CZĘŚĆ III PRAWO DOTYCZĄCE SKARG
ROZDZIAŁ I. OCHRONA PRAW PRYWATNYCH
OCHRONA PRAW PRYWATNYCH W SYSTEMATYCE PRZEDSTAWIANIA PRAWA W RZYMIE – umieszczenie prawa skarg na końcu w systematyce Gaiusa, podział prawa na dotyczące osób, rzeczy i skarg. Był pierwszym prawnikiem, który oddzielił prawo materialne od formalnego (procesowego).
Ochrona praw prywatnych = proces prywatny = proces cywilny
POSTĘPOWANIE SĄDOWE:
podstawowe pojęcia z zakresu procesu prywatnego
- jurysdykcja (iurisdictio) – we współczesnym procesie cywilnym oznacza kompetencje i uprawnienia właściwego organu państwa do rozstrzygania spraw cywilnych. Oznacza również zakres terytorialny, osobowy i rzeczowy, którego te kompetencje dotyczą. Jurysdykcja wynika z mocy przepisów prawa lub z mocy decyzji zainteresowanych stron. Mogą one wyłączyć swój spór z jurysdykcji krajowej i poddać go orzeczeniu sądu obecnego państwa lud sądu polubownego.
Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych. W okresie republiki rzymskiej iurisdictio w sprawach prywatnych oznaczało udzielenie ochrony prawnej w postaci przyznania skargi/powództwa (dare actionem), co oznaczało danie upoważnienia do rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego.
Ochrona prawna, której udzielał urzędnik jurysdykcyjny odbywała się przez danie skargi/powództwa. Skargi te występowały jako:
= iudicia legityma – gdy proces toczył się w Rzymie lub 1 mili od miasta, między obywatelami rzymskimi, rozstrzygał sędzia jednoosobowy, koniecznie w ciągu 1 roku i 6 miesięcy.
= iudicia quae Imperio continentur – gdy sprawę spełniającą warunki iudicium legitimum sądził zespół sędziowski, poza granicami Rzymu, gdy choć jedna ze stron nie miała obywatelstwa rzymskiego, zakończyć musiał się w czasie kadencji urzędnika.
W postępowaniu nieprocesowym wnioskodawca zgłasza wniosek o rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji odnoszącej się do wszystkich zainteresowanych postępowaniem osób. Urzędnik wydawał swe własne decyzje.
- actio – skarga – powództwo –
współcześnie: wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o przeprowadzenie procesu cywilnego przeciwko wskazanej osobie zwanej pozwanym. Wniesienie powództwa jest uzależnione od istnienia określonego roszczenia które ma być zrealizowane w postępowaniu procesowym spornym.
Prawo rzymskie nie znało ścisłego rozróżnienia prawa materialnego i procesowego. Actio (zamiennie skarga) odpowiada dzisiejszemu powództwu. W Rzymie termin actio występował gdy między stronami dochodziło do sporu. Odpowiadał dzisiejszemu powództwu w postępowaniu spornym (procesowym).
- strony –
powód (actor) i pozwany (reus); Gaius określa powoda Aulus Agerius – rola w procesie – jest stroną wykazującą inicjatywę co do rozpoczęcia postępowania procesowego; pozwany – Numerius Negidius – rola: aby doszło do postępowania procesowego musi on odmówić wypełnienia wysuwanego przez powoda żądania.
Przesłanką występowania w charakterze strony jest posiadanie zdolności procesowej i legitymacji procesowej.
zdolność procesowa – możność występowania w procesie – zależała od posiadania zdolności do czynności prawnych, od status libertatis, civitatis, familiae. Pozbawieni jej byli niewolnicy.
Legitymacja procesowa – uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnej sprawie – zależało, czy osoba występująca jako powód (legitymacja czynna) lub pozwany (legitymacja bierna) mogła występować w takim charakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego.
Współuczestnictwo procesowe – wielość podmiotów występująca po stronie powoda lub pozwanego,
Zastępca procesowy – cognitor, procurator
- kontradyktoryjność – strony decydowały samodzielnie o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych. Pretor mógł jednak sprzeciwiać się nadużyciom prawa przez powoda odmawiając udzielenia ochrony procesowej. Sędziego ograniczały granice upoważnienia do zasądzenia, ‘niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron’.
- ciężar dowodu – ‘ciężar spoczywa na tym, kto z danego faktu wywodzi skutki prawne a nie na tym, kto zaprzecza’. Powód musiał udowodnić zasadność swojego żądania; najczęstszy dowód – zeznania świadków – świadkowie emancypacji, dobrowolni; przysięga składana przez powoda lub pozwanego; dowód z biegłych rzeczoznawców; częściowo dowód z dokumentu.
przemiany postępowania sądowego w Rzymie – trzy rodzaje postępowania sądowego – legisakcyjne, formułkowe, kognicyjne.
Proces legisakcyjny ( per legis actiones) powstał w zamierzchłych czasach historii Rzymu. W okresie XII tablic był jedynym rodzajem postępowania sądowego właściwym do rozstrzygania sporów między obywatelami rzymskimi – postępowanie zwyczajne (iudicium legitimum); był postępowaniem bardzo formalistycznym. Skuteczność stron zależała od dokładnego wypowiedzenia ściśle oznaczonych, przewidzianych przez prawo cywilne formuł słownych. Niewłaściwe wypowiedzenie przed pretorem powodowało przegranie procesu. Jedynie obywatele rzymscy mogli korzystać z ochrony prawnej przy użyciu legis actiones.
Postępowanie formułkowe – nazwa od udzielanej stronom formułki (formula) stanowiącej instrukcję dla sędziego, z reguły redagowana na piśmie; bardziej elastyczna. Postępowanie formułkowe zwiększyło rolę pretora jako urzędnika dając mu możliwość wpływania na rozwój prawa.
Proces kognicyjny – nowy sposób rozstrzygania sporów – przez urzędników cesarskich, określano mianem postępowania nadzwyczajnego (cognito extra ordinem);
Cechą charakterystyczną rozwoju rzymskiego postępowania sądowego było współistnienie dwóch form postępowania. Proces legisakcyjny i formułkowy konkurowały ze sobą w okresie końcowym republiki, procesy formułkowy i kognicyjny – w okresie pryncypatu. (Tabelka)
postępowanie legislacyjne i formułkowe – cechy wspólne:
- podział postępowania na dwa stadia
pierwsze stadium – in iure – przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję w sprawach prywatnych; urzędnikiem początkowo pretor miejski, potem inni urzędnicy; funkcje: w procesie legisakcyjnym – pretor po wysłuchaniu formuł wyrażał na oddanie sprawy sędziemu prywatnemu lub odmawiał; w procesie formułkowym – pretor uczestniczył w przygotowaniu formułki a odmowa lub przyjęcie zależała równiez od aspektów prawnych;
drugie stadium – in iudicio lub apud iudicem – przed sędziom prywatnym, który miał merytorycznie rozstrzygnąć spór. Czasem powoływano specjalne sądy kolegialne.
- pozew prywatny – nakłonienie pozwanego do stawienia się przed urzędnikiem jurysdykcyjnym w celu przeprowadzenia pierwszej fazy procesu pozostawione pretorowi. Formalne wezwanie pozwanego do stawienia się w określonym terminie przed urzędnikiem było aktem o charakterze prywatnym. Pozwany miał obowiązek natychmiastowego stawienia się przed pretorem. Powód mógł zastosować początkowo przemoc fizyczną, a pozwany dac mu zabezpieczenie, że przyjdzie w ustalony terminie.
- litis contestatio – formalne ugruntowanie sporu. Akt niezwykle istotny, dopiero jej dokonanie dawało sędziemu prywatnemu legitymację do działania w procesie. Pretor wyznaczał sędziego w obecności i za zgodą obydwu stron wiodących spór. Skutkiem litis contestatio było powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego, na którego się zgodziły. Stawiała obowiązek sędziego do osadzenia sprawy i wydania wyroku. Zobowiązanie powstałe przez dokonanie litis contestatio było określane zwrotem condemnari oportere. Stanowiło ono również ostatecznie ustalenie przedmiotu sporu. Dokonanie litis contestatio możliwe było tylko przy współudziale obu stron.
- wyrok – wydany przez sędziego prywatnego był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu z trybie instancyjnym. Dla strony przegrywającej wydanie wyroku stwarzało obowiązek jego wykonania.
- postępowanie egzekucyjne – w przypadku nie wykonania przez dłużnika obowiązku wynikającego z wyroku, wierzyciel mógł przystąpić do egzekucji; powód podawał pretorowi niewykonanie wyroku przez dłużnika i dochodziło do efektywnej egzekucji. W procesie legisakcyjnym – przedmiotem tylko osoba dłużnika, w formułkowym – całość majątku dłużnika. Pozwany mógł zakwestionować formalną prawidłowość wyroku i dochodziło do powtórnej litis contestatio gdzie można było tylko wysuwać argumenty odnoszące się do nieważności postępowania. Ciężar udowodnienia nieważności spoczywał na pozwanym. Możność wdania się ponownie w spór w postępowaniu egzekucyjnym wiązało się z ryzykiem zapłaty podwójnej wartości przedmiotu sporu, jeśli pozwany bezzasadnie wdał się w spór z procesie egzekucyjnym. W przypadku wygrania procesu przez pozwanego powód, który wszczął bezpodstawnie postępowanie egzekucyjne, musiał zapłacić pozwanemu równowartość egzekwowanej należności.
POSTĘPOWANIE LEGISAKCYJNE (z Instytucji Gaiusa)
poszczególne legis actiones
- legis actio Sacramento – skarga ogólna (actio generalis) miała zastosowanie w tych sprawach co do których w ustawie nie postanowiono, że należy prowadzić spór inaczej. Wprowadzone przez strony ściśle oznaczone formuły słowne, za pomocą których strony stwierdzały spór co do istnienia określonego uprawnienia. Strony zawierały zakład przez wyznaczenie ofiary (zwierzęta, kruszec, kasa); strona przegrywająca oddawała to do kasy państwowej. Rozstrzygnięcie o niesłuszności twierdzenia którejkolwiek ze stron powodowało obowiązek zapłaty sacramentum na rzecz państwa.
Legis actio Sacramento in rem: właściciel rzeczy wzywał osobę posiadającą jego rzecz do stawienia się przed pretorem. Pozwany, był zobowiązany stawić się przed urzędnikiem wraz z przedmiotem sporu. Powód wypowiadał w obecności pretora ściśle określone przez ustawę słowa. Powód dotykał przedmiot sporu kijem/laską. Pozwany musiał postępować analogicznie. Działanie powoda – vindicatio, pozwanego – contravindicatio. Po złożeniu tych sprzecznych ze sobą oświadczeń symbolizujących, że obie strony mają prawo do przedmiotu sporu i że są gotowe bronić swego prawa nawet siłą, wkraczał pretor. Polecał zaprzestanie dalszej symbolicznej „walki” o rzecz. Potem wypowiadali dalsze formuły, sprawa oddana w ręce sędziego prywatnego, pretor oddawał rzecz we władanie jednej ze stron tymczasowo. Przed sędziom każda ze stron udowadniała, że przysługuje jej prawo do rzeczy, a sędzia ustalał czy sacramentum którejś ze stron zostało ustanowione słusznie. Przegrana musiała oddać rzecz, jeśli nie, wszczynano postępowanie egzekucyjne.
Legis actio Sacramento in personam - wierzyciel w ściśle określonych słowach wypowiadanych przed pretorem stwierdzał istnienie obowiązku dłużnika wobec niego do określonego zachowania się. Pozwany powinien równie uroczyście zaprzeczyć istnieniu tego zobowiązania. Potem ustanawiano sędziego prywatnego który miał rozstrzygnąć jedynie kwestię słuszności sacramentum. Ciężar udowodnienia istnienia dochodzonego zobowiązania spoczywał jedynie na powodzie, rola pozwanego było negowanie jego twierdzeń. Niemożliwe było uznanie sacramentum obu stron za niesłuszne. Rozstrzygnięcie stwarzało obowiązek zapłaty sacramentum oraz jako iudicatum obowiązek spełnienia świadczenia który mógł być podstawą wszczęcia egzekucji.
- legis action per manus iniectionem – należała do najbardziej typowych actiones in personam, mogła służyć do dochodzenia zobowiązań wynikających z wyroków sądowych oraz niektórych uprzywilejowanych wierzytelności, które stwarzały obowiązek damnas estro. Wierzyciel dokonywał przed pretorem nałożenia reki na osobę dłużnika, wypowiadał specjalną formułę, że to symbol z powodu nie wywiązania się z obowiązku – symboliczne wzięcie dłużnika we władanie. Wierzyciel zabierał dłużnika do domu, w celu dokonania egzekucji. Jeśli nikt nie uregulował długu za dłużnika wierzyciel mógł go sprzedać w niewolę poza obręb Rzymu.
Jeżeli dłużnik to kwestionował, mógł poprosić życzliwą mu osobę trzecią o odtrącenie przed pretorem reki wierzyciela i doprowadzenie do wdania się w spór z wierzycielem. Dochodziło do litis contestatio i wyznaczenia sędziego prywatnego. Dłużnik ryzykował w przypadku przegrania sporu zapłatę podwójnej wartości przedmiotu sporu. Gdy przegrał wierzyciel, płacił równowartość przedmiotu sporu.
- legis action per iudicis (arbitrive) postulationem oraz legis action per condictionem – do nawiązania sporu wystarczało wypowiadanie okreslonych słów, ale już bez dokonywania okreslonych gestów. Obie były skargami in personam. Stosowane głównie do dochodzenia ściśle oznaczonych wierzytelności pieniężnych. Powód wzywał pozwanego do uznania lub zaprzeczenia istnienia spornego długu. W przypadku gdy pozwany zaprzeczył prosił pretora o ustanowienie sędziego prywatnego, który miał rozstrzygnąć o zasadności żądania.
legis action per iudicis (arbitrive) postulationem – można było wytoczyć tylko w przypadkach w których ustawa wyraźnie przewidywała ten prostszy sposób postępowania. Skarga ta służyła głównie do dochodzenia wierzytelności opartych na wypowiadaniu określonych słów w formie pytań i odpowiedzi oraz przy rozliczaniach między współdziedzicami.
legis action per condictionem - powód wymieniał przed pretorem istnienie określonej wierzytelności i zapowiadał, iż jeśli pozwany nie spełni świadczenia w ciągu 30 dni to powinien po upływie tego terminu zjawić się przed pretorem gdzie powód będzie żądał ustanowienia sędziego który rozstrzygnie sprawę.
- legis action per pignoris capionem – najmniej znany, było to pozasądowe zajęcie przedmiotów należących do dłużnika w celu zmuszenia go do dokonania żądanego świadczenia. Zajęcia dokonywano przy użyciu ściśle oznaczonych słów. Postępowanie to dotyczyło tylko oznaczonych, nielicznych przypadków dochodzenia należności związanych z zapłatą żołdu, należności podatkowych oraz wynikających z prawa sakralnego.
POSTĘPOWANIE FORMUŁKOWE – najistotniejszą nowością było odformalizowanie postępowania in iure. W postępowaniu tym strony nie musiały wypowiadać w obecności pretora ściśle oznaczonych słów. Strony przedstawiały pretorowi w sposób nieformalny swoje racje. Pretor decydował o udzieleniu bądź odmowie udzielenia skargi.
Gdy pretor uznał, że przedstawiony przez powoda stan faktyczny dawał podstawę udzielenia skargi układał formułkę procesową gdzie wyznaczał osobę sędziego i udzielał mu władzy wydania wyroku. Formułka zredagowana na piśmie, wręczona stronom. Przez wręczenie i przyjęcie formułki dochodziło między stronami do nawiązania sporu czyli do litis contestatio. Formułki umożliwiały udzielenie ochrony prawnej osobom, które nie mogły posługiwać się skargami legisakcyjnymi.
formułka
- istota formułki – stanowiła instrukcję dla sędziego prywatnego jakie okoliczności faktyczne ma ustalić i jaki ma wydać wyrok. Miała zazwyczaj postać zdania warunkowego. Jego pierwsza część stanowiła przedstawienie warunku: opis stanu faktycznego, druga część była konkluzją: zawierała projekt wyroku. W formułkach procesowych udzielanych przez pretora ukształtowały się pewne typowe części: zwyczajne i nadzwyczajne:
- części zwyczajne formułki – wyróżniamy takie, które musiały występować w każdej formułce (nominatio) i występujące w niektórych typach formułek, w zależności od rodzaju actio (intentio). Nominatio była wyznaczeniem sędziego prywatnego, który był zobowiązany do rozpatrzenia sprawy. Intentio to ta część formułki, gdzie powód zawiera swoje żądania. Zazwyczaj intentio występowała łącznie z condemnatio.
Skargi prejudycjalne – za ich pomocą można było stwierdzić, np. czy ktoś jest dziedzicem określonego spadkobiercy, czy jest osobą wolną.
Częściami zwyczajnymi występującymi tylko w niektórych rodzajach formułek były demonstratio, condemnatio, audicatio.
- demonstratio – część formułki, którą umieszcza się na początku by przedstawić sprawę co do której toczy się postępowanie,
- condemnatio – część formułki, w której udziela się sędziemu władzy do zasądzenia albo uwolnienia,
Wyrok w procesie formułkowym mógł opiewać jedynie na pieniądze. Dlatego w condemnatio była wymieniona bądź ściśle oznaczona kwota pieniężna.
W skardze in rem i niektórych in personam przed condemnatio znajdowała się klauzula arbitralna lub restytutoryjna. Upoważniały one sędziego by przed wydaniem ostatecznego wyroku nakazującego zapłatę stwierdził, czy powód ma rację. Był to tzw. wyrok wstępny który umożliwiał pozwanemu wykonanie świadczenia przed wydaniem ostatecznego orzeczenia bez narażania się na niekorzystne skutki związane z zasądzeniem na podwójna wartość szkody lub infamią w przypadku skarg in personam, albo też wynikające z określenia przedmiotu sporu w chwili litis contestatio w przypadku skarg in rem ustalenie równowartości przedmiotu sporu w pieniądzach było dokonywane według oszacowania dokonanego przez powoda.
- adiudicatio – część formułki w której zezwala się sędziemu na przysądzenie rzeczy którejś ze spierających się osób. Takie przysądzenie w naturze mogło mieć miejsce np. w postępowaniu o podział majątku spadkowego lub o zniesienie współwłasności względnie w sporze o wytyczenie granic.
- części nadzwyczajne formułki – umieszczane w interesie pozwanego lub powoda. Były to exceptio i praescriptio.
Exceptio – zarzut procesowy – stosowana w interesie pozwanego. Exceptio dawała pretorowi możność przeciwdziałania krzywdzącym stronę pozwaną skutkom, które mogły wyniknąć z rygorystycznego stosowania norm ius civile.
Zarzuty procesowe mogły paraliżować definitywnie skuteczność żądania powoda. Były one określane jako exceptiones peremptoriae lub perpetuae. Zastosowanie takiej exceptio – i udowodnienie przez pozwanego podstaw jej udzielenia – uniemożliwiało raz na zawsze wydanie wyroku zasądzającego.
W niektórych przypadkach możność udzielenia zarzutu procesowego była ograniczona w czasie. Stosowano wtedy exceptiones dilatoriae lub tempolares, które jedynie odraczały możliwość wystąpienia z procesem przez powoda.
Praescriptio – mogła występować jako praescriptio pro reo, która spełniała tę samą rolę co exceptio. Mogła też występować jako praescriptio pro actore, czyli zastrzeżenie na korzyść powoda. Zastrzeżenie to umożliwiało powodowi dochodzenie części jego wierzytelności bez obawy utraty możliwości dochodzenia pozostałej części. Praescripio była stosowana w przypadku skarg, gdy dochodzono części wymagalnego zobowiązania pieniężnego lub powództw z intentio incerta gdy przedmiotem rozpoznania była jedynie część dochodzonego świadczenia.
- przykłady formułek – zaletą procesu formułkowego było to, że liczba możliwych formułek była praktycznie nieograniczona. Pretor mógł dla każdego stanu faktycznego, który powinien jego zdaniem podlegać ochronie prawnej stworzyć odpowiednią pasującą do niego formułkę. Podstawą ułożenia formułki było zarówno uprawnienie, którego ochrona była przewidziana przez ius civile jak też i wola pretora udzielana danemu stanowi faktycznemu ochrony prawnej z mocy jego własnego imperium.
skarga o wypełnienie zobowiązania pieniężnego; o wypełnienie zobowiązania wydania rzeczy określonej co do gatunku, innej niż pieniądze; o wypełnienie zobowiązania z kontraktu werbalnego, z zarzutem na korzyść wezwanego; o wypełnienie zobowiązania z depozytu; z tytułu popełnienia kradzieży; wydobywcza przysługująca właścicielowi kwirytarnemu; wydobywcza przysługująca właścicielowi bonitarnemu; negatoryjna przysługująca właścicielowi nieruchomości przeciwko osobie, która wykonuje nieistniejącą służebność użytkowania gruntów; o ustalenie czy pozwany jest wyzwoleńcem powoda.
Zdania warunkowe. Cechą charakterystyczną postępowania formułkowego – wyrok mógł opiewać tylko na pieniądze i to nie zależnie od tego czy przedmiotem sporu była określona z góry należność pieniężna czy też chodziło o inne oznaczone świadczenie lub wydanie rzeczy.
Klasyfikacje (podziały) skarg –
- znaczenie podziałów skarg - wyodrębnienie z mnogości skarg pewnych grup o wspólnych cechach zasadniczych. Cztery najważniejsze podziały skarg:
Actiones in rem – actiones in personam – kryterium tego podziału stanowi character prawa, które podlegało ochronie.
- actiones in rem – służyły do dochodzenia praw o charakterze władczym nad rzeczami i osobami, (jak własność, spadek)
- actiones in personam – przysługiwały wierzycielowi. Mogły być stosowane wyłącznie przeciwko określonej osobie, tj. przeciwko dłużnikowi.
Skargi cywilne (actiones civiles) – skargi pretorskie (actiones honorariae) – kryterium tego podziału to podstawa udzielania ochrony prawnej.
= skargi cywilne – udzielane przez pretora na podstawie uprawnień których ochronę przewidywało ius civile. Przysługiwały podmiotowi prawa gdy zostały spełnione przesłanki przewidziane przez ius civile. Udzielana na ich podstawie formułka była in ius concepta. Ochrona w przypadku skarg pretorskich opierała się na imperium pretora. Były przewidziane w edykcie, ale udzielenie ich w konkretnej sytuacji zależało od decyzji urzędnika jurysdykcyjnego który taką „skargę dawał”. W formułkach skarg cywilnych występowało powołanie się na ius civile.
= skargi pretorskie – można tu wymienić:
- actiones utiles (skargi analogiczne) – miały odniesienie do unormowań istniejących już w ius civile. Pretor udzielał actio utilis gdy brakowało jednej z wymaganych przez ius civile przesłanek odpowiedzialności.
- actiones ficticiae – (skargi oparte na fikcji) – miały podobny skutek jak actiones utiles. Umożliwiały udzielanie skargi dzięki przyjęciu fikcji iż zostały spełnione wymogi przewidziane w istniejących już unormowaniach prawnych.
- skargi z przestawieniem podmiotów w formułce – (transpositio) – polegały na podaniu w condemnatio nazwiska innej osoby niż ta która występowała w intentio jako powód lub pozwany. Ta skarga umożliwiała zmianę osoby dłużnika lub wierzyciela bez potrzeby dokonywania odnowienia zobowiązania. Była też udzielana dziedzicowi pretorskiemu.
- actiones in factum – skargi, za pomocą których pretor chronił jakiś stan faktyczny, który nie znajdował żadnego odniesienia w unormowaniach ius civile. Udzielał on wtedy skargi opartej na samym fakcie, który był opisany w treści formułki. Podstawą udzielania tych skarg były zdarzenia, które – nie będąc chronione na podstawie ius civ ile – powinny jednak, zdaniem pretora, uzyskać ochronę ze względu na zasady słuszności.
Skargi ścisłego prawa (actiones stricti iuris) – skargi dobrej wiary (action es bonae fidei) – kryterium tego podziału: granica swobody sędziego przy rozstrzyganiu spraw.
= skargi stricte iuris – sędzia był zobowiązany trzymać się ściśle treści formułki, a ewentualne zarzuty pozwanego musiały być wysunięte przed pretorem w postępowaniu in iure i zamieszczone w formułce, w postaci exceptio.
= zawarta w formułce skarg dobrej wiary klauzula dobrej wiary upoważniała sędziego do brania pod uwagę przy wyrokowaniu wszystkich okoliczności, które mieściły się w pojęciu dobrej wiary. Klauzula ta stanowiła niejako generalną exceptio, a pozwany mógł swe zarzuty wysuwać również w fazie postępowania przed sędzią.
Skargi odszkodowawcze (actiones rei persecutoriae) – skargi penalne (actiones poenales) – kryterium: cel stosowania skargi.
= odszkodowawczych cel – pokrycie poniesionej szkody
= skarg penalnych cel – wymierzenie kary prywatnej
Skargi miały wielkie znaczenie w procesie formułkowym, w którym z jednego zdarzenia prawnego można było dochodzić swych uprawnień za pomocą różnych konkurujących lub kumulujących się ze sobą skarg.
Niemożność stosowania powództw konkurujących miała miejsce gdy zachodziła identyczność celu stosowania skargi, z tej samej podstawy faktycznej. Uważano wtedy, że występuje identyczność przedmiotu sporu, co powodowało, że konsumujące skutki litis contestatio w jednej skardze rozciągały się również na pozostałe.
Inne podziały skarg
= actiones privatae – skargi które mogły być wnoszone jedynie przez osoby, którym uprawnienie takie przysługiwało ze względu na stosunek prawny, którego były stroną lub naruszenie przysługującego im prawa władczego. Actiones populares – mógł wnosić każdy z obywateli.
= actiones perpetua – skargi wieczyste, mogły być wnoszone bez ograniczenia w czasie. Actiones temporales – można było wnosić jedynie w czasie oznaczonym.
Postępowanie egzekucyjne – w okresie postępowania formułkowego egzekucja wyroków odbywała się w drodze nowego postępowania w oparciu o action iudicati. Jeżeli pozwany kwestionował przed pretorem słuszność wszczęcia postępowania dochodziło do litis contestatio i oddania sprawy sędziemu. Pozwany ryzykował, w razie przegrania sporu, zapłatę podwójnej wartości pierwotnego zasądzenia.
W ponownym procesie prowadzonym na podstawie action iudicati sędzia miał jedynie możność badania formalnej ważności iudicatum.
Gdy pozwany-dłużnik uznał słuszność podstawy wniesienia przeciwko niemu actio iudicati dochodziło do przeprowadzenia efektywnej egzekucji na majątku dłużnika. Egzekucja ta zwana venditio bonorum rozpoczynała się od wprowadzenia wierzyciela w cały majątek dłużnika niezależnie od tego jak wysokie były ich pretensje. Wprowadzenie wierzycieli w majątek dłużnika nazywało się missio in bona. Wiązało się z podaniem tego faktu do publicznej wiadomości – proscriptio bonorum. Jego celem było zawiadomienie pozostałych wierzycieli o postępowaniu egzekucyjnym i umożliwienie im przystąpienia do tego postępowania. Proscriptio miała dodatkowy dla dłużnika skutek w postaci infamii. Po zakończeniu proscriptio wierzyciele wybierali ze swego grona osobę – magister bonorum. Mógł on prosić pretora o udzielenie restitutio in integruj lub interdictum fraudatorium. Magister bonorum przeprowadzał sprzedaż całego majątku dłużnika w drodze publicznej licytacji. Nabywca majątku dłużnika był traktowany jako uniwersalny następca dłużnika.
POSTĘPOWANIE KOGNICYJNE (COGNITIO EXTRA ORDINEM)
Ogólna charakterystyka
- rozwój postępowania kognicyjnego – wiązał się w powstawaniem urzędów cesarskich. W okresie pryncypatu postępowanie kognicyjne było traktowane jako nadzwyczajne wobec formułkowego. Urzędnicy cesarscy już w początkowym okresie pryncypatu rozpoznawali sprawy, których ochrona była przewidziana w konstytucjach cesarskich a które nie podlegały ochronie w trybie postępowania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami które podlegały temu nowemu sądownictwu były spory o wydanie przedmiotu nieformalnego zapisu powierniczego, ustanawianego na wypadek śmierci. Następnie doszły spory między opiekunem, wreszcie postępowanie to zaczęto konkurować z dotychczasowym procesem formułkowym: mogło być stosowane przy rozpatrywaniu wszelkich sporów prywatno – prawnych. Z biegiem czasu proces kognicyjny stał się jedyna formą dochodzenia praw prywatnych.
Można odróżnić proces kognicyjny okresu klasycznego, poklasycznego i justyniańskiego. W pierwszym proces był postępowaniem alternatywnym wobec istniejącego procesu formułkowego. W drugim, po zniesieniu formułkowego, kognicyjne stało się jedyną formą dochodzenia praw prywatnych, proces ten stał się postępowaniem zwyczajnym. Wiele istotnych zmian wprowadził cesarz Justynian.
- cechy charakterystyczne – -odmienna pozycja sędziego (sędzia był urzędnikiem reprezentującym cesarza); -postępowanie nie dzieliło się już na dwie fazy, lecz przebiegało w całości przed właściwym dla danej sprawy sędzią; -zmienił swój charakter pozew (jego doręczenie było dokonywane przez stronę powodową z upoważnienia sędziego, a później przez urzędnika sądowego); -zmieniła się rola dawnej litis contestatio, (przestała być aktem dającym sędziemu możność wyrokowania w sprawie. Stała się jedynie momentem nawiązania sporu, od którego zaczynała się jego zawisłość. Po jej dokonaniu nie można było wytoczyć drugiego procesu o to samo roszczenie. Przedmiot sporu i jego wartość był ostatecznie ustalony w chwili dokonania litis contestatio. Sędzia mógł w przypadku nieobecności pozwanego wydać wyrok zaoczny); -sędzia wydając wyrok, nie był skrępowany treścią formułki (wyrokował on na podstawie dowodów również powołanych z urzędu. Sędzia był coraz to bardziej związany określoną procedurą przeprowadzania postępowania. Sędziego zaczynają wiązać zasady oceny środków dowodowych); -wyrok nie musiał opiewać na pieniądze (Mógł nakazywać wydanie rzeczy lub spełnienie określonego świadczenia pieniężnego); -od wyroku sędziego-urzędnika strona mogła złożyć odwołanie (appellatio) do sądu wyższej instancji (Najwyższą instancją był sąd cesarski); -zmienił się tryb postępowania egzekucyjnego (pojawiają się urzędnicy egzekucyjni, którzy egzekwują prawomocne wyroki. Formą dominującą egzekucji staje się egzekucja na cześć majątku, pojawia się też możność egzekwowania wyroku opiewającego na wydanie konkretnej rzeczy);
Rozpoznawanie spraw w postępowaniu kognicyjnym
- system sądów cesarskich – w okresie dominatu wykształciła się hierarchia i kompetencje sądów cesarskich. Była ona zgodna ze schematem organizacji cesarstwa, dzielącego się na: gminy, prowincje, diecezje oraz 4 prefektury. Urzędnicy w poszczególnych jednostkach administracyjnych sprawowali sądownictwo zorganizowane w sposób hierarchiczny. Najwyższą instancją sądową był cesarz oraz prefekci pretorianów, którzy wydawali wyroki w swym własnym imieniu.
- rozpoczęcie procesu – proces rozpoczynał się od pozwu, tj. urzędowego lub półurzędowego wezwania do stawienia się przed odpowiednim sędzią. Pozwanie mogło być dokonywane ustnie lub na piśmie. Łączyło się z doręczeniem przez pozwanego powodowi zawiadomienia o przedmiocie zamierzonego postępowania sądowego – ustny przez powoda lub pisemny z nakazu sędziego, niekiedy ogłaszane publicznie.
W okresie dominatu pozwanie było dokonywane początkowo przez pisemne wezwanie pozwanego do stawienia się przed sądem. W prawie justyniańskim pozwanie następowało przez złożenie libellus conventionis, pisma skierowanego do sądu z żądaniem rozpoznania sprawy. Pismo to było doręczane pozwanemu przez urzędnika sądowego, zwanego exsecutor.
Obie strony były zobowiązane zgłosić się na wyznaczoną przez sędziego rozprawę. W przypadku stawienia się obu stron przed sędzią następowało zawiązanie sporu – litis contestatio. Niezgłoszenie się którejkolwiek ze stron do sądu dawało podstawę do zawiązania sporu bez udziału pozwanego. Nie stanowiło też przeszkody do prowadzenia rozprawy przez sędziego i wydania wyroku zaocznego.
- rozprawa – sędzia miał większą możność dociekania prawdziwości twierdzeń wysuwanych przez strony. Sędzia, niezależnie od wniosków dowodowych składanych przez strony, mógł przeprowadzić postępowanie dowodowe z własnej inicjatywy. Był jednak zobowiązany stosować się do określonych reguł przy ocenie przeprowadzanych dowodów. W procesie kognicyjnym zaczyna się wyrabiać legalna teoria dowodów.
Najwyżej w hierarchii dowodów był traktowany dowód z dokumentów publicznych, zredagowanych przez urzędników cesarskich. Podobnie były traktowane dokumenty prywatne, sporządzone przed notariuszami.
Dopiero Justynian sprecyzował ostatecznie zasadę, że „przeciwko dokumentowi na pismie nie można powoływać zeznań świadków.”
Słynna zasada, że zeznania jednego świadka nie mają mocy dowodowej – wyrażona w późniejszej paremii testis unus, testis Nullu – pojawia się już w czasach Konstantyna.
W postępowaniu kognicyjnym pojawiają się domniemania, których nie można obalić przez przeprowadzenie przeciwdowodu.
Czynności dokonywane przed sędzią były protokółowane. Było to niezbędne w związku z zasadą instancyjności postępowania.
- wyrok – odczytywany na publicznym posiedzeniu sądu. Treścią zasądzenie pieniężne, zasądzenie na wydanie rzeczy. Strona przegrywająca była zobowiązana zwrócić wygrywającemu koszty procesu.
- apelacja – od wyroku w postępowaniu kognicyjnym istniała możność odwołania się do sądu wyższej instancji. Odwołanie to, zwane apelacją (appellatio) następowało przez złożenie żądania ponownego rozpoznania sprawy, sędziemu do protokółu lub w piśmie zwanym libellus appellationis.
Sędzia, którego wyrok został zaskarżony, był zobowiązany przekazać akta sprawy, wraz z jej pisemnym zