Grupa rówieśnicza i szkoła, jako środowisko wychowawcze
Pojęcie środowiska wychowawczego obejmuje całość elementów otoczenia jednostki, wpływające w sposób samorzutny, jak i zorganizowany na jej rozwój. Pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym jest rodzina. W toku dalszego rozwoju staje się nim także grupa rówieśnicza. Kolejnym środowiskiem wychowawczym jest instytucja wychowawcza, jaką jest szkoła. Szkoła jest obok rodziny i grupy rówieśniczej środowiskiem wychowawczym znacznie wpływającym na rozwój dzieci i młodzieży. Zajmuje się „kształceniem i wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo – wychowawczych i programów”.1 Obowiązek szkolny obejmuje aktualnie, dzieci w wieku od lat sześciu do szesnastu, jest to, więc dość długi czas. Oprócz funkcji czysto dydaktycznej, szkoła pełni również funkcję wychowawczą, którą realizuje poprzez kształtowanie postaw wobec ludzi, norm i wartości. „Szkoła ułatwia rozwijanie i pogłębianie przekonań i postaw w sferze społecznej, moralnej, ideowej, religijnej”.2 Ze względu na problemy z realizowaniem podstawy programowej, czy koniecznością prowadzenia zajęć dodatkowych, żeby sprostać aktualnym potrzebom dzieci i rodziców, szkoły koncentrują się głównie na funkcji dydaktycznej.3 Brak czasu w trakcie zajęć powoduje poświęcanie mniejszej uwagi pełnieniu funkcji wychowawczej. Jednak rozwijająca się współpraca rodziców ze szkołą, jak również wzrost świadomości wagi rozwoju także sfer pozaintelektualnych sprzyja zwróceniu większej uwagi na aspekt wychowawczy w pracy szkoły. Powstają również placówki odwołujące się do innych koncepcji pedagogicznych, jak choćby Marii Montessori, gdzie główny nacisk kładzie się na wspomaganie rozwoju na gruncie dogłębnego poznania stopnia rozwoju dziecka. Także w szkołach publicznych realizuje się programy kładące nacisk na indywidualizację. Powoduje to dostosowanie treści do zainteresowań i możliwości ucznia. A zatem nauczyciel poznaje nie tylko ucznia w uczniu, ale także człowieka w nim. Szkoła wychowuje nie tylko z punktu widzenia kryterium intencjonalności. Obok norm zachowania, które są przyjęte w obrębie np. klasy szkolnej; dziecko spotyka się także z sytuacjami nieprzewidzianymi. Obowiązujący w szkole regulamin stanowi element tego wychowania. Szkoła oddziałuje także na różne sfery życia. Mamy tutaj do czynienia z wychowaniem moralnym, emocjonalnym czy estetycznym. Pozwala rozwijać umiejętności i uczy współżycia i współdziałania z innymi. Szczególnie ważne są tu interakcje nie tylko na płaszczyźnie nauczyciel – uczeń, ale także stosunki w grupie społecznej, jaką jest klasa szkolna.
Jest to nieodłączna część środowiska wychowawczego, jakim jest szkoła.
„Grupa rówieśnicza stanowi niewielką liczbę osób pozostających ze sobą w bezpośrednich kontaktach i mających poczucie swej odrębności grupowej oraz wspólnie podzielane wartości”.4 Grupy powstają w warunkach interakcji, jest to spontaniczny proces. Dzięki wzajemnemu poznaniu obejmują zwykle osoby o podobnych zainteresowaniach, mieszkające zwykle w sąsiedztwie. Aspekt wychowawczy w grupie rówieśniczej realizowany jest dzięki zachodzącym w niej dynamicznym procesom interakcji między członkami grupy. W toku tego procesu kształtują się normy grupowe. Są to określone wzorce zachowania. Podobnie, jak cele grupowe, normy regulują zachowanie członków grupy tak w stosunku do siebie nawzajem, jak i do innych ludzi. Największy wpływ na zachowanie członków grupy ma jej przywódca. Przywódca nie jest wybierany w sposób zorganizowany, dzieje się to w sposób spontaniczny. Może być to również osoba, która zajmuje wysoką pozycję w hierarchii grupy. Teoria społecznego uczenia się to koncepcja, która zakłada, że modelowanie i naśladownictwo są głównymi determinantami zachowania moralnego. Dziecko uczy się „powtarzać proponowane i akceptowane przez dorosłego zachowania”.5
Wg Bandury wzmacnianie i karanie to dwa procesy, które modelują zachowania moralne. Dzięki właściwym wzorcom, nagradzaniu i chwaleniu jest większe prawdopodobieństwo, że dzieci, czy młodzież będzie umiała różnicować wzmocnienia dostępne w różnych sytuacjach, np. pochwała rodziców za dobry stopień lub presja grupy rówieśniczej do pójścia na wagary. Piaget uważał, że interakcje z rówieśnikami odgrywają główną rolę w rozwoju myślenia moralnego. Stąd wśród grup rówieśniczych możemy wyróżnić dziecięce grupy zabawowe, paczki i gangi. Konflikty moralne, z jakimi spotykają się młodzi ludzie w kontaktach rówieśniczych wpływają na stosowanie coraz bardziej złożonego i efektywnego rozumowania. Wynika z tego również rozwój zachowań prospołecznych. Zarówno rówieśnicy, jak i rodzice dostarczają wzmocnień pozytywnych, wpływających na przejawianie zachowań prospołecznych. Drugim biegunem są zachowania antyspołeczne. J. Reykowski analizując wyniki prowadzonych badań, zwrócił uwagę na aspekt rozwojowy. W okresie dojrzewania, znaczna część młodzieży przechodzi przez fazę negowania pozytywnych emocji. Jest to właściwe szczególnie dla chłopców. Mogą pojawić się akty agresji, brutalizacji stosunków społecznych. Sytuacje ekstremalne mogą w tym wypadku prowadzić nawet do zachowań przestępczych.6 Często agresja dzieci ma źródło w kontaktach dzieci z rodzicami i rodzeństwem. Często również zdarza się, że dzieci agresywne mają przyjaciół wśród podobnych sobie. Już dzieci przedszkolne porównują siebie z innymi dziećmi. Na początku porównania te dotyczą raczej podejmowanych działań i służą zaprzyjaźnianiu się z rówieśnikami, w starszym wieku porównania te mogą dotyczyć postępów w nauce. W okresie dorastania zwykle można zaobserwować spadek poczucia własnej wartości. W tym okresie większy wpływ na rozwój ma grupa rówieśnicza. To w niej młodzież ma okazję skonfrontować poglądy i postawy przyjęte w środowisku domowym.
Ma również charakter osobotwórczy. Porównując się z innymi członkami grupy, najczęściej o podobnych zainteresowaniach czy umiejętnościach krystalizuje plany na przyszłość, wybiera, zmienia lub porzuca kolejne scenariusze. Interakcje w grupie rówieśniczej są przygotowaniem do funkcjonowania w życiu społecznym. Nie wszystkie grupy rówieśnicze wspomagają rozwój, jednak brak akceptacji grupy ze strony rodziców, najczęściej napotyka na opór, ze względu na niezwykle silną w tym wieku potrzebę niezależności. Stąd oprócz dodatnich, możemy mieć także do czynienia z ujemnymi skutkami oddziaływań grup rówieśniczych. Spoistość grupy może wpływać na niechętny stosunek do otoczenia, elitaryzm i separatyzm. Jednak nie należy zapominać, że udział przynależność do grupy rówieśniczej jest naturalnym elementem rozwoju psychicznego i społecznego człowieka.
Bibliografia
B. Harwas – Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000,
M. Łobocki, ABC wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 1999,
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003
J. Reykowski, Osobowościowe i sytuacyjne przesłanki agresji. Psychologia Wychowawcza 1973,
W. Okoń 2001 s. 383 [w:] . M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 318↩
M. Łobocki, ABC wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 51↩
Zob. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 317↩
M. Łobocki, ABC wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 45↩
B. Harwas – Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000, s. 51↩
J. Reykowski, Osobowościowe i sytuacyjne przesłanki agresji. Psychologia Wychowawcza 1973, s. 175 - 177↩