkowej, która pomaga dziecku w uświadomieniu sobie swego ciała w ruchu i przestrzeni.
Po drugie -będą to zabawy z ciałem, wykorzystujące proste formy masażu wykonywanego zarówno rękami, jak i z użyciem przedmiotów o zróżnicowanej dotykowo powierzchni.
Po trzecie - będą to zabawy paluszkowe i proste zabawy słowno-kontaktowe, o wzrastającej stopniowo dynamice i wyraźnym momencie kulminacyjnym.
Po czwarte - będą to proste dialogi dźwiękowo-ruchowe z zastosowaniem metody natychmiastowego naśladownictwa, tzn. z naśladowaniem przez dorosłego dźwięków i (jeśli wzrok dziecka na to pozwala) ruchów dziecka - najpierw równolegle, później - naprzemiennie, a jeszcze później z wprowadzaniem drobnych modyfikacji, mieszczących się w repertuarze zachowań dziecka.
Po piąte - będzie to wspólne z dzieckiem oglądanie, badanie i manipulowanie przedmiotami codziennego użytku.
Aby wszystkie te elementy wielozmysłowej stymulacji mogły zostać zintegrowane w pełne znaczenia interakcje, musimy ciągle na nowo próbować identyfikować sygnały, które dziecko do nas wysyła.
A więc musimy starać się rozpoznać sygnały, które mówią o tym, kiedy dziecko jest, a kiedy nie jest gotowe do rozpoczęcia interakcji. Np. całe ciało napięte, rączki zaciśnięte, odsuwa buzię, odwraca wzrok itp. - dziecko nie jest gotowe. Natomiast - ciało rozluźnione, rączki otwarte, uśmiech, oczki i buzia szeroko otwarte - dziecko jest gotowe.
Trzeba próbować zidentyfikować sygnały mówiące o tym, że dziecko zaprasza nas do interakcji lub że chce ją kontynuować, jeśli nastąpiła przerwa. Uśmiech, wokalizacja, ruchy całego ciała, ruchy rąk, nieznaczne ruchy palców mogą świadczyć o tym, że dziecko mówi nam - "pobaw się ze mną" lub "chcę jeszcze".
Należy także próbować dostrzec, jak dziecko reaguje na interakcję zainicjowaną przez dorosłego i odpowiednio zestroić nasze zachowanie z zachowaniem dziecka. Np. dziecko rozluźnia się i uśmiecha w odpowiedzi na delikatny masaż brzuszka, co oznacza, że możemy próbować wprowadzić nowe, nie znane mu jeszcze dotykowo powierzchnie (np. miękką szczoteczkę, pędzelek, piórko).
I wreszcie trzeba zauważyć te momenty, kiedy dziecko "ma dość", czyli chce zakończyć interakcję. Może np. odwracać głowę, wyginać się, marudzić. Rozpoznając te sygnały i reagując na nie próbujemy dostosować się do formy, tempa, rytmu i dynamiki interakcji, jakich dziecko w danym momencie potrzebuje.
Tylko wtedy, jeśli uwzględnimy omówione powyżej zasady, planowane przez nas w Programie Domowym rodzaje stymulacji mają szanse przekształcić się stopniowo we własną aktywność dziecka - poznawczą, społeczną i komunikacyjną.
7. PROPONOWANY MODEL WCZESNEJ INTERWENCJI wg G.Walczak - który ma następujące ogniwa:
* wczesne wykrywanie zaburzeń,
* wieloaspektowa diagnoza potrzeb i możliwości dziecka i jego środowiska rodzinnego,
* ustalenie rodzaju i zakresu pomocy dziecku i rodzinie,
* wspomaganie rozwoju dziecka i psycho-pedagogiczna pomoc rodzinie,
* powtórna ocena, konsultacje i w miarę potrzeb modyfikowanie wcześniej ustalonych programów,
* kontynuacja pracy z dzieckiem i rodziną.
Schemat systemu wczesnej interwencji słabo widzących i niewidomych dzieci.
WCZESNE WYKRYWANIE
SŁUŻBA ZDROWIA - PORADNIE D
RODZINA, OPIEKUNOWIE DZIECKA
WIELOASPEKTOWA
DIAGNOZA POTRZEB I MOŻLIWOŚCI DZIECKA
I ŚRODOWISKA RODZINNEGO
OŚRODKI
WCZESNEJ REHABILITACJI
USTALENIE RODZAJU
I ZAKRESU POMOCY
DZIECKU I RODZINIE
WSPOMAGANIE ROZWOJU DZ PSYCH - PED. POMOC RODZINIE
POMOC SPOŁECZNO - EKONOM.
