Nadzór sanitarno-epidemiologiczny

Wykład 1. 23.02.2015

Zasady tworzenia systemów sanitarno-epidemiologicznych

„Nadzór epidemiologiczny stanowi bieżące, systematyczne zbieranie, analizę i interpretację danych zdrowotnych, niezbędnych do planowania, wdrażania i oceny działań z dziedziny zdrowia publicznego, ściśle związane z pilnym dostarczaniem tych danych osobom, które powinny je znać… ostateczne ogniwo łańcucha nadzoru epidemiologicznego stanowi zastosowanie tych danych do zapobiegania i zwalczania chorób. System nadzoru epidemiologicznego obejmuje możliwości techniczne zbierania danych, analizy i rozpowszechniania w sposób dostępny dla programów zdrowia publicznego”

Fundament współczesnego nadzoru epidemiologicznego:

• 1348r. – władze Republiki Weneckiej wprowadzają zakaz opuszczania statków przez osoby z objawami budzącymi podejrzenie dżumy

• Powstanie stabilnych rządów w nowożytnej Europie

• Powstanie systemu klasyfikacji chorób (XVII w., Sydenhom)

• Wprowadzenie zasad nadzoru państwowego nad zdrowiem publicznym (nadzór nad zdrowiem uczniów w szkołach, zapobieganie wypadkom, opieka nad matką i dzieckiem, nadzór nad źródłami wody i odprowadzaniem ścieków)

Typy nadzoru epidemiologicznego:

1. Nadzór bierny

2. Nadzór czynny

3. Nadzór wybiórczy (sentinel)

4. Specjalne systemy nadzoru

Nadzór bierny:

• Wypełnianie przez lekarzy, pracowników laboratoriów lub inne osoby z personelu medycznego, kart lub formularzy zgłoszenia stanu podlegającego rejestracji,

np.: zachorowania na określoną chorobę lub uzyskanie wyniku laboratoryjnego

• Żadne akcje nie są podejmowane dopóki raportu nie dostarczymy do odpowiedniego urzędu zdrowia publicznego

Nadzór bierny polega na zgłaszaniu:

• Przypadków indywidualnych

• Raportów zawierających dane zbiorcze dotyczące liczby zachorowań na daną chorobę

• Raportów o całkowitej liczbie przypadków wysyłanych tylko w sytuacji podejrzenia wybuchu epidemii

• Kompletność nadzoru biernego – niska

Czynny nadzór epidemiologiczny:

• Częste i regularne kontaktowanie się (w formie pisemnej lub telefonicznej) z jednostkami prowadzącymi nadzór z zapytaniem o pojawienie się zachorowania

• Sprawdzanie ksiąg raportów laboratoryjnych, dokumentacji szpitalnej itp.

Cechy nadzoru czynnego:

• Większa kompletność zgłoszeń

• Bardziej kosztowny

• Trudny do przeprowadzenia na szerszą skalę

• Zwykle ograniczany do wybranych obszarów i jednostek, które wyznaczają standardy jakości nadzoru dla innych

Nadzór epidemiologiczny wybiórczy (sentinel):

• Wybór poszczególnych jednostek (szpitali, poradni, gabinetów lekarskich), w których dokonywana jest rejestracja przypadków w sposób możliwie kompetentny

Specjalne systemy nadzoru:

• W sposób wybiórczy lub losowy w celu analizy uczestnictwa w niektórych programach zdrowia publicznego, np.: w programach przesiewowych dla chorób nowotworowych lub analizy zachowań ryzykownych

Ocena nadzoru epidemiologicznego

1. Cel strategiczny i cele doraźne systemu

2. Sposób funkcjonowania systemu

3. Użyteczności systemu

4. Poszczególne składowe systemu

5. Koszty wprowadzenia i działania systemu

Cel strategiczny i cele doraźne systemu:

• Czy dana choroba/zdarzenie powinna podlegać nadzorowi epidemiologicznemu?

Wskaźniki znaczenia chorób, które należy brać pod uwagę przy planowaniu nadzoru epidemiologicznego:

• Liczba przypadków: zapadalność i chorobowość, liczba hospitalizacji, liczba wizyt lekarskich

• Ciężkość: umieralność i śmiertelność

• Przedwczesna umieralność: liczba lat potencjalnej utraty życia

• Koszt ekonomiczne: wydatki bezpośrednie i pośrednie

• Możliwość zapobiegania: odsetek przypadków, którym można zapobiec

Atrybuty systemu N.E.:

1. Prostota

2. Elastyczność

3. Akceptowalność

4. Czułość

5. Dodatnie wartości diagnostyczne

6. Reprezentatywność

7. Sprawność

Prostota

• Prostota systemu wpływa istotnie na jego sprawność i na koszty jego funkcjonowania. Co przemawia za prostotą?

  • Ilość informacji koniecznej do ustalenia rozpoznania

  • Liczba i rodzaj źródeł zgłaszania

  • Sposób przekazywania danych o pojedynczych przypadkach

  • Liczba jednostek/urzędów otrzymujących dane indywidualne

  • Wymagany poziom szkolenia personelu

  • Rodzaj i zakres analizy danych

  • Liczba i rodzaj użytkowników danych indywidualnych i zbiorczych

  • Sposób przekazywania danych użytkownikom

  • Czas zużywany na funkcjonowanie systemu

Elastyczność

• Zdolność adaptacji systemu do zmieniających się warunków bez znacznego wzrostu jego kosztów

Akceptowalność

• Wada uczestnictwa w nadzorze epidemiologicznym samych chorych oraz personelu jednostek właściwych dla jego prowadzenia

• Wskaźniki służące zmierzeniu akceptowalności:

  • Odsetek osób odmawiających uczestnictwa

  • Odsetek jednostek nie dopełniających obowiązek zgłaszania

  • Kompletność wypełniania formularzy

  • Sprawność dokonywania zgłoszeń (średni czas od zachorowania do zgłoszenia)

Czułość

• Czułość zgłaszania przypadków zgłoszonych do liczby wszystkich przypadków jakie wystąpiły w badanej populacji w odpowiednim czasie

• Zdolność systemu nadzoru do wykrywania epidemii

Dodatnie wartości diagnostyczne

• Stosunek liczby prawdziwie wykrytych przypadków, do liczby wszystkich przypadków zgłoszonych

Reprezentatywność

• Odzwierciedlenie występowania chorób w czasie i miejscu z uwzględnieniem charakterystyki osób pod względem płci, wieku i innych cech uznanych w danym badaniu za ważne

Sprawność

• Czas jaki średnio upływa od wystąpienia choroby do jej rozpoznania, zgłoszenia i podjęcia działań zapobiegawczych

• Czas jaki upływa do rozpoznania wybuchów epidemii oraz trendów zapadalności

Specjalne typy nadzoru epidemiologicznego

• Groźne lub rzadko występujące choroby

• Nadzór nad poszczególnymi grupami zawodowymi lub grupami ryzyka nad osobami powracającymi z obszarów endemicznych

Nadzór w Polsce

• Ustawa z dnia 5.12.2008r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi obowiązująca od 1.01.2008r.

Obecnie w Polsce istnieje obowiązek zgłaszania 59 chorób zakaźnych

• Spośród tych chorób 16 (grup) podlega obowiązkowej hospitalizacji, natomiast 3 choroby zakaźne (gruźlica, kiła, rzeżączka) podlegają leczeniu w zakładach otwartej opieki zdrowotnej

Obowiązkowej hospitalizacji podlegają:

• Osoby chore

• Obieg informacji

  • TSSE

  • WSSE (lekarz wojewódzki)

Obowiązek zgłoszenia choroby zakaźnej lub jej podejrzenia mają:

• Wszystkie placówki i fachowi pracownicy służby zdrowia

• Kierownicy zakładów pracy, szkół, hoteli

• Organy policji

• Naczelnicy gmin, sołtysi

• Kapitanowie statków morskich, śródlądowych i powietrznych

Obieg informacji

Dzielnicowe Poradnie P/gruźlicze

Wojewódzkie Poradnie P/gruźlicze

Sprawozdanie Mz-13 Karty Statystyczne

Instytut Gruźlicy W-wa GUS – W-wa

Istnieje obowiązek zgłaszania zachorowań na niektóre choroby zakaźne Światowej Organizacji Zdrowia, która z kolei informuje o tym inne państwa członkowskie (niezależnie od zgłaszalności wewnątrzkrajowej) – cholera, dżuma, żółta febra!

„nadzór epidemiologiczny – obserwacja osoby zakażonej lub podejrzanej o zakażenie, bez ograniczenia jej swobody, przemieszczania się, wykonywanie badań sanitarno-epidemiologicznych u tej osoby w celu wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych lub potwierdzenia rozpoznania choroby zakaźnej (…)”

Wykład 2. 2.03.2015

Programy zdrowotne

Podstawowe pojęcia

1. Epidemiologia 

2. Zapadalność (zachorowalność), chorobowość, śmiertelność, umieralność, średnia długość życia (kobiet i mężczyzn)

3. Szczepienia profilaktyczne (rodzaje)

4. Antygen, przeciwciało, seropozytywność

5. Choroba zakaźna, choroba cywilizacyjna

6. Zakażenie (kropelkowe, pokarmowe, kontaktowe, mieszane, bezobjawowe, poronne)

7. Zjadliwość patogenów

8. Nosiciel, ognisko epidemiologiczne, okres wylęgania

9. Wywiad epidemiologiczny

10. Dezynfekcja, dezynsekcja, deratyzacja

11. Sterylizator, autoklaw

12. Epidemia, endemia, pandemia

13. Badania prospektywne i retrospektywne

14. Czułość i swoistość testu skriningowego

15. Zapadalność i chorobowość w Polsce na HIV/AIDS, gruźlicę, HBV, HCV

Zjawiska warunkujące zdrowie (pola Lalonda)

Stan zdrowia:

• System opieki zdrowotnej 10%

• Styl życia 51%

• Uwarunkowania osobnicze 19%

• Uwarunkowania środowiskowe ( społeczne, polityczne, ekonomiczne, naturalne) 20%

Metodologia programu zdrowotnego

1. Charakterystyka problemu zdrowotnego:

• Dane pierwotne: zapadalność, chorobowość, charakterystyka problemu

• Dane wtórne (uwarunkowania systemowe): polityczne, społeczne, ekonomiczne, organizacyjne, kulturowe 

2. Uzasadnienie wyboru określonej strategii dla rozwiązania problemu zdrowotnego lub jego fragmentu:

• Dlaczego e taki a nie inny sposób należy konkretny problem rozwiązać?

• Przesłanki naukowe o skuteczności dotychczasowych programów

• Uwarunkowania lokalne

• Wielowariantowość rozwiązań 

3. Cele główne:

• Cele szczegółowe (definicje, wskaźniki)

4. Charakterystyka poszczególnych działań warunkujących osiągniecie celu.

4.1. Działania przygotowawcze:

• Akceptacja środowiska

• Pozyskiwanie środków finansowych

• Pozyskiwanie zasobów kadrowych (intelektualnych)

• Szkolenie (teoretyczne, praktyczne)

• Pozyskiwanie aparatury, sprzętu, pomocy dydaktycznych

• Zabezpieczenie transportu

• Stworzenie więzi organizacyjnych zespołu (poziome, pionowe)

4.2. Realizacja konkretnych zadań wg harmonogramu

5. Bieżący nadzór nad realizacja programu.

6. Ewaluacja programu

• Skuteczność

• Akceptowalność (nadawcy, odbiorcy)

• Optymalizacja kolejnych edycji programów

Techniki ewaluacyjne:

• Opinie nadawcy

• Opinie odbiorcy

• Opinie ekspertów

• Dynamika obiektywnych wskaźników 

Pytania do programów, podsumowanie:

Dlaczego? W jaki sposób? Kto? Kiedy? Kto finansuje? Jaka skuteczność? 

Cechy programu zdrowotnego:

• Wieloletniość (longituidalność)

• Ogólnokrajowy ( województwo - duża populacja) 

• Instytucjonalność

• Stałe finansowanie

• Sprawdzona metodologia

Etapy programu zdrowotnego

Analiza sytuacji

Zdefiniowanie priorytetów

Określenie problemu zdrowotnego

Określenie celów i wskaźników rezultatów

Określenie aktywności i jej wskaźników

Określenie zasobów

Ustalanie planu operacyjnego

Realizacja programu

Ewaluacja

Określenie problemu zdrowotnego

Ewaluacja

Realizacja programu

Ustalanie planu operacyjnego

Określenie zasobów

Określenie aktywności i jej wskaźników

Określenie celów i wskaźników rezultatów

Określenie problemu zdrowotnego

Struktura umieralności:

• Choroby układu krążenia i naczyń (46-47% tendencja spadkowa)

• Nowotwory ( 27% tendencja rosnąca)

• Urazy, zatrucia (7% constans) 

Narodowy program zdrowia:

1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności

2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej ludności

3. Zmniejszenie rozpowszechniania palenia tytoniu

4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem

5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych

6. Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia

7. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych

8. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia, praży i nauki oraz ich skutków zdrowotnych

9. Poprawa stanu sanitarnego kraju

10. Zmniejszenie liczby i skutków wypadków, szczególnie drogowych

11. Zwiększenie sprawności skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia

12. Zwiększenie dostępności do podstawowej opieki zdrowotnej

13. Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała

14. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca.

15. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka

16. Stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie sie lub całkowity powrót do czynnego życia

17. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym

18. Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci i młodzieży oraz kobiet ciężarnych.

Podstawowe problemy zdrowotne XXI w. nadające sie do programów:

1. Gruźlica (tendencja spadkowa, w krajach nowo utworzonych dominuje)

2. AIDS 

3. Żółtaczka (typu B spada bo jest szczepionka, typu C rośnie bo nie ma szczepionki dużo wyższa wirulentność)

4. Nowotwory 

5. Alergie (astma w krajach dobrze rozwiniętych)

6. Palenie tytoniu 

7. Alkohol

Wykład 3. 09.03.2015

Szczepienia jako metoda profilaktyki i nadzoru przeciwepidemicznego

Stadia epidemiologiczne chorób zakaźnych

• Poprawa sytuacji epidemiologicznej – zmniejszenie zapadalności i umieralności 

• Eliminacja choroby zakaźnej - występują wyłącznie zachorowania sporadyczne, niepowiązane. Drobnoustrój występuje w środowisku, natomiast nie występuje w materiale pobranym od zdrowych ludzi 

• Eradykacja - brak zachorowań na daną chorobę, obecności zarazka nie stwierdza się wśród zdrowych ludzi ani w środowisku

Kolonizacja (zasiedlenie)

1. Przebiega w sposób niezauważalny dla gospodarza

2. Dotyczy drobnoustrojów potencjalnie patogennych albo/i flory towarzyszącej człowiekowi w stanie zdrowia

3. Dokonuje się po raz pierwszy tuż po urodzeniu

Miejsce kolonizacji:

• Skóra

• Błony śluzowe

  • Dróg oddechowych

  • Przewodu pokarmowego

  • Dróg moczowych

  • Dróg rodnych

• Śródbłonki naczyniowe

• Błony podśluzowe

Znaczenie „prawidłowej” mikroflory człowieka

1. Powierzchnie skóry i błon śluzowych ciała ludzkiego są kolonizowane przez wielką liczbę drobnoustrojów tworzących „prawidłową florę”

2. Obecność drobnoustrojów nie determinuje więc zakażenia. Dochodzi do niego wówczas, gdy powielania się patogenów jest skojarzone z uszkodzeniem tkanek i narządów.

Prawidłowa flora ciała wywiera korzystny wpływ poprzez konkurencję z zakaźnymi czynnikami patogennymi!!!

Zapobieganie rozwojowi flory patogennej zachodzi na drodze:

• Współzawodnictwa o składniki odżywcze

• Kompetencyjnego blokowania receptorów komórek nabłonka uniemożliwiającego adhezję drobnoustrojom chorobotwórczym

• Stymulacji syntezy przeciwciał reagujących krzyżowo z Ag drobnoustrojów patogennych

• Syntezy bakteriocyn prowadzących do:

  • Degradacji DNA lub RNA

  • Wytworzenia w komórce docelowej kanałów powodujących ucieczkę K⁺

Układ odpornościowy człowieka charakteryzuje:

• Zdolność rozpoznawania czynnika infekcyjnego (antygenu) jako obcego ustrojowi i uruchomienie odpowiednich reakcji

• Zdolność współdziałania komórek zaangażowanych w obronę

• Pamięć immunologiczna po przebytym kontakcie

Pierwotne narządy limfatyczne:

• Grasica (limfocyty T)

• Szpik kostny (limfocyty T i B)

Wtórne narządy limfatyczne:

• Śledziona

• Węzły chłonne

• Szpik kostny

• Tkanka limfoidalna i grudki chłonne zgromadzone wzdłuż przewodu pokarmowego, oddechowego i błon śluzowych (największe źródło komórek odpornościowych!)

Komórki biorące udział w odpowiedzi immunologicznej:

• Fagocyty

• Limfocyty B

• Limfocyty T

Fagocyty:

• Jednojądrzaste (makrofagi, komórki dendrytyczne)

  • Długożyjące

  • Zlokalizowane w wątrobie, skórze, śledzionie, węzłach chłonnych

  • Rozkładają antygen na fragmenty i prezentują go limfocytom

• Wielojądrzaste (monocyty, granulocyty obojętnochłonne)

  • Żyją krótko

  • W odpowiedzi na bodźce wędrują z krwi do tkanek, gdzie niszczą cząstki obce

Limfocyty B

• 15 – 18% limfocytów krwi obwodowej

• Syntetyzują przeciwciała

• IgG, IgM, IgA krążą we krwi

• IgG, IgA w płynach tkankowych

Limfocyty T

• 65 – 72% limfocytów krwi obwodowej

• Współpracują z limfocytami B w tworzeniu przeciwciał

• Współpracują z jednojądrzastymi fagocytami w niszczeniu patogenów wewnątrzkomórkowych (cytotoksyczność)

Odpowiedź immunologiczna:

• Faza indukcyjna (limfocyty łącząc się z antygenem zaczynają się różnicować w komórki efektorowe)

• Faza efektorowa (nowo utworzone komórki efektorowe odpowiadają na antygen):

  • Synteza i wydzielanie przeciwciał (limfocyty B)

  • Wydzielanie cytokin (limfocyty T)

Odporność przeciwzakaźna:

• Wrodzona (naturalna, nieswoista)

• Nabyta (adaptacyjna, przystosowawcza)

Odporność wrodzona:

• Mechanizmy nieswoiste (lipopolisacharydy, oligosacharydy, kwas nukleinowy)

• Rozwój w okresie embrionalnym i w dzieciństwie

Odporność wrodzona:

• Do jej podstawowych elementów należą:

  • Bariery anatomiczne (skóra, błony śluzowe, skład płynów ustrojowych)

  • Mechanizmy funkcjonalne (perystaltyka jelit, aparat rzęskowy dróg oddechowych)

  • Nieswoiste działanie komórek immunokompetentnych (granulocyty, makrofagi)

  • Układ białek aktywnych (np. układ dopełniacza, laktoferyna, lizozym)

Uodpornienie (odporność nabyta)

• Opiera się na mechanizmach swoistych (limfocyty T i B)

• Może przebiegać jako proces pierwotny lub wtórny

• Może mieć charakter czynny lub bierny

• Może mieć charakter naturalny lub sztuczny

Odporność nabyta:

• Uodpornienie naturalne

  • Czynne (zakażenie, zachorowanie)

  • Bierne (przezłożyskowo, podczas karmienia piersią)

• Uodpornienie sztuczne

  • Czynne (szczepienie)

  • Bierne (pozajelitowe podanie Ig)

  • Bierno-czynne (jednoczesne podanie immunoglobulin i szczepionki)

Aktywacja i rozwój układu odpornościowego w zakresie odpowiedzi swoistej najczęściej występuje w wyniku procesów naturalnych (podczas zakażenie lub zachorowania)

Uodpornienie naturalne

• Oznacza nabycie odporności przez organizm w wyniku procesów fizjologicznych bez udziału czynników zewnętrznych lub interwencji medycznej

Uodpornienie sztuczne

• Oznacza działania mające na celu wytworzenie odporności przez organizm w wyniku procesów wynikających z interwencji medycznej o charakterze profilaktycznym lub leczniczym

Uodpornienie naturalne

• Zakażenie lub zachorowanie (czynne)

• Przekazanie drogą przezłożyskową (bierne)

• Podczas karmienia piersią (bierne)

Uodpornienie sztuczne

• Uodpornienie czynne (szczepienia)

• Uodpornienie bierne
  Polega na pozajelitowym podaniu preparatu zawierającego wysokie stężenie Ig (swoistych lub nieswoistych) wytworzonych poza organizmem.

• Uodpornienie bierno-czynne

• Uodpornienie adoptywne
  Rozwija się w wyniku przekazania swoistych limfocytów T

Szczepionka

• Jest to preparat do uodparniania czynnego zawierający określony antygen lub antygeny, które po wprowadzeniu do organizmu uodparniają go na zakażenia jednym lub wieloma drobnoustrojami chorobotwórczymi.

Podział ze względu na formę antygenu szczepionkowego

• Szczepionki ”żywe”

• Szczepionki „zabite”

• Toksoidy (dawniej anatoksyny)

• Szczepionki podjednostkowe

• Szczepionki rekombinowane otrzymane metodami inżynierii genetycznej

• Szczepionki polisacharydowe

Szczepionki „żywe”

• Zawierają żywe drobnoustroje szczepów atenuowanych (odzjadliwionych)

  • Np.: MMR (odra, świnka, różyczka), poliomyelitis (OPV), ospa wietrzna, żółta febra, BCG

Szczepionki „zabite”

• Zawierają zabite i odtoksycznione szczepy bakteryjne

  • Np.: dur brzuszny, grypa

Toksoidy (dawniej anatoksyny)

• Zawierają odpowiednio przetworzone metabolity komórek bakteryjnych

  • Np.: błonica, tężec

Szczepionki podjednostkowe

• Zawierają rozbite drobnoustroje lub ich fragmenty przygotowane z izolowanej frakcji, która zawiera antygen ochronny

  • Np.: Haemophilus influenzae typ b, meningokoki, pneumokoki

Szczepionki rekombinowane

• Ich wytwarzanie polega na wyizolowaniu z drobnoustroju fragmentu jego genomu kodującego białko stanowiące antygen

  • Np.: WZW B (zawiera białko HBV)

Szczepionki polisacharydowe

• Zawierają fragment polisacharydowej otoczki bakterii

  • Np.: Haemophilus influenzae typ b, Neisseria meningitides, Streptococcus pneumoniae

Podział ze względu na postać szczepionki

• Płynne (adsorbowane lub nieadsorbowane)  

• Liofilizowane np.: odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna, gruźlica, wścieklizna (zabita)

Podział ze względu na swoistość szczepionki

• Monowalentne

• Poliwalentne

• Skojarzone

Szczepionki monowalentne

• Zawierają jeden rodzaj drobnoustroju, ew. jeden jego typ

  • Np.: poliomyelitis typ 1, 2 lub 3, grypa, Neisseria meningitidis

Szczepionki poliwalentne

• Zawierają wszystkie lub kilka typów tego samego drobnoustroju lub antygenów pochodzących z kilku typów drobnoustroju

  • Np.: poliomyelitis (biwalentna lub triwalentna), grypa, szczepionka meningokokowi, Streptococcus pneumoniae (23 serotypy tej bakterii)

Szczepionki skojarzone

• Zawierają różne drobnoustroje lub antygeny pochodzące z różnych drobnoustrojów, które uodparniają przeciwko kilku chorobom zakaźnym jednocześnie

Do najczęściej stosowanych szczepionek skojarzonych należą:

• DTP (błonica, tężec, krztusiec)

• DT lub Td (błonica, tężec)

• TyTe (dur brzuszny, błonica)

• MMR (odra, świnka, różyczka)

Szczepionki skojarzone

• Największa liczba drobnoustrojów w dostępnych na rynku szczepionkach to 6: błonica, tężec, krztusiec + poliomyelitis + WZW B + Haemophilus influenzae b

Zalety stosowania szczepionek skojarzonych:

• Podobna skuteczność do szczepionek mono- i poliwalentnych wchodzących w jej skład

• Odczynowość nie jest bardziej nasilona niż po podaniu szczepionek mono- i poliwalentnych

• Nieuzasadnione obawy przed przeciążeniem układu immunologicznego

• Oszczędność czasu i mniejszy stres u dziecka

• Uproszczenie kalendarza szczepień

Szczepienie

• Jest to wprowadzenie szczepionki do organizmu człowieka (lub zwierzęcia) w celu czynnego wytworzenia stanu odporności, zarówno humoralnej jak i komórkowej

Zasady wykonywania szczepień:

• Szczepienie powinno się wykonywać sprzętem jednorazowego użytku, odpowiednio dobranym

• Żadna szczepionka nie może zostać wstrzyknięta w miejsce ze stanem zapalnym

• Szczepionki podawane w iniekcjach (zwłaszcza domięśniowe), najlepiej stosować w mięsień naramienny prawy (osoba dorosła) lub w przednioboczną część uda (dzieci)

• Po wkłuciu należy sprawdzić przez aspirację czy nie trafiło się w naczynie krwionośne

• Różne szczepionki stosowane równocześnie należy wykonywać w odległe miejsca ciała

• Szczepień nie należy wykonywać w pośladek

Należy przestrzegać przeciwwskazań do szczepień!!!

Szczepienia wg sposobu wprowadzania szczepionki:

• Domięśniowe

• Podskórne

• Śródskórne

• Drogą skaryfikacji i mnogich ucisków

• Naturalne metody wniknięcia zaraz

Z epidemiologicznego punktu widzenia podanie szczepionki prowadzi do wytworzenia odporności indywidualnej i grupowej.

Wskazania zdrowotne do szczepień:

• Osoby zdrowe (rutynowe uodpornienie i wzmocnienie odporności)

• Grupy ryzyka zakażenia związanego z chorobą podstawową

• Osoby zagrożone wystąpieniem poważnych powikłań po zakażeniu

• Kobiety w wieku rozrodczym

• Kobiety w ciąży w celu biernego uodpornienia drogą przezłożyskową (?)

Wskazania socjalne do szczepień:

• Dzieci z rodzin wielodzietnych

• Osoby pracujące „przy żywności”

• Pracownicy laboratoriów mikrobiologicznych

• Pracownicy medyczni i paramedyczni

• Służby wojskowe, policja, służby ratownicze

• Osoby podróżujące w rejony endemiczne

• Osoby wrażliwe, przebywające w ognisku epidemicznym

Wykład 4. 16.03.2015

Kształtowanie świadomości konsumenckiej związanej z zagrożeniami ze strony żywności i środków codziennego użytku. 

Konsument - gospodarstwo domowe

• Podmiot systemu społeczno gospodarczego

Ekonomiczne uwarunkowania zachowań konsumenta

• Dochody

• Cena

• Produkt- znak towaru, estetyka, dostawa, gwarancja

• Reklama

• Miejsce sprzedaży

• Czas sprzedaży, obsługa

Społeczno-kulturowe zachowania konsumenta

• Rodzina 

• Grupa odniesienia

• Liderzy opinii

• Grupa społeczna

• Kultura, miejsce zamieszkania

Polityka ochrony konsumenta

• Wzmocnienie reprezentacji interesów konsumenckich, wprowadzenie wspólnotowej polityki ochrony interesów konsumentów

• Edukacja konsumencka - kampanie informacyjne, rozbudowa sieci doradczej

• Ochrona zdrowia i bezpieczeństwa - naukowa analiza ryzyka zdrowotnego, większa sprawność działań w sytuacjach kryzysowych, sprawna legalizacja

• Ochrona praw konsumenta

Ogólne zasady bezpieczeństwa produktu

• Regulacje prawne - dyrektywy techniczne dotyczące no. Kosmetyków, zabawek, leków, tekstyliów, środków pirotechnicznych do użytku cywilnego

• System szybkiego ostrzegania wprowadzony decyzja rady EWG z 2 marca 1984 r. Wielokrotnie nowelizowany wspólnotowy system ostrzegania i nadzoru podlega komisji europejskiej i zakłada ze:

1. Każde państwo członkowskie odpowiada za zapewnienie zgodności z wymogami bezpieczeństwa produktów znajdujących sie w obrocie na jego terenie

2. W ramach systemu działają dwie sieci produktów żywnościowych i produktów użytku

Zadania oddziałów higieny żywienia, żywności i przedmiotów użytku PSSE:

• Bieżący nadzór nad przestrzeganiem przepisów

• Bieżący nadzór sanitarny, w zakresie warunku obrotu materiałami i wyrobami mającymi kontakt z żywnością oraz kosmetyków

• Kontrola jakości zdrowotnej żywności i środków żywienia zwierząt

• Kontrola środków spożywczych celowo dodawanych do żywności, materiałów kontaktujących sie z żywnością, żywnością przekraczająca granice

• Współudział w dochodzeniu epidemiologicznym

Bezpieczeństwo żywności

Warunki które mogą być spełnione, dotyczą w szczególności:

• Stosowanie substancji dodatkowych i aromatów

• Poziomów substancji zanieczyszczających

• Pozostałości pestycydów

• Warunki napromieniowania żywności

• Cechy organoleptyczne

• Działań które musza być podejmowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu żywnością - w celu zapewnienia zdrowia i życia człowieka (data minimalnej trwałości, oświadczenie żywieniowe) 

Warunki zdrowotne żywności

• Prawna regulacja warunków bezpieczeństwa żywności w ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 w szczególności:

• Warunki produkcji żywności, dozwolonych substancji dodatkowych, obrotu artykułów

• Przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji i obrocie artykułami

• Wymagań zdrowotnych wobec wszystkich osób zaangażowanych w wytwarzanie i obrót żywnością

• Materiały kontaktujące sie z żywnością

• Zasady przeprowadzania urzędowej kontroli

Cztery aspekty jakości żywności

• Wartość odżywcza

• Jakość organoleptyczne

• Cechy funkcjonalne

• Bezpieczeństwo dla zdrowia konsumenta

Prawo żywieniowe

• Jednolite dla wszystkich państw UE.

Ogólne wymagania prawa żywnościowego

• Wprowadzają przede wszystkim ogólny obowiązek bezpieczeństwa, który stosuje sie do wszystkich produktów: produkty wprowadzone na rynek powinny być bezpieczne

Nadzór nad żywnością

• Nadzór wewnętrzny - sprawuje we własnym zakresie przedsiębiorstwa produkujące żywność, kontrolując produktu gotowe oraz wdrażając zasady dobrej praktyki higienicznej, produkcyjnej i systemu analizy zagrożeń i krytycznych produktów kontroli – HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Point)

• Nadzór zewnętrzny - sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Weterynaryjna

Zagrożenia związane z żywnością

• Zagrożenie - oznacza czynniki natury chemiczne, biologicznej lub fizycznej w żywności  lub paszy, mogący powodować negatywne skutki dla zdrowia

• Zanieczyszczenia - każdy biologiczny lub chemiczny czynnik lub materiał obcy (nie będący żywnością) lub inne substancje które nie są celowo dodane do żywności a mogą zmniejszać bezpieczeństwo zdrowotne żywności lub uniemożliwić jej zastosowanie zgodnie z przeznaczeniem

Rodzaje zagrożeń

• Chemiczne

• Fizyczne

• Biologiczne

Źródła zagrożeń

• Surowce, półprodukty, opakowania

• Procesy technologiczne

• Sprzęt, aparatura, urządziła

• Czynniki środowiskowe - gleba, powietrze, woda, opady, stan techniczny i higieniczny pomieszczeń, sprzętu, całego procesu produkcyjnego

• Człowiek

Przyczyny zatruć

• Brak lub źle wydzielone strefy czyste i brudne

• Krzyżują sie drogi transportu surowców produkcji, usuwania odpadów

• Brak dostatecznej przestrzeni do magazynowania, produkcji segregacji

• Mieszanie niewykorzystanych produktów, potrwa ze świeżo przygotowanymi

Metody zapobiegania zatruciom

• Zdrowy pracownik - orzeczenie lekarskie, czystość, higieniczny strój, higiena rak, 

• Właściwe higieniczne przygotowanie produktów/potraw

• Utrzymanie należytej czystości stołów, narzędzi, urządzeń, dezynfekcja

• Pakowanie odpadów

• Zabezpieczanie przed szkodnikami, kontrola w tym zakresie, przestrzeganie zasad GHP, GPP

Naturalne substancje szkodliwe w żywności

• Amygdalina - glikozyd cyjanogenny występujący w migdałach, pestkach wiśni, śliwki, moreli, objawy to bóle głowy, niepokój i lęk

• Solanina - glikozyd sterydowy występujący w ziemniakach, zielonych pomidorach, objawy jak przy zatruci pokarmowym, zaburzenia krążenia, oddychania, białkomocz

• Czynnik przeciw trypsynowy - hamuje uwalnianie metioniny występującej w roślinach strączkowych, soi, ujemny bilans azotowy

• Goitryna - substancja o właściwościach wolotwórczych, występuje w rzepaku, kapuście

• Kwas erukowy- w oleju rzepakowym, badania na zwierzętach wykazały hamowanie wzrostu, zmiany czynnościowe w mięśniu sercowym

• Kwas szczawiowy - szczaw, rabarbar, kakao, herbata wiąże wapń, kamica nerkowa

• Kwas fitynowy - maki grubego przemiału, orzechy, pieczywo pszenne - wiąże wapń, żelazo, magnez, cynk

• Saksotoksyna - jest wytwarzana przez plankton i kumuluje sie w organizmach skorupiaków- małże, mięczaki, ostrygi, w niektórych zbiornikach wodnych, ma działanie neurotoksyczne. Zatrucia objawiają sie w krótkim czasie mrowieniem ust, języka, zaburzeniami mowy, bólem głowy, osłabieniem mięśni.

Zatrucie grzybami

• Muchomorem sromotnikowym – substancje toksyczne – cykliczne polipeptydy, anatoksyny, fallotoksyny

• Przebieg zatrucia

• Okres utajony – od spożycia do wystąpienia objawów klinicznych – 6-48 godz.

• Okres ostrego nieżytu jelitowo-żołądkowego – wymioty, biegunka, odwodnienie

• Okres uszkodzeń narządowych – 3-4 dni od spożycia (bywa poprzedzony krótką fazą … 6 godz.) uszkodzenie nerek, rozległa martwica wątroby, śpiączka, kwasica, śmierć

• Piestrzenicą kasztanowatą – substancja toksyczna – gyromitryna

• Objawy zatrucia – nudności, wymioty, bóle głowy, powiększenie wątroby, zabarwienie ciemno czerwone moczu

• Krowiak podwinięty, muchomor czerwony – działanie neurotropowe, substancje o działaniu narkotykowym, atropinowym 1-4 godz.

• Objawy – wymioty, pobudzenie, napady drgawek, rozszerzone źrenice

• Borowik szatański – o działaniu drażniącym przewód pokarmowy – substancje toksyczne – żywice – okres utajenia 1-4 godz.

• Objawy – zaburzenia żołądkowo-jelitowe prowadzące do odwodnienia, zaburzenia wodno-elektrolitowe, uszkodzenie wątroby

• Niektóre zatrucia mają charakter łagodny, objawy ustępują po kilku dniach

Zanieczyszczenia chemiczne

• Toksyny naturalne: histamina, mykotoksyny

• Związki toksyczne powstające podczas przechowywania żywności lub w organizmie człowieka: nitrozaminy

• Pozostałości zanieczyszczeń środowiskowych: antybiotyki, metale ciężkie, pestycydy, nawozy sztuczne, pozostałości leków weterynaryjnych, pozostałości środków myjących i dezynfekujących, dioksyny, wwa

• Nadmierne ilości substancji dodatkowych i substancji pomagających w przetwarzaniu(azotyny, azotany, barwniki, konserwanty)

Substancje obce – dodane celowo

• Substancje konserwujące, azotany i azotyny do peklowania mięs – E-251 z niektórymi aminokwasami tworzą nitrozoaminy działające kancerogennie

  • Dwutlenek siarki – E-220-227 – działają bakteriobójczo i grzybobójczo, powoduje rozkład tiaminy

  • Kwas benzoesowy i jego sole – E-210-213, rozwój bakterii i grzybów, może wywoływać odczyny alergiczne, hamuje czynność enzymów trzustkowych: amylazy i lipazy

Przeciwutleniacze

• Butylohydroksyanizol – E-320, może kumulować się w tkance tłuszczowej, na zwierzętach stwierdzono przerost wątroby i zaburzenia reprodukcji

• Estry kwasu galusowego – E-310-312 – właściwości alergizujące, hamowanie wzrostu

• Tokoferole naturalne i syntetyczne – E-306 – nie budzą zastrzeżeń toksykologicznych

Sztuczne środki słodzące

• Sacharyna – E-954, sprzeczne doniesienia o działaniu rakotwórczym

• Cyklaminiany – E-952, u zwierząt wykazano działanie embrotoksyczne, kancerogenne, mutagenne

• Aspartam – dwupeptyd E-951 – uważany za najbezpieczniejszy sztuczny środek słodzący, nie nadaje się do pieczenia, nie powinny go spożywać osoby chore na fenyloketonurię

Kwasy spożywcze

• Kwas fosforowy – dodawany do napojów orzeźwiających, coli, serów topionych, proszków do pieczenia

• Nadmiar fosforanów może utrudniać wykorzystanie wapnia, magnezu, żelaza z pożywienia

Wybrane zanieczyszczenia techniczne i przypadkowe

• Detergenty

• Pestycydy

• Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne WWA

• Mykotoksyny

• Metale ciężkie

Detergenty

• W kontakcie ze skórą – uszkadzają ją

• Wnikając drogą pokarmową – mogą uszkadzać błonę śluzową układu pokarmowego

• Mogą powodować zmiany zawartości fosfolipidów w wątrobie i obniżać zdolność detoksykacyjną wątroby

WWA

• Do żywności dostają się z zanieczyszczonego środowiska spalinami – motoryzacja, przemysł, wędzenie mięsa, serów, ryb

• Najlepiej poznanym związkiem jest 3,4-benzopiren

• Posiada silne właściwości rakotwórcze

Zanieczyszczenia biologiczne

• Szkodniki, pasożyty, priony

• Bakterie – saprofity powodujące psucie żywności (Lactobacillus, Bacillus), chorobotwórcze (Salmonella, Shigella, Listeria, Campylobacter)

• Produkty metabolizmu drobnoustrojów – enterotoksyna gronkowcowa, toksyna botulinowa

• Wirusy – WZW typu A i E

• Mikotoksyny wytwarzane przez grzyby Aspergillus, Penicilium, Fusarium

Zatrucie jadem kiełbasianym

• Pokarmy zawierające toksynę wytwarzaną przez bakterie beztlenowe – Clostridium botulinum

• Źródło zakażenia – niewłaściwie przechowywane produkty wędzone, peklowane, przetwory domowe, konserwy mięsne, rybne

• Objawy zatrucia – dyspeptyczne, zaburzenia widzenia, przełykania

Czerwonka bakteryjna

• Choroba zakaźna – po spożyciu żywności skażonej pałeczkami Shigella lub kontakt z chorym

• Objawy – gorączka, bóle brzucha, biegunki z domieszką krwi

• Choroba „brudnych rąk”

• Największa zachorowalność w krajach tropikalnych

Escherichia coli

• Zatrucie pokarmowe wywołane przez serotyp Escherichia Coli O157 H7

• Źródła zakażenia: produkty pochodzenia zwierzęcego, mięso, mleko, soki i produkty spożywcze produkowane bez zachowania odpowiednich warunków higienicznych a także woda

• Objawy zakażenia – krwotoczne zapalenie jelita grubego, ostra biegunka, odwodnienie

Wirusowe zatrucia pokarmowe

• Wywołują wirusy jelitowe należące do grup systematycznych, rota wirusy, adenowe atrowirusy, WZW typu A i D

• Wywołują zespoły biegunkowe, zapalenie wątroby

• Zapobieganie – ścisłe przestrzeganie zasad higieny osobistej i warunków sanitarno-higienicznych przy produkcji

Mikotoksyny

• Wykazują działanie toksyczne i kancerogenne

• Mogą uszkadzać miąższ wątroby, przewody żółciowe, prowadzić do nowotworowej proliferacji wątroby

• Onkogeny przełyku, żołądka, okrężnicy, dwunastnicy, nerek

• Odpowiedzialne za zespół aplasytyczny, który prowadzi do niedokrwistości

Zagrożenia fizyczne

• Ciała obce, szkło, metal, drewno, piasek, fragmenty, kości, sierść – działanie drażniące, toksyczne, alergizujące

• Radionuklidy

Metale w racjach pokarmowych

• Ołów i kadm, w ok.30% produkty zbożowe, w ok.40% warzywa i ziemniaki, w ok.10% mięso i jego przetwory

• Źródła rtęci – w 40% ziemniaki, warzywa, w 20% mleko, mięso, ryby

• Źródła arsenu – produkty zbożowe, ryby, owoce morze

• Toksyczne działanie pobranych metali obniżane jest przez składniki odżywcze pożywienia np.: wapń zmniejsza wchłanianie Od i Pb, selen – Cd, Hg, Au, witamina D – Pb, błonnik – Cd, Pb, witamina C i E – Pb, Hg, Cd

• Źródłem zanieczyszczeń żywności jest zanieczyszczone powietrze, woda, przemysł, transport, człowiek

Napromieniowanie żywności

• Cel: niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych

• Zapobieganie psuciu się żywności

• Przedłużony okres do spożycia, kontrolowanie naturalnych procesów biologicznych dojrzewania, kiełkowania

• Jest dozwolone wyłącznie gdy nie stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka jest uzasadnione technologicznie korzystne dla konsumenta

System zarządzania bezpieczeństwem żywności ISO 2000:2005. Wymagania dla wszystkich organizacji w łańcuchu żywnościowym

• Norma ta ingeruje zasady systemu Analizy Zagrożeń i Krytycznego Punktu Kontroli, programów warunków wstępnych oraz normy ISO 9001

• Norma wymienia działania, jakie muszą zostać podjęte dla prawidłowego wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności

Główny Inspektor Sanitarny powołał Zespół ds. Oceny Ryzyka składający się z ekspertów naukowych

• Instytutu Żywności i Żywienia

• Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny

• Państwowego Instytutu Weterynaryjnego, który dokonuje analizy ryzyka w ciągu 24 godzin od otrzymania powiadomienia

Organom urzędowej kontroli żywności przysługuje prawo:

• Badania procesów technologicznych

• Badania receptur z zakresie niezbędnym dla ochrony zdrowia i życia człowieka

• Przestrzegania ksiąg i innych dokumentów kontrolowanego zakładu, jeśli okaże się konieczne dla wyjaśnienia sprawy

• Stosowanie zasad zawartych w systemie zagrożeń krytycznych punktów kontroli

Podejmowanie działań

• W każdym przypadku zespół ekspertów naukowych dokonujemy oceny ryzyka. Główny Inspektor Sanitarny w oparciu o otrzymaną analizę ryzyka podejmuje działania zapewniające wyeliminowanie zagrożenia na obszarze całego kraju.

• Zakwestionowane produkty zostają wycofane z rynku na podstawie decyzji administracyjnych wydawanych przez właściwy organ urzędowej kontroli żywności lub przez producenta.

• Podejmowane są również działania wyjaśniające i zaradcze, stosownie do stanu faktycznego.

Powiadomienia alarmowe dot. produktów, które są w obrocie i dla których na podstawie eksperckiej analizy ryzyka stwierdzono w Polsce zagrożenie dla zdrowia lub życia człowieka.

Należą do nich przypadki:

• Obecność rakotwórczych, niedozwolonych do stosowania w żywności barwników Sudan I-IV w przyprawach

• Obecność szkła w serze feta, w oleju, w musie jabłkowym

• Obecność chloramfenikolu w miodzie

• Obecność zieleni malachitowej w mrożonkach

Dane statystyczne nie są wskaźnikami pogarszania się jakości polskiej żywności lecz wzrostu świadomości osób zaangażowanych w przekazywanie informacji dotyczących niebezpiecznych produktów oraz poprawą i zwiększeniem zdolności analitycznych laboratoriów urzędowej kontroli żywności.

Przedmioty użytku – zabawki

Nowe wymagania techniczne dla zabawek w związku z Dyrektywą 2009/48/ES Toy Safety Directive (TSV)

Właściwości fizyczne i mechaniczne

• Opakowania zabawek nie mogą stanowić zagrożenia życia i zdrowia dziecka (uwięźnięcie małych form w uchu, nosie, zadławienie, uduszenie)

• Zabawki dostarczane łącznie z artykułami spożywczymi musza mieć samodzielne opakowanie

• Zabronione jest łączenie w taki sposób zabawek z artykułem, że artykuł najpierw trzeba zjeść aby wyjąć zabawkę

• Ograniczenie głośności zabawek, aby dźwięk nie uszkadzał słuchu dziecka

• Zabawki do aktywności ruchowej – ograniczona do minimum możliwość wypadku, zranienia

• Zabawki na napędem elektrycznym – prędkość pojazdu nie stanowiąca zagrożenia dla dziecka

Właściwości chemiczne

• Zabrania się używania substancji klasyfikowanych jako kancerogenne, mutagenne, toksyczne

• Zabawki kosmetyczne (kosmetyki dla lalek) muszą być zgodne z dyrektywą kosmetyków z punktu widzenia składu i oznakowań

• Zabawki nie mogą zawierać żadnej z 38 substancji klasyfikowanej jako alergenna

• Nitrozo aminy i substancje podatne na nitrozowanie – zabrania się w zabawkach do 36 m.ż.

Właściwości elektryczne

• Zabawki nie mogą mieć zasilającego napięcia większego niż 24 V, wewnętrzne napięcie może być wyższe jedynie gdy konstrukcja zabawki jest taka, że nie ma żadnego ryzyka nawet gdy zabawka ulegnie rozbiciu

• Zabawki elektryczne muszą zapewnić należytą ochronę przez niebezpieczeństwem zapalenia się

• Zabawki sterowane muszą być bezpieczne nawet przy wadzie systemu elektronicznego

• Elektroniczny transformator nie może być integralną częścią zabawki

• Zabawki nie mogą powodować ryzyka uszkodzenia oczu laserem, diodami LED czy innym promieniowaniem

Właściwości higieniczne

• Zabawki tekstylne dla dzieci do 36 m. ż. muszą nadawać się do prania, a po praniu muszą spełniać wymagania bezpieczeństwa

• Zabawki muszą być tak projektowane aby spełniały wymagania higieny i czystości –bezpieczeństwo mikrobiologiczne zabawek

Ostrzeżenia na zabawkach

• Muszą być podane minimalne albo maksymalne granice wiekowe, minimalna maksymalna masa użytkownika

• Ostrzeżenie o korzystaniu pod nadzorem dorosłych

• Producent zamieszcza ostrzeżenie w miejscu widocznym, czytelnie i zrozumiale

• Przed treścią ostrzeżenia słowo uwaga

Wykład 5. 23.03.2015

Choroby przelękłe: sercowo-naczyniowe, nadciśnienie, nowotwory, cukrzyca

Te choroby niezakaźne stają się najczęstszą przyczyną niepełnosprawności i zgonów osób starszych.

Zachorowalność na choroby przewlekłe i wysoki stopień niepełnosprawności osób starszych może być ograniczony przez:

• Promocję zdrowia

• Odpowiednie strategie zapobiegania chorobom cywilizacyjnym

Osoby starsze w społeczeństwie nadal pełnią wiele istotnych ról. W rodzinach, społecznościach, nawet w zakresie ekonomicznym. Jako formalna jak i nie formalna siła robocza lub przez wolontariat…

W 2000, WHO „Starzenie w toku życia” oparte na koncepcji „aktywnego starzenia”

W 2002, WHO wydała dokument „Aktywne starzenie…”

Zdrowie jamy ustnej jest ważną składową „Aktywnego starzenia” i zostało uwzględnione w sposobie postępowania – polityce zdrowotnej jako jeden z 3 głównych jej filarów. Podkreślono wpływ chorób jamy ustnej na ogólny stan zdrowia oraz jakości życia i znaczenia promocji zdrowia.

Zły stan zdrowia jamy ustnej w środowisku osób starszych przejawia się:

• Dużymi brakami zębowymi

• Nasiloną próchnicą

• Wysoką częstością chorób przyzębia, xerostomią

• Stanami przedrakowymi /rak jamy ustnej

Negatywny wpływ złego stanu zdrowia jamy ustnej na codzienne życie osób starszych bezzębnych. Ograniczona możliwość żucia wpływają na wybór pokarmów, unikanie błonnika.

Bezzębie – czynnik ryzyka utraty wagi oraz niepełnosprawności społecznej związanej z ograniczeniem możliwości komunikowania się.

Zły stan zdrowia jamy ustnej i zły ogólny stan zdrowia wzajemnie na siebie oddziałują, bo mają te same czynniki ryzyka, np.: ostra choroba przyzębia, cukrzyca, choroby układu krążenia i dróg oddechowych.

Utrata zębów – wyższe ryzyko udaru niedokrwiennego, zły stan zdrowia psychicznego.

Czynniki – bezzębie

• Niska klasa społeczna

• Niskie dochody

• Niski poziom edukacji

Funkcjonalne uzębienie – co najmniej 20 zębów naturalnych

Najczęstsze przyczyny bezzębia:

• Zaawansowana choroba próchnicowa i zapalenie przyzębia

• Palenie tytoniu – czynnik sprzyjający

W krajach rozwijających się ze względu na utrudniony dostęp do opieki stomatologicznej ekstrakcje zębów są częstsze.

W niektórych krajach 1/3 do 1/2 osób starszych użytkuje protezy i 3/4 ruchome protezy częściowe i/lub całkowite. Częstość użytkowania protez ruchomych odzwierciedla status socjoekonomiczny. Częstość jest wysoko w grupach o niskim statusie socjoekonomicznym.

Stany związane z użytkowaniem uzupełnień protetycznych:

• Kolonizacja płyty protezy przylegającej do błony śluzowej

• Reakcja protetyczna na materiały protetyczne

Czynniki ryzyka protetycznego zapalenia błony śluzowej jamy ustnej:

• Niedostateczna higiena jamy ustnej lub dużo kamienia na uzupełnieniu protetycznym

• Spanie w protezie

Czynniki ryzyka zapalenia jamy ustnej:

• Niski poziom edukacji

• Przerosty błony śluzowej i odleżyny

• 4% - 26% protezy

Zmiany – uzupełnienie protetyczne:

• Przerost błony śluzowej i odleżyny

• Częściej obserwowane u osób użytkujących protezy całkowite

• Niski poziom edukacji

• Użytkowanie tytoniu

• Rzadkie wizyty u dentysty

Próchnica koron zębów

• Średnia liczba powierzchni w obrębie korony wypełniającej…

Choroby przyzębia

• 5 – 10% osób starszych z głębokimi kieszonkami trzyzębnymi

Choroby przyzębia – czynniki:

• Niedostateczna higiena

• Niski poziom edukacji

Xerostomia

• Podaje się, że suchość w jamie ustnej występuje u 30% populacji osób starszych (65+)

• Ograniczone wydzielanie śliny

Suchość

• Wysoki poziom próchnicy zębów

• Trudności w żuciu

• Trudności w jedzeniu

• Trudności w mówieniu

Leki

• Trójcykliczne leki antydepresyjne

• Leki antypsychotyczne

• Leki z atropiną

• Beta blok ery

• Leki antyhistaminowe

Xerostomia

• Częsta u pacjentów leczonych z powodu nadciśnienia tętniczego, psychiatrycznego

Stany przedrakowe i rak jamy ustnej

• Rak jamy ustnej częstszy w populacjach krajów nie rozwiniętych niż rozwiniętych

Liszaj płaski

• Występowanie: 1-6% osób starszych, płeć żeńska

Rak jamy ustnej

• Używanie tytoniu i alkoholu

• Status socjoekonomiczny

Czynniki protekcyjne w raku jamy ustnej

• Wysokie spożycie warzyw i owoców

…

• Korzystanie z profesjonalnych usług stomatologicznych

• Bariery w wielu krajach rozwijających się – ograniczenie personelu stomatologicznego

• W krajach uprzemysłowionych ograniczona mobilność szczególnie wśród mieszkańców terenów wiejskich ze słabo rozwiniętą siecią transportu publicznego

• Koszty i spodziewane koszty leczenia

Programy dotyczące stanu zdrowia jamy ustnej

• Interwencje kliniczne i populacyjne ukierunkowane na poprawę opieki nad jamą ustną osób starszych

• Kontrola próchnicy zębów oraz choroby przyzębia u osób mieszkających poza instytucjami oraz w instytucjach

Interwencje kliniczne

• Stosowanie fluoru jest skuteczne w zapobieganiu próchnicy zębów: fluoryzacja kontaktowa i płukanie jamy ustnej

• Fluor oraz stosowanie płukanek z fluorem wzmacnia zęby

• Żucie gum ze związkami octanu chlorexydyny

• Działania interwencyjne

• Zaprojektowane w celu poprawy stanu zdrowia oraz chorób jamy ustnej osób starszych zinstytucjonalizowanych poprzez:

  • Badania jamy ustnej

  • Leczenie stomatologiczne

  • Profilaktykę stomatologiczną

Programy dotyczące stanu zdrowia jamy ustnej

• Czyszczenie zębów przeprowadzane przez opiekunów lub pielęgniarki

• Modyfikacja systemów opieki stomatologicznej mająca na celu zlikwidowanie bariery finansowej i ograniczenie nieosiągalnych procedur

• Publiczny program zdrowia

• Wizualne badanie przeglądowe (screening)

• Zły stan zdrowia jamy ustnej w grupie osób starszych stanowi ważny problem

• Stan zdrowia jamy ustnej osób starszych mieszkających w instytucjach

Program WHO w zakresie stanu zdrowia jamy ustnej

• Wsparcie współprowadzenia/funkcjonowania

Oral health politicy

• Światowy Raport o stanie zdrowia jamy ustnej 2003

• Polityka zdrowotna

• Programy nastawione na aktywne osoby

• W przypadku osób mieszkających niesamodzielnie programy nastawione na opiekunów

• Bariera finansowa – koszt lub oczekiwany koszt leczenia

Training for service and care

• Szkolenia dla osób zajmujących się opieką stomatologiczną

• W wielu krajach rozwijających się opieka nad osobami starszymi spoczywa na rodzinie a nie na społeczeństwie

Xerostomia

• Częste picie wody w ciągu dnia

• Ssanie twardych cukierków bez cukru

• Sztuczna ślina

Geriatria – to dziedzina medycyny ogólnej zajmująca się prewencyjnymi, leczniczymi i społecznymi aspektami schorzeń u ludzi w wieku podeszłym, starczym i sędziwym. Nazywana jest medycyną starości. Geriatrą może być tylko lekarz.

Gerontologia – to nauka o starości i o wszystkich związanych z nią zjawiskach i problemach. Gerontologiem mogą być specjaliści z wielu dziedzin (biolog, lekarz, socjolog, rehabilitant, psycholog), ponieważ jest to nauka interdyscyplinarna.

Teorie starzenia się organizmu

• Genetyczna

• Stochastyczna

• Komórkowa – niestabilność genetyczna i progresywne uszkodzenia komórek

• Autoimmunologiczna – starzenie się jest rezultatem progresywnej autodestrukcji mechanizmów autoimmunologicznych; reakcja ta może być modulowana przez czynniki genetyczne, zewnętrzne i inne

• Neuroendokrynologiczna – zmiany w systemie nerwowym i endokrynologicznym mogą być odpowiedzią na proces starzenia; mogą one prowadzić do chorób ograniczających czas przeżycia

Czynniki decydujące o procesie starzenia

• Wewnątrzpochodne

  • Genetyczne

• Zewnątrzpochodne

  • Choroby

  • Styl życia

  • Warunki socjalne i rodzinne

  • Substancje szkodliwe

  • Urazy i wypadki

  • Wykształcenie/zawód

  • Czynniki klimatyczne/geograficzne

Warunki oceny starości:

• Wiek kalendarzowy

• Wiek biologiczny (ogólna sprawność)

• Wskaźniki biochemiczne

• Biologiczne

• Medyczne

Wiek kalendarzowy – wiek biologiczny = starzenie fizjologiczne

Wiek kalendarzowy < wiek biologiczny = starzenie przedwczesne

Wiek kalendarzowy > wiek biologiczny = starzenie opóźnione

Cechy charakterystyczne starzenia

• Zmiany w wyglądzie np.: wzrost

• Zmiany w narządach zmysłu:

  • Wzrok: soczewka staje się grubsza, kłopoty z czytaniem, 25% w wieku 65-75 lat i u 50% po 60 r. ż. zaćma

  • Słuch: niedosłuch 30% po 65 r. ż.

  • Węch i smak: pogorszenie

  • Jama ustna: nadwrażliwość zębiny

Najczęstsze zmiany w głównych układach w procesie starzenia

• Układ pokarmowy

• Układ rozrodczy

• …

Modele starzenia

• Starzenie patologiczne (procesy chorobowe)

• Starzenie fizjologiczne, pomyślne

Uwarunkowania pomyślnego starzenia

• Genetyczne

• Środowiskowe

• Zdrowotne

• Tryb życia

• Satysfakcja życiowa

• Zasoby psychologiczne

• Funkcjonowanie społeczne