Język prawny to ten, w którym formułowane są teksty obowiązującego prawa. Nazywa się go czasem językiem prawodawcy. Jest to odmiana etnicznego języka naturalnego, lecz ze względu na poszczególne cechy zbliża się on nieco do grupy języków sztucznych.Charakteryzuje się on odmiennym nieco, od języka naturalnego, słownictwem, osobliwościami gramatycznymi oraz nieco odmiennymi zasadami stylistyki.
Język prawniczy to język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach prawnych. Język prawniczy jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują. Mówimy więc o języku prawniczym praktyki (posługują się nim organy stosujące prawo) lub nauki prawa (poszczególnych dyscyplin prawniczych, teorii, dogmatyki itp.).
Akty normatywne (prawotwórcze) – produkt parlamentarnego i pozaparlamentarnego stanowienia. Jest to dokument władzy publicznej zawierający normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych. Ma charakter językowy – jest tekstem zawierającym materiał do budowy norm prawnych
1.Przepisy ogólne – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły zachowania.
2. Przepisy szczególne – ustanawiają wyjątki, uregulowania odrębne w stosunku do przepisów ogólnych.
3 .Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe
Przepisy te pozwalają na zapewnienie większej zwięzłości i spójności całego systemu prawa.
4. Przepisy odsyłające – ustanowione są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia się w akcie normatywnym tych samych treści lub w celu uzupełnienia ich treściami zamieszczonymi w innym miejscu. Zawierają one odesłanie do innego przepisu gdzie można znaleźć poszukiwane wzory zachowania. Są to tzw. odesłania wewnątrzsystemowe – odsyłają do innych przepisów aktu normatywnego. Klauzulą generalną nazywamy zawarty w przepisie prawnym zwrot, który odsyła do innego niż system prawny, systemu norm lub ocen – odesłanie pozasystemowe. Dzielą się one na:
- odesłania do dokonania wszechstronnej i w sensie prawnym swobodnej oceny konkretnego przypadku.
- odesłania do pewnych szczególnych systemów reguł moralnych
-odesłania poprzez użycie zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych i dość jednolicie podejmowanych wartości.
5. Przepisy blankietowe – nie ustanawiają one same żadnej reguły zachowania, lecz wskazują na organ państwa, który reguły takie ma dopiero wprowadzić.
6. Przepisy końcowe – grupa przepisów zamykająca akt normatywny. Obejmuje rodzaje przepisów: uchylające (derogacyjne) oraz wprowadzające (przepisy o wejściu w życie aktu normatywnego). Przepisy wprowadzające są elementami koniecznymi (konstytutywnymi) aktu normatywnego.
7. Przepisy uchylające (derogacyjne) – określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.
8. Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Wiążą zarówno adresatów pierwotnych jak i wtórnych, wydają rodzaj polecenia od kiedy należy realizować normy zawarte w danym akcie. Tą nazwą określany bywa też niekiedy odrębny akt normatywny (tzw. ustawa wprowadzająca) zawierający przede wszystkim przepisy przejściowe i uchylające, wydany w celu wprowadzenia w życie innego aktu, szczególnie obszernego czy zasadniczo zmieniającego dotychczasowe regulacje (np. Kodeksu karnego)
9. Przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) – mają szczególną doniosłość ze względu na pewność prawa i bezpieczeństwo obrotu prawnego. Regulują wpływ nowego aktu normatywnego na stosunki powstałe pod działaniem przepisów dotychczasowych
10. W przepisach dostosowujących reguluje się w szczególności:
Sposób powołania po raz pierwszy organów lub instytucji tworzonych nową ustawą
Sposób przekształcania organów lub instytucji utworzonych na podstawie dotychczasowej ustawy w organy/instytucje tworzone przez nową ustawę
Sposób likwidacji organów lub instytucji znoszonych nową ustawą, zasady zagospodarowania ich mienia oraz uprawnienia i obowiązki ich dotychczasowych pracowników
11.Przepis prawny – jest wypowiedzią jaką zastajemy w tekście aktu normatywnego (ustawy, rozporządzenie itp.) Jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną , zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.
Przedmiot regulacji – normy moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego intencji i pobudek. Normy moralne odnoszą się nie tylko do relacji między ludźmi, ale również do stosunku człowieka wobec siebie samego, wobec Boga, elementów składowych, zjawisk przyrody. Obowiązki prawne wobec przyrody SA obowiązkami nakładanymi na ludzi wobec innych tylko dotyczące przyrody.
Sposób regulacji – Wyróżniamy 2 nurty moralności : perfekcjonistyczny i solidarnościowy. Pierwsza domaga się dążenia do doskonałości. Taki system zawiera nakazy i zakazy, ale wspomaga je i podporządkowuje określonym ideałom czy cnotom. Drugi koncentruje się na spełnianiu obowiązków wobec siebie i innych. Jest bliższy uzasadnieniu aksjologicznemu i celom dla których ustanawia się normy prawne
Geneza norm – normy moralne mogą obowiązywać ze względu na nakaz jakiegoś zewnętrznego autorytetu (normy heteronomiczne). Mogą również wypływać z nakazu sumienia lub rozumu w przekonaniu o ich słuszności, sprawiedliwości (normy autonomiczne). Normy moralne wpajane są w procesie wychowania i przyjmowane za własne (internalizacja norm). Jedną z cech prawa jest jego heteronomiczny charakter.
Sposób ogłoszenia i formalizowania norm - normy moralne nie są zwykle spisane, uporządkowane i ogłaszane w postaci sformalizowanych zbiorów. Często nadaje im się odmienną interpretacje. (wyjątkiem jest np. kodeks etyki zawodowej, lub podręcznik savoir-vivre) W przypadku normy prawnej formalne ustanowienie oraz prawidłowe ogłoszenie jako czynność konwencjonalna jest warunkiem koniecznym do Obowiązywania normy.
Sposób obrony wzorów określonych w normach – reakcja na naruszenie norm moralnych polega na potępieniu i odrzuceniu ze strony społecznej (sankcja rozproszona i spontaniczna).
Wykładnia prawa – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych (wykładnia w znaczeniu pragmatycznym) albo produkt jej czynności (w znaczeniu pragmatycznym). Proces dokonywania wykładni jest zespołem czynności i intelektualnych mających miejsce w toku stosowania prawa. Przedmiotem wykładni są teksty prawne.