POWTÓRNA ocena
ZAKOŃCZENIE
Myślą przewodnią wczesnej interwencji jest plan kompleksowy, który jest ukierunkowany na dziecko jako pełna osobowość w jego środowisku. Wczesną interwencję należy rozumieć jako wspomaganie rozwoju, który bierze pod uwagę wszystkie jego aspekty.
Wczesna interwencja bazuje na tym, co poszczególne dziecko umie i pomaga mu rozwinąć jego własne możliwości oraz wyrobić wiarę we własne siły. Problemy związane z emocjonalną akceptacją własnego upośledzenia dziecka mogą zostać w znacznym stopniu zredukowane dzięki zastosowaniu pedagogiczno -terapeutycznych środków wczesnej interwencji.
Zmaganie się z kalectwem, a z drugiej strony - pogodzenie się z nim - jest dla rodziców ogromnym problemem. Wpływ to w znacznym stopniu na sposób obchodzenia się z dzieckiem. Wspólne życie z niepełnosprawnym dzieckiem staje się zasadniczą treścią pracy rodziców. Osoba pracująca w poradni wczesnej interwencji jest towarzyszem rodziców w procesie zmagania się oraz pogodzenia z kalectwem ich dziecka. W związku z tym praca z dzieckiem w domu nabiera decydującego znaczenia.
Wczesna interwencja dzieci słabo widzących i niewidomych jest zadaniem, które może być prawidłowo zrealizowane tylko dzięki pracy wykraczającej daleko poza daną dziedzinę nauki. Różne potrzeby i wymagania dziecka zagrożonego w swoim rozwoju, jak również ograniczone możliwości pojedynczej dyscypliny naukowej skłaniają się do współpracy z ekspertami z dziedziny medycyny i psychologii.
Obecnie jesteśmy w trakcie wdrażania reformy całego systemu edukacji. Reforma edukacji zakłada rozwijanie wczesnej interwencji - wspierania dziecka i jego rodziny, upowszechnianie systemu integracyjnego, włączenie rodziców o współdecydowaniu o wyborze szkoły, wprowadzenie nowych technologii informatycznych, a zwłaszcza wprowadzenie komputerów i dostępu do Internetu - te technologie są wyzwaniem i szansą. Te technologie stanowią szczególną szansę dla osób niewidomych na pogłębienie procesu nauki i rehabilitacji, zdobywanie nowych zawodów, wprowadzenie nawyków uczenie się przez całe życie.
BIBLIOGRAFIA
Bateman B.: Dzieci niewidome i niedowidzące, w. Harring N. G. I Schiefelbusch R. L.: Metody Pedagogiki Specjalnej. W-wa 1973, PWN,
* Bateman B.: Opinie dzieci widzących na temat możliwości ich niewidomych rówieśników, w: Klimasiński K.[red.]: Rozwój umysłowy i nauczanie dzieci niewidomych i niedowidzących. Kraków 1976 [maszynopis],
* Bendych E., Janik M.: Nauczanie początkowe dzieci niewidomych. W-wa 1981, WSPS.
* Dąbrowski A.: Orientacja i poruszanie się niewidomych w przestrzeni. W-wa 1964, PZN,
* Klimasiński K.: Niektóre cechy swoiste rozwoju psychicznego dzieci niewidomych i niedowidzących, w: Klimasiński K.[red.]: Rozwój umysłowy i nauczanie dzieci niewidomych i niedowidzących. Kraków 1976 [maszynopis],
* Konarska J.: Dziecko niedowidzące. Wskazówki wychowawcze dla Rodziców. W-wa 1984, PZN,
* Pilecki J. Rehabilitacja oraz edukacja dzieci i młodzież z dysfunkcjami narządu wzroku. Kraków 1999.
* Przetacznikowa M.: Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży.W-wa 1973, PZWS
* Sękowska Z.: Rewalidacja niewidomych, w: Hulek A.[red]: Pedagogika rewalidacyjna, W-wa 1977, PWN,
* Sękowska Z.: Kształcenie dzieci niewidomych. W-wa 1974, PWN,
* Internet.
1
13