Tekst prawny – usystematyzowany kompleks wypowiedzi wytworzonych w przewidzianej prawem formie przez podmiot mający do tego kompetencje i odpowiednio opublikowany (Stelmach i Sarkowicz dodają jeszcze wymóg wewnętrznej spójności i niesprzeczności tekstu prawnego). Właściwości tekstu prawnego w dużej mierze determinują metody i sposoby interpretacji.
Wykładnia autentyczna – dokonywana jest ona przez ten podmiot, który przepis ustanowił. Zasięg i moc obowiązywanie takiej interpretacji jest równy zasięgowi i mocy wynikającej z rodzaju interpretowanego aktu. W orzecznictwie sądów:
Jako wykładnia zawarta w oficjalnym i mającym moc wiążącą akcie
W odniesieniu do wykładni, której intencje prawodawcy poznajemy (np. materiały stenograficzne z procesu legislacyjnego)
Wykładnia legalna – dokonywana jest przez uprawniony do tego organ państwa (w latach 1989 – 1997 upoważnienie konstytucyjne do dokonywania ogólnej wykładni legalnej w stosunku do ustaw miał Trybunał Konstytucyjny; obecnie w Polsce nie ma organu upoważnionego)
Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – kiedy uprawnienie do wykładni przepisu jest zawarte w samym przepisie.
Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – wykładnia konkretna, dokonywana w toku rozpatrywania indywidualnej sprawy. Takiej wykładni na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu mogą dokonywać wszystkie organy władzy publicznej stosujące prawo, ze szczególnym uwzględnieniem sądów i administracji publicznej. Wiąże organ jej dokonujący w danej sprawie oraz podmioty wobec których prawo jest stosowane w danej sprawie.
Wykładnia doktrynalna (naukowa) oraz prywatna – wykładni może dokonywać każdy na własny użytek, nie ma jednak ona dla nikogo mocy wiążącej
Wykładnia językowa (językowo – logiczna) - polega na dokonywaniu interpretacji przepisów prawnych przy wykorzystywaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, reguł poprawnego myślenia i reguł logiki prawnej. Pozwala ustalić właściwe znaczenie przepisów prawnych. Dokonując wykładni językowej należy posługiwać się zasadami wynikającymi z reguł semantycznych, syntaktycznych i stylistycznych języka narodowego. Wykładnia systemowa – polega na ustaleniu rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego wykładni w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa.
Wykładnia funkcjonalna i celowościowa ( teleologiczna) – wyodrębnione ze względu na sposób ich prowadzenia. Funkcjonalna ukierunkowana jest na nadanie normie znaczenia uwzględniającego warunki w jakich ta norma ma funkcjonować. Bierze się pod uwagę zasady ustrojowe, warunki ekonomiczne, kulturę prawną społeczeństwa, relacje prawa i innych systemów normatywnych, reguły polityczne.
Wykładnia celowościowa jest jednym w typów funkcjonalne. Ukierunkowana na ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa. Przez cel (ratio legis) rozumie się zamierzony stan rzeczy który powinien być rezultatem stosowania i przestrzegania prawa. Istotą wykładni celowościowej jest odtworzenie celu w jakim norma została ustanowiona.
Wykładnia porównawcza (w układzie synchronicznym i diachronicznym)– polega na ustaleniu znaczenia przepisu przez porównanie go z innymi podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych. W układzie synchronicznym porównuje się przepisy prawa obowiązującego w różnych systemach prawa. W układzie diachronicznym porównuje się obecnie obowiązujące przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi (wykładnia historyczna).
Wykładnia literalna(dosłowna, ścisła) – występuje gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka. Czasami uznaje się obowiązek przyjęcia wykładni literalnej ze względu na fundamentalne zasady, m. in.:
Nullum crimen sine lege poenali – nie ma przestępstwa bez ustawy
Exceptiones non sunt extendendae – wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco
Wykładnia rozszerzająca – polega na porównaniu wyniku wykładni językowej i systemowej lub celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej.
Wykładnia zwężająca – polega na porównaniu wyników wykładni literalnej i celowościowej lub systematycznej i przyjęciu węższego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej.
Reguły inferencyjne – są to logiczne lub quasi-logiczne reguły wnioskowań akceptowane szeroko i wykorzystywane w odniesieniu do prawa stanowionego
Najczęściej wykorzystywane przez prawników reguły inferencyjne:
Jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś więcej jest też uprawniony do czynienia czegoś mniej. Rozumowanie zwane argumentum a fortiori (z silniejszego) w odmianie a maiori ad minus (z większego na mniejsze)
Jeśli komuś jest zakazane czynić coś mniej jest jeszcze bardziej zakazane czynić coś więcej. Jest to rozumowanie argumentum a fortiori w odmianie a minori ad maius
Jeśli kogoś, i tylko jego dotyczy zakaz lub nakaz zachowań lub gdy zachowanie powinno się odbyć w pewnych warunkach to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy nakaz lub zakaz nie dotyczy. Podobnie gdy z tekstu przepisu wynika że adresatom norm nakazany jest jeden ściśle określony sposób postępowania - inne zachowania są niedozwolone. Są to różne warianty wnioskowania a contrario (z przeciwieństwa).
Wnioskowanie przez analogię (per analogiam):
Analogia z ustawy (analogia legis) – polega na zastosowani do nieuregulowanego stanu rzeczy(luka), regulacji dotyczącej podobnego stanu rzeczy uregulowanego
Analogia z prawa (analogia iuris) – polega na sformułowaniu nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką w procesie stanowienia prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa bądź gałęzi prawa. Występuje większe prawodopodowbieństwo popełnienia błędu (przez większą swobodę) niż w analogii z ustawy
U podłoża tego rozumowania leży zasada: ubi eadem legis ratio ibi eadem legis dispositio – z podobieństwa stanów rzeczy wyprowadza się wniosek o podobieństwie ich prawnych konsekwencji.
Wnioskowanie przez analogię nie znajduje zastosowanie w prawie karnym, znajduje zaś w prawie cywilnym. Wnioskowanie przez analogię stanowi odwrotność wnioskowania a contrario.
Wnioskowanie z celu na środki – opiera się na potocznym rozumieniu, że „cel uświęca środki”. Wnioskowanie to może przybrać kilka postaci:
Jeśli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C to zakazane jest podejmowanie zachowań uniemożliwiających osiągnięcie celu C lub zachowania Z (tzw. dyrektywa instrumentalnego zakazu)
Jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C, to przyjmujemy, że nakazane jest podjęcie zachowań stanowiących warunek konieczny zrealizowania zachowania Z lub osiągnięcia celu C (dyrektywa instrumentalnego nakazu)
Jeżeli prawo dopuszcza zachowanie Z (dozwala ale nie nakazuje) lub osiągnięcie celu C, to zakładamy również, że dozwolone jest podjęcie zachowania Z1 prowadzącego do zachowania Z lub osiągnięcia celu C.
Inne rodzaje wnioskowań są wykorzystywane przez prawników rzadziej . Czasem służą wyprowadzaniu norm z norm. Najciekawsze to:
Argumentum a rubrica – nawiązuje do wykładni systemowej. Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej i zewnętrznej aktu normatywnego
Argumentum a coherentia – odwołuje się do spójności, koherencji prawa. Powinniśmy wybrać taką normę z pośród możliwych do interpretacji przepisów prawa, która jest częściowo spójna z innymi normami obowiązującymi.
Argumentum ad absurdum – zakładamy że wykładnia prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków. Gdy spotkamy jakąś niezgodność to taki efekt wykładni należy odrzucić.
Argument z konserwacji – odnosi się do wykładni funkcjonalnej. Interpretując przepisy a następnie ustalając zakres normy prawnej powinniśmy brać pod uwagę konsekwencje zastosowania normy, skutki społeczne, gospodarcze, polityczne itp. Należy wybrać interpretację która prowadzi do skutków możliwie najkorzystniejszych dla adresatów przepisów.
Topiki prawnicze - argumenty wypracowane przez kulturę prawniczą. Są to prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą. Są również zawodne, lecz na co dzień uznaje się je za bardzo przydatne. Korzeniami sięgają myśli Arystotelesa i prawa rzymskiego. Wskazują miejsce wspólne gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym. Są to takie kwestie co do których panuje zgoda jak należy rozstrzygać wątpliwości.
Rodzaje wypowiedzi
1.Wypowiedzi opisowe (deskryptywne) - zdania w sensie logicznym stwierdzające fakty. W tym sensie dają one pewien obraz rzeczywistości. Zdania logiczne pełnią więc funkcję sprawozdawczą. Wypowiedziami o tym charakterze posługuje się język prawniczy.
2.Wypowiedzi ocenne są to wypowiedzi zawierające ocenę jakiegoś stanu rzeczy, zdarzenia, przedmiotu itp. Pełnią przede wszystkim funkcję ekspresyjną.. Treścią wypowiedzi ocennej jest aprobata bądź dezaprobata pewnego stanu rzeczy. Wyróżnia się 2 rodzaje wypowiedzi ocennych:
-Ocena zasadnicza samoistna – jest oceną subiektywną wypowiadającego
-Ocena zasadnicza podbudowana instrumentalnie – wyraża aprobatę bądź dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy, jako środka prowadzącego do osiągnięcia celów
-Do wypowiedzi oceniających zaliczamy również optatywy – (wypowiedzi optatywne), w których treścią jest ocena przyszłego stanu rzeczy.
3.Wypowiedzi normatywne to podstawowy typ wypowiedzi języka prawnego i prawniczego. Ich zadaniem jest wskazanie wzoru powinnego zachowania(zakaz, nakaz, dozwolenie) Pełnią więc one funkcję perswazyjną. zachowania się.
4.Wypowiedzi dokonawcze (performatywy).Wyrażają sens aktów konwencjonalnych (czyli takie które zgodnie z obowiązującymi normami zmieniają rzeczywistość np. nadanie imienia , powołanie na stanowisko, zawarcie umowy)
Budowa normy prawnej:
1.Hipoteza normy pranej: nazywa się część normy w której określa się adresata normy oraz warunki lub okoliczności w których adresatowi temu jest nakazane/dozwolone/zakazane coś czynić. Hipoteza określa elementy podmiotowe i przedmiotowe sytuacji, którą ujmuje.
-O elementach podmiotowych mówimy gdy hipoteza wskazuje adresata normy oraz jego cechy. Może też szczegółowo wskazywać cel albo sposób działania
-Hipoteza dotyczy elementów przedmiotowych– gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresata zewnętrznych. Może też określać miejsce albo czas działania normy.
2.Dyspozycja normy prawnej nazywa się część normy która określa treść zachowania nakazanego, dozwolonego lub zakazanego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów. Wyznacza treść powinnego zachowania i jest najważniejszą jej częścią. Przedmiotem dyspozycji mogą być 2 różne rodzaje postępowania wyodrębnione ze względu na sposób ich uregulowania przez prawo:
a)Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo reguluje prawo(np. zabrnie mienia, zabójstwo, budowa domu, itp.)
b)Czynności konwencjonalne – czyli takie zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tej czynności i ich faktycznych skutków(np. podniesienie ręki podczas glosowania).
Czynności konwencjonalne dzielimy na: -prawnie istotne (akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa, czynności prawne) –prawnie obojętne (obyczajowe, religijne, organizacyjne, inne)
Reguły sensu – regulują sposób dokonania czynności konwencjonalnej.
Czynności prawne to zachowania osób prawnych i fizycznych mające charakter prawnie istotny. Są to czynności wymagające oświadczenia woli i dążące do wywołania określonych skutków prawnych.
3.Sankcje prawna – część normy zawierająca konsekwencje grożące w wypadku zachowania się sprzecznego ze wskazanym wzorem. Sporne jest czy sankcja jest częścią normy prawnej czy też treścią odrębnej formy. Dolegliwość którą upoważnione do tego organy państwa wymierzają naruszycielom norm prawnych. Występują w znaczeniu:
Językowym – jako treść normy zachowania
Realnym – jako społeczny fakt odjęcia określonych kroków w celu ukarania osób zachowujących się niezgodnie z wzorcami norm.
Najczęściej spotyka się sankcje:
1.Egzekucyjna – polega bądź na przymusowym wykonaniu tego, co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata, bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi.
2.Nieważności – Polega na unieważnieniu czynności konwencjonalnych. Ma zastosowanie przede wszystkim do czynności prawnych, które są wyróżnione przez prawo cywilne jako jeden z rodzajów czynności konwencjonalnych konwencjonalnych prawie. Normy, w których zawarte są sankcje nieważności nazywamy leges Perfactae(Prawo doskonałe – bo w świetle prawa uznaje je się za niebyłe). Sankcje nieważności dzielimy na:
a)Nieważność bezwzględna – następuje z mocy samego prawa bez konieczności dokonywania jakiś dodatkowych czynności. Dotyka ona czynność od samego początku tj. jest uważana za niebyłą. Ma miejsce np.:
-Gdy czynność została wykonana przez osobę nieuprawnioną do tego.
-Gdy czynność została wykonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej.
-Gdy czynność została wykonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności.
b) Nieważność względna – gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu np. Sądu o stwierdzenie nieważności Czynność jest ważna do czasu orzeczenia sądu i orzeczenie sądu powoduje unieważnienie czynności ze skutkiem wstecznym
c) Bezskuteczność:
-Zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami umowy lub innej czynności prawnej od zgody tej osoby.
-Względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy żąda tego osoba trzecia. Nie powoduje ona zerwania więzi prawnej między stronami czynności, ale jednocześnie uniemożliwia takie kształtowanie spraw między stronami, które prowadziłoby do pokrzywdzenia osób trzecich.
3.Sankcja karna(represyjna, penalna) – Jest to sankcja za dokonanie czynów zabronionych polegających na działaniu rzadziej na zaniechaniu. Sankcja represyjna polega na pozbawieniu naruszyciela cennych dla niego dóbr. Funkcjami kary mogą być:
-Odpłata – odpowiedź złem na zło => kara jest uznawana za przejaw sprawiedliwości.
-Resocjalizacja przestępcy
-Odstraszenie przestępcy do czynienia rzeczy przez prawo zakazanych
-Odstraszenie innych osób
-(czasami)Izolacja przestępcy od społeczeństwa => uniemożliwienie mu dokonywania dalszych przestępstw
-(czasami)Odizolowanie przestępcy od społeczeństwa na zawsze
Sytuacje wyznaczone przez normy prawne:
#obowiązek-polega na tym, że norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach(określonych w hipotezie) nakaz lub zakaz określonego zachowania. w języku prawnym obowiązki są formułowane przy użyciu trybu oznajmującego, także przy użyciu zwrotów typu „powinien”, „ma obowiązek”.
Nakaz określonego zachowania może przybrać dwie formy:
-nakaz obejmujący tylko jeden typ zachowań, do którego bez narażenia na konsekwencje prawne nie można się uchylić. np. nakaz poddania się szczepieniu podczas epidemii.
-nakaz obejmujący jeden typ zachowania podstawowego oraz drugi(inne zachowanie), który w określonych okolicznościach może być przez adresata wybrany zamiast zachowania podstawowego: zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne.
powstrzymanie się od zachowania nakazanego przez dyspozycję normy prawnej nosi nazwę zaniechania i jest sankcjonowane.
Zakaz – wskazuje typy zachowań uznane przez normę za niedopuszczalne. zrealizowanie takiego zachowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. zakazanie określonego zachowania przez prawo może się odbyć w dwojaki sposób:
-przez użycie funktora normotwórczego, który jednoznacznie kwalifikuje zachowanie jako niedopuszczalne.
-przez sformułowanie normy określającej sankcje, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania.
#dozwolenie – inny rodzaj podstawowej sytuacji prawnej. według niektórych naukowców dozwolenie nie istnieją jak samodzielny rodzaj dyspozycji prawnej lecz są jedynie funkcją zakazów i nakazów. dozwolenia dzielimy na:
-dozwolenia słabe – wtedy kiedy do określonego zachowania nie ma zakazów (prawo milczy)-nie dotyczy władz publicznych.
-dopuszczalność może też wynikać z faktu uregulowania go przez prawo i uczynienia z niego nakazu. – musi być wykonane.
-dozwolenie mocne – wtedy kiedy określone zachowanie jest uregulowane lecz nie jest wprost nakazane lub zakazane.
#Uprawnienie – polega na tym, że norma prawna przewiduje dla adresatów danego rodzaju, w danych warunkach pewną możliwość zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata. W systemie prawa wyróżniamy wiele uprawnień:
Uprawnienie podmiotów do własnych zachowań:
-Wolności prawnie chronione – wolności polegające na możliwości podejmowania zachowań o charakterze czynów.
-Immunitety – Jest to szczególny przypadek uprawnień podmiotów do własnych zachowań. Jego istotą jest nie podleganie kompetencji innych podmiotów(np. Organów władzy)
-Prawa-upoważnienia – do tej kategorii zalicza się określone przez prawo uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych
-Przywileje – uprawnienia polegające na tym, że podmiot uprawniony jest do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami.
Uprawnienia sensu stricto – uprawnienia do zachowań innych podmiotów(Pracodawca może żądać wykonania umówionej pracy, pracownik zaś ma obowiązek ją wykonać).
Kompetencja- jej kompetencji jest na przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z tego uprawnienia powoduje powstanie po stronie innego podmiotu obowiązku określonego zachowania się.
Na kreślenie kompetencji składają się dwie normy:
- Wskazująca podmiot i określająca sposób dokonania przez niego czynności konwencjonalnej.
- Nakładająca na inny podmiot obowiązek wykonania „zalecenia”
Pojęcie kompetencji jest odróżnione od Prawa-upoważnienia z powodu:
- To pojęcie w szczególności odnosi się do szczególnego rodzaju podmiotów(np. organów państwa).
- Upoważnienie do dokonania określonej czynności konwencjonalnej bardzo często powiązane jest z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencje.
Luz decyzyjny (władza dyskrecjonalna) – swoboda w interpretacji kompetencji. Nadaje się go w państwach prawnych ponieważ:
-Zbyt wielki rygoryzm prawa i brak możliwości dostosowania decyzji władczej organu państwa do okoliczności faktycznych sprawa może prowadzić do niesprawiedliwości.
-Zbyt wielki luz decyzyjny może prowadzić do naruszeń.
Istnieje kilka różnych kryteriów podziału kompetencji. Możemy mówic o:
-kompetencji rzeczowej, która wyznacza zakres zagadnień należących do kompetencji danego organu
-kompetencji miejscowej, realizowanej nakreślonym obszarze, co do którego organ może podejmować decyzje władcze.
-kompetencji hierarchicznej – zakres spraw co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swoje usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju.
Szczególną postacią kompetencji są tzw. prerogatywy czyli uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji, niepodlegających kontrasygnacie premiera lub ministra i przez to wyłączone spod kontroli parlamentu.
System prawny – zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów normatywnych. Należące do niego normy prawne są hierarchicznie zróżnicowany i niesprzeczne.
System prawa kontynentalnego (Civil law) – występuje m.in. we Francji, Niemczech, Szwajcarii, Holandii, Włoszech, Skandynawii, Polsce. Ukształtował się pod wpływem dwóch kluczowych determinant: prawa rzymskiego oraz doktryny pozytywizmu prawniczego. Fundamentalne założenia:
Zasadę wyłączności, dominacji prawa stanowionego jako źródła prawa. Kult ustawy jako dzieła politycznego ciała przedstawicielskiego.
Zakaz tworzenia prawa przez sądy, które zajmują się wyłącznie stosowaniem prawa, interpretowaniem (wykładania) (Monteskiusz – sędziowie ustami ustawy)
Minimalizowana jest rola innych postaci prawa: zwyczajowego, kanonicznego, naturalnego.
Prawo systemem tworzonym racjonalnie. Powinno być systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk
Najdoskonalsza forma – kodeks, który w sposób całościowy i wyczerpujący reguluje określoną dziedzinę życia społecznego
System prawa common law – system anglosaski. Zasady przewodnie:
Jest mozaiką różnych typów prawa (przez to że prawo rzymskie nie miało wpływu): stanowionego, precedensowego (case law), zwyczajowego
Prawu stanowionemu przysługuje prymat. Oddziaływanie doktryn pozytywizmu prawniczego.
Istotną rolę odgrywają sąd, które w swoich orzeczeniach formułują ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania, mogące być podstawą dalszych orzeczeń (ratio decidenti)
Nie przyjmuje się racjonalności, spójności i pozbawienia luk. Znacznie większą rolę odgrywają kontrakty (prywatne umowy). Prawo funkcjonuje w działaniu (law In action).
Budowa sytemu prawa wg. H. L. A. Hart ‘ a odrzucił teorie Austina i Kelsena. Należy wyodrębnić dwa typy reguł:
pierwotne -nakazy i zakazy określonych zachowań, skierowane do adresatów pierwotnych
wtórne – adresatami są organy władzy publicznej
reguły uznania (rules of recognition) – chronią przed niepewnością. Jakie działania i fakty muszą zaistnieć aby reguła mogła uchodzić za wiążącą.
reguły zmiany (rules of change) – sposoby wprowadzania lub usuwania jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych.
reguły orzekania (rules of adjudication)- przeciwdziałają nieskuteczności prawa. Upoważniają określone osoby do dokonywania ustaleń czy została naruszona reguła pierwotna.
Normatywna koncepcja źródeł prawa (wymyślona przez Polaków) – pozwala rozstrzygnąć jakie normy należą a jakie nienależną do systemu. 2 typy reguł:
walidacyjne – nakazują uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze w danym systemie.
egzegezy - ustalone przez doktrynę reguły wykładni przepisów, czyli „przekładania” przepisów zawartych w aktach normatywnych na kompletne normy postępowania.
reguły interpretacyjne
reguły inferencyjne
Reguły kolizyjne:
Reguła kolizyjna porządku hierarchicznego – norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normę niższego rzędu (lex superior derogat legi inferiori)
Reguła kolizyjna porządku czasowego – norm późniejsza uchyla normę wcześniejszą, pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu. (lex posterior derogat legi priori)
Reguła porządku treściowego – norma szczególna uchyla normę ogólną, pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu (lex specialis derogat legi generali). Późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza uchylenia normy szczególnej (lex posterior generalis non derogat legi priori speciali)
Usuwanie norm z systemu w prawie stanowionym:
Derogacja – uchylenie mocy obowiązującej przepisów służących do budowy normy. Na ogół dokonuje tego podmiot, który dane przepisy ustanowił
Orzeczenie – przez kompetentny organ. (np. Trybunał Konstytucyjny). Orzeczenie niekonstytucyjności przepisów i tym samym pozbawienie ich mocy obowiązującej.
Upływ czasu na który akt normatywny został wydany
Desuetudo – odwyknienie
Zastosowanie reguł kolizyjnych
Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie stwierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony. Sprawa czy ustawodawca pozostawił dany stan rzeczy poza zakresem regulacji działając świadomie, czy nie. Powinno się opierać na dwu przesłankach:
Znajomości prawa pozytywnego
Znajomości preferencji aksjologicznych i zamierzonych celów ustawodawcy, wyrażonych w innych aktach prawnych lub rekonstruowanych przez doktrynę.
Luki konstrukcyjne – gdy badający lub stosujący prawo dojdzie do przekonania, że nieprawdopodobne jest aby racjonalnie działający ustawodawca pozostawił dany stan rzeczy poza zakresem regulacji prawnej.
Ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi(„ swoista luka w prawie”)
Pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można ustalić norm regulujących określoną kwestię(„techniczna luka w prawie”)
Luka aksjologiczna (luki pozorne) – czyli taka w której twierdzimy, że ustawodawca powinien jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, jeśli kierować ma się pewnymi zasadami aksjologicznymi. Założenia taka osoba oceniająca uznaje za oczywiste, godne akceptacji i niepodważalne. Wyróżnić tu można dwa wypadki:
Gdy według oceniającego ustawodawca pominął uregulowanie tej kwestii.
Gdy według oceniającego ustawodawca nie wziął danej kwestii pod uwagę.
Luki logiczne – również pozorne ; wynikają z istnienia sprzeczności norm. Gdy spotykają się 2 normy sprzeczne lub przeciwne logicznie powstaje tzw. próżnia prawna.
Luki pozorne – istnieją tylko w ocenie osób formułujących taki pogląd na prawo, są odbiciem ich postulatów, co do treści obowiązującego prawa
Prawo publiczne konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne materialne i procesowe
Prawo prywatne cywilne, handlowe, rodzinne
Pośrednie między prywatnym a publicznym pracy, bankowe, rolne
Prawo cywilne – podstawowa gałąź prawa prywatnego. Ukształtowana w dużej mierze od prawa rzymskiego (kraje romańsko-germańskie). Reguluje na zasadzie równorzędności podmiotów stosunki majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe, chroni dobra osobiste (zdrowie, cześć, dobre imię). W Polsce uregulowane Kodeksem cywilnym z 1964r oraz licznymi ustawami. Dzieli się na :część ogólną, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań , cześć poświęconą czynom niedozwolonym, prawo spadkowe
Prawo rodzinne – reguluje stosunki małżeńskie, stosunki między rodzicami i dziećmi (władza rodzicielska), kwestie przysposobienia (adopcji) itp. Przez niektórych uważane za część prawa cywilnego. Uregulowane Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym z 1965r.
Prawo handlowe – gałąź prawa prywatnego, wyrosła z cywilnego prawa gospodarczego, regulująca profesjonalne stosunki handlowe. Od 2000r w Polsce ujęte jest w istotnej części (tzw. ustrojowej) w odrębną regulację kodeksową (Kodeks spółek handlowych). Kodeks określa podstawowe rodzaje spółek, które mogą uczestniczyć w obrocie handlowym, zasady ich tworzenia i zarządzania nimi.
Prawo pracy – obejmuje regulacje stosunku pracy zawieranego przez pracodawcę z pracownikiem, regulacje dotyczące organizacji pracodawców i pracowników, układów zbiorowych pracy i sporów zbiorowych, kwestie świadczeń należnych pracownikowi itp. Obowiązującą ustawą jest Kodeks pracy z 1974r. Główne zasady prawa pracy: prawo do podjęcia pracy, wolność pracy, równe traktowanie pracowników, godziwe wynagrodzenie, możliwość zrzeszania się w związki zawodowe.
Prawo karne – zespół przepisów prawnych, który normuje kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione i stosowanie sankcji przez państwo. Reguluje je Kodeks karny z 1997r (prawo karne materialne), Kodeks postępowania karnego z 1997r (prawo karne procesowe) oraz Kodeks karny wykonawczy z 1997r (wykonywanie kar i środków karnych). Podstawowe zasady:
zasada praworządności – dyrektywa ścisłego przestrzegania nakazów prawa, oraz działania państwa na postawie prawa.
zasada humanitaryzmu – jednostka ludzka jest najwyższą wartością i prawo karne nie może prowadzić do naruszenia jej godności.
zasada sądowego wymiaru kary sprawiedliwej
zasada in dubio pro reo – nakaz interpretowania wątpliwości na korzyść oskarżonego
Prawo konstytucyjne – obejmuje zespół norm regulujących ustrój polityczny i prawny państwa, podstawy ustroju ekonomicznego, organizację władzy publicznej, status prawny jednostki oraz przysługujące jej prawa. Podstawowym aktem normatywnym jest Konstytucje RP z 1997r , ale liczne regulacje występują też w ustawach i aktach normatywnych niższego rzędu.
Prawo administracyjne – reguluje podstawowe procesy administracyjne w państwie, oraz władczy charakter działania organów administracji w stosunku do obywateli. Jego przepisy nie składają się na regulację kodeksową, gdyż dotyczą wielu dziedzin (kultura, bezpieczeństwo, zdrowie, edukacja)Skodyfikowana jest tylko część formalna (procesowa): Kodeks postępowania administracyjnego z 1960r.
Prawo międzynarodowe publiczne – nie należy bezpośrednio do prawa wewnętrznego ( tworzą akty prawa pozytywnego powstające i obowiązujące na terytorium danego państwa). Prawo prywatne międzynarodowe – dopuszczanie możności stosowania obcego prawa w stosunkach wewnętrznych danego państwa. W co raz większym zakresie regulują traktaty międzynarodowe i akty prawa europejskiego, które mają pierwszeństwo nad prawem krajowym. Rozstrzyga także w jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może w tym kraju być stosowane w sprawach prywatnych.
Prawo europejskie – od 1 maja 2004r w Polsce. Jest to prawo tworzone początkowo w ramach wspólnot europejskich (EWG, Euratom ) a następnie Unii Europejskiej. Prawo wspólnotowe dzieli się na:
Źródła pochodzenia prawa - fontes iuris oriundi
W znaczeniu formalnym – akty normatywne(prawotwórcze), które dają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa
W znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, a niekiedy religijnym charakterze, które wpłynęły na treść i formę norm istniejących w danym państwie.
W znaczeniu instytucjonalnym – organy władzy publicznej, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu danych norm prawnych.
Fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze) – dzieło różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym (np. stanowienie ustawy w trybie procedur parlamentarnych prawotwórcze orzeczenie sądowe, umowy międzynarodowe)
Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) – wszystkie rzeczy (dokumenty, publikacje, inskrypcje), z których możemy się dowiedzieć o istniejącym niegdyś prawie.
Zwyczaj – w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorców zachowań przez członków pewnej zbiorowości(narodu, społeczności lokalnej czy zawodowej)
Rodzi się spontanicznie przeważnie bez udziału władzy
Powstaje w długim procesie społecznym
Jego przedmioty są przedmiotem głębokiej i powszechnej internalizacji
Twórca najczęściej grupowy anonimowy
Regulują przede wszystkim związki między członkami społeczności
Prawo zwyczajowe – powstaje wtedy, gdy zwyczaj jest na tyle istotny, że zostaje sankcjonowany, przez organy władzy publicznej.
Zjawiska potrzebne do przekształcenia zwyczaju w prawo zwyczajowe:
Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego dotyczy (np. kupieckie)
Stosunkowo precyzyjne ukształtowanie się wzoru postępowania
Uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo
Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą
Zwyczaj prawny – ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków. Nie jest źródłem prawa, lecz sposobem jego realizacji.
1. Stanowienie prawa
Stanowienie prawa jest podstawowym sposobem jego tworzenia. Jest aktem świadomym i celowym. Akt ten dokonywany jest jednostronnie, przez uprawniony do tego podmiot, a w jego wyniku powstają normy abstrakcyjne i generalne. Cechami stanowienia prawa jest sformalizowanie, prospektywność (są zwrócone ku przyszłości), konstytutywność. Sformalizowanie tego aktu polega na:
-Oddanie aktu w ręce kompetentnego organu władzy publicznej
-Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów
-Ustanowienie aktom normatywnym określonych prawnie formy
-Podanie aktów normatywnych do wiadomości publicznej
Akty stanowienia prawa mają charakter Prospektywny, co oznacza, że są zwrócone ku przyszłości; normują sytuację w stosunku do nieokreślonej liczby osób (abstrakcyjność normy) i wobec rodzajowo wskazanych adresatów (generalność)
Konstytutywność – polega na tym, że wraz z aktem stanowienia, na mocy kompetentnego organu wprowadzane są do systemu lub usuwane normy prawne.
2. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym
Tworzenie prawa w drodze umów jest podstawowym narzędziem tworzenia prawa międzynarodowego publicznego (prawa traktatowego).
Prawo powstające w wyniku zawarcia umowy to - Prawo konsensualne – jest w istocie prawem stanowionym tyle że nie jednostronną decyzją władzy publicznej.
3. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo
Zwyczaj – trwałe praktykowanie określonych wzorców zachowań przez członków pewnej zbiorowości. Zwyczaj rodzi się na ogół spontanicznie przeważnie bez udziału władzy, twórca jest najczęściej grupowy i anonimowy. Powstaje w długim procesie społecznym, a jego podmioty są na ogół przedmiotem głębokiej i powszechne internalizacji. Reguluje on przede wszystkim związki między członkami społeczności i jej instytucjami władczymi.
Prawo zwyczajowe – mamy z nim do czynienia, gdy w danej zbiorowości upowszechniło się przekonanie, iż istniejące dotychczas zwyczaje są na tyle dla niej istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej. Do przekształcenia się zwyczajowej normy postępowania w normę prawa zwyczajowego konieczne jest współwystępowanie kilku zjawisk:
1) powszechnej akceptacji zwyczaju w środowisku, którego dotyczy
2) stosunkowo precyzyjne ukształtowanie się wzoru postępowania
3) uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo
4) akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą
Istnienie prawa zwyczajowego jest charakterystyczne dla społeczności stagnacyjnych(powolny proces zmian – ewolucyjny nie rewolucyjny)
Zwyczaj prawny – ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków. Nie jest źródłem prawa, lecz sposobem jego realizacji.
4.Prawotwórcze orzecznictwo sądowe:
Precedens – orzeczenia sądów formułujące nowe zasady rozstrzygnięcia jakiejś sprawy, a porządek tak powstającego prawa zwany jest prawem precedensowym. W niektórych państwach P. są ważnym źródłem prawa. Przy formułowaniu precedensu sędzia kieruje się własnym poczuciem słuszności, wiedzą, doświadczeniem i prawym zwyczajowym. Prawo tworzone w ten sposób zwane jest prawem sędziowskim.
5.Recepcja prawa obcego – obce akty normatywne uznaje się za obowiązujące, czasami po niewielkich adaptacjach na własnym terytorium. Dokonuje się ona za pomocą formalnej decyzji władczej organów władzy państwowej i dotyczy z reguły gotowych już aktów prawa stanowionego, dlatego można proces recepcji traktować jaki szczególny przypadek stanowienia prawa.
Konstytucja (ustawa zasadnicza) Charakteryzuje ją to:
Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie(wyj. państwo federacyjne)
Jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem normatywnym całego systemu prawa. Wszystkie inne akty muszą być z nią zgodne
Uchwalenie nowej, zmiana, uchylenie dotychczasowej – odbywa się szczególnym trybem(bardzo restrykcyjnym i formalnym)
Giętkie, te, które nie wymagają szczególnego trybu
Sztywne, które wymagają szczególnego trybu
Zawiera podstawowe zasady ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, organizacji, zadań i kompetencji, wolności, obowiązki człowieka i obywatela, relacje między organami państwa, podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego
W Polsce istniała tradycja uchwalania aktów o ustrojowym znaczeniu – mała konstytucja (1919, 1947, 1992). Jest to akt ranki konstytucyjnej ustalający wybrane, najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia konstytucji całościowej.
Ustawa – akt parlamentu, którym może być uregulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie (np. budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie) muszą być uregulowane ustawą (materia ustawowa) Muszą być zgodne z konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.
Kodeks – akt normatywny wydany w formie ustawy, reguluje on kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną część życia publicznego. W Polsce istnieją: Kodeks Cywilny(KC) Kodeks Karny(KK) Kodeks Postępowania Administracyjnego(KPA) Kodeks Postępowania Karnego(KPK)
Kodeks Postępowania Cywilnego(KPC) Kodeks Rodziny i Opiekuńczy(KRO) Kodeks Pracy (KP) Kodeks Spółek Handlowych(KSH) Kodeks Wykroczeń (KW) Kodeks Karny Wykonawczy(KKW) Kodeks Celny
Akty normatywne o randze ustawy - czasami (w Polsce w latach sanacji) prezydent w przypadku rozwiązania sejmu i senatu w pilnej potrzebie mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Obecnie w czasie stanu wojennego, gdy sejm nie może obradować prezydent na wniosek rady ministrów dotyczy: Zasad działania organów publicznych Zasad ograniczenia wolności i praw obywatela
Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego
Konstytucja państw demokratycznych, w tym Konstytucja RP uznają ratyfikowane umowy międzynarodowe za część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośredniemu, chyba że stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy.
Stosowanie bezpośrednie – oznacza że nie trzeba treści umowy przekładać na treść ustawy wewnątrzkrajowej i można postanowienia tej umowy stosować tak jak stosuje się postanowienia każdej ustawy.
Podstawowym warunkiem obowiązywania umowy międzynarodowej na terytorium państwa jest ratyfikacja umowy międzynarodowej. Ratyfikacja jest istotną prawnie czynnością konwencjonalną dokonywaną przez uprawniony konstytucyjnie organ, mocą której podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo. W Polsce organem upoważnionym do ratyfikacji jak i wypowiadania umów międzynarodowych jest Prezydent RP, lecz wymaga kontrasygnaty premiera.
Ratyfikacja wg Konstytucji RP:
Umowy których ratyfikacja nie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, przedstawiają taką umowę Prezydentowi do ratyfikacji, Premier jedynie zawiadamia sejm. Umowy te muszą być zgodne z ustawami
Umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, jeżeli treść umowy dotyczy:
a) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub wojskowych
b) wolności, praw/obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji RP
c) członkowstwa RP w organizacji międzynarodowej
d)znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym
e) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy
Umowy, które wymagają zgody na ratyfikację wyrażonej w trybie szczególnym. Chodzi o umowy w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej.
Wymagają poza podpisem prezydenta, uchwalenia specjalnej ustawy[każda z izb oddzielnie większością 2/3 głosów przy połowie uprawnionych z każdej izb. (alternatywne może być referendum ogólnokrajowe)
Ponadto w przypadku przystąpienia Polski do organizacji międzynarodowej w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami.
Rozporządzenia, których charakter jest zbliżony do ustaw, mają za zadanie ujednolicać przepisy prawa w krajach UE, mają charakter wiążący, a zawarte w nich normy są abstrakcyjne i generalne. Ogłasza się je w Dzienniku Urzędowym UE. Obowiązują bezpośrednio
Dyrektywy – mają charakter wiążący, ale nie tak bezpośredni jak rozporządzenia. Wskazują określone stany rzeczy (cele) , które mają być osiągnięte drogą wprowadzenia przez pastwo odpowiednich regulacji z zakresu prawa powszechnie obowiązującego. (implementacja dyrektywy)
Decyzje – mają charakter indywidualny i konkretny
Opinie – nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny
Zalecenia – sugerują podjęcia określonych działań.
Również zwyczaje międzynarodowe mogą być podstawą aktów stosowania prawa przez organy władzy publicznej w Polsce.
Rozporządzenie wykonawcze
akt normatywny wykonawczy, wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie organ państwowy i w celu wykonania ustawy. Upoważnienie takie powinno wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz zawierać wytyczne dotyczące treści aktu wykonawczego. Rozporządzenia musza być zgodne z konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi , dotyczyć tylko tych kwestii, które obejmują nakaz lub upoważnienie zawarte w danej ustawie oraz nie mogą przekraczać granic tego nakazu/upoważnienia.
W Polskim systemie prawnym rozporządzenia wydają: Rada Ministrów Prezes Rady Ministrów Każdy z ministrów kierujących działaniami administracji rządowej Prezydent RP Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Akty prawa wewnętrznego (interna)
Katalog nie ma charakteru zamkniętego. 3 typy: uchwały Rady Ministrów, Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, zarządzenia ministrów. Dotyczyć mogą: zasad działania, struktury, sposobów obsadzania stanowisk. Akty te podlegają kontroli zgodności co do powszechnie obowiązującego prawa (Trybunał Konstytucyjny). Często zalicza się również uchwały Sejmu i Senatu wraz z ich regulaminami (wewnętrzny porządek, tryb powoływania, działalność, sposób wyk. Obowiązków).
Fakty prawne
Stosunki prawne powstają, zmieniają się i ustają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawnymi.
Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody. Normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia stosunków prawnych.
Zachowania – wydarzenia zależne od ludzkiej woli.
Czyny wstępują w postaci:
Czyny zgodne z prawem
Czyny niezgodne z prawem(niedozwolone)
Czynności konwencjonalne wśród nich trzeba wyróżnić:
Czynności władcze – organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa
Czynności prawne – wymagające oświadczenia woli zmierzające do wywołania skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne(znaczenie węższe: czynności prawne z zakresu prawa cywilnego, szersze: z dziedzin różnych działów prawa).
Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie/osobom komunikatu (ustnego, pisemnego, wyrażonego gestem) iż pragnie się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny. Treść oświadczenia woli może być domyślna kiedy to z przebiegu zachowania wnioskujemy o rzeczywistej woli podmiotu ( wnioskowanie per facta concludentia). Oświadczenie woli jest skuteczne gdy nadany komunikat doszedł do wiadomości osoby/osób do której był skierowany.
1.normy-reguły - Wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób że adresad ma tylko 2 możliwości: może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć jeśli zachowa się inaczej. Normy-reguły nie da się naruszyć częściowo lub w pewnym stopniu
2.normy-zasady – jej mianem określamy wiążące prawnie normy, które często w systemie prawa zajmują wobec innych norm pozycję nadrzędną i pełnią w nim szczególną rolę. Zasady dzielą się na:
-zasady w znaczeniu dyrektywalnym, które nie wskazują tego co jest ale co być powinno. Zasady te mają charakter norm naczelnych – wytyczające granice, w których inne normy powinny się mieścić.
-zasady w znaczeniu opisowym – zasada prawa w tym znaczeniu to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej, który rekonstruujemy na podstawie opisu szerszego materiału prawnego.
3.Normy bezwzględnie i względnie wiążące:
Ze względu na odmienny sposób wyznaczania powinnego zachowania wyróżnia się:
a) normę bezwzględnie wiążącą (imperatywną) – ustanawiającą drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i niedopuszczającą zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję.
b)normę względnie wiążącą (dyspozytywną) – ustanawiającą pewnien wzorzez zachowania do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczającą, że adresaci mogą zachować się w sposób odmienny.
4.Norma postępowania to wypowiedź, która określoną osobę w określonych okolicznościach upoważnia, nakazuje lub zakazuje aby ta osoba tak, a nie inaczej postąpiła. Normy postępowania dotyczą zachowań które są uzależnione od woli działającego. Norma postępowania zawiera 3 elementy konieczne do jej zrealizowania:
-określenie adresata normy
-określenie wzoru postępowania
-określenie okoliczności warunkujących zachowanie
5.Norma prawna- jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Przyjmuje się , że jest ona regułą zachowania noszącą dwie zasadnicze cechy:
-Generalność. Generalny charakter normy prawnej odnosi się do dwóch określonych w niej elementów: adresata oraz okoliczności, w jakich odpowiednie postępowanie adresata powinno mieć miejsce. Generalność określenia adresata normy oznacza, że norma jest skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata indywidualnego. Wskazanie adresatów odbywa się poprzez powołanie się na ich cechy rodzajowe lub poprzez określenie terytorium na, którym norma będzie obowiązywać.
-Abstrakcyjność oznacza, że wzór zachowań określany jest przez wskazanie rodzajowych a nie konkretnych zachowań Określenie normy nie powinno być szczegółowe lecz ogólne, tak aby objąć dużą liczbę przypadków. Przeciwieństwem abstrakcyjności jest kazuistyczność czyli szczegółowe zaznaczenie zakresu normy.
6.Normy moralne - odnoszą się do tych zachowań człowieka, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra. W życiu społecznym mają znaczenie fundamentalne
7.Normy religijne - normy uzasadnione w kategoriach dobra i zła(„dobrego uczynku” lub grzechu). Są to normy moralne odwołujące się do autorytetu Boga, Absolutu, bogów lub Istoty Najwyższej. Normy zależą od wyznawanej religii. Posiadają specyficzne, charakterystyczne dla siebie sankcje.
8. Normy obyczaju - odnoszą się do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań typu: „jest – nie jest przyjęte” w danym środowisku i okolicznościach. Charakteryzują się anonim ościową źródeł. Mają nikły wpływ na normy prawne i moralne.
9. Normy organizacji społecznych i politycznych – normy postępowania i normy sankcjonujące adresowane do członków organizacji społecznych i politycznych. Są stanowione w statutach przez odpowiednie organy. Cieszą się znaczną autonomią, lecz nie mogą być sprzeczne z powszechnie obowiązującym prawem. ( tworzenie organizacji – Konstytucja RP w art. 12)
10.Normy społeczne – formułowane lub wspierane przez grupy społeczne i kierowane do członków takich grup.
11.Występowanie pary norm: norma sankcjonowana (hipoteza +dyspozycja), oraz sprężona z nią norma sankcjonująca (w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej występuje dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczany w treści tej normy). Norma sankcjonowana skierowana jest do adresatów pierwotnych (dłużnicy, właściciele, żołnierze), zaś norma sankcjonująca do adresatów wtórnych (sąd, urząd skarbowy). Norma sankcjonująca jest normą posiłkową, uruchamianą tylko wtedy gdy naruszona została norma sankcjonowana. Norma sankcjonowana nie zawiera przymusu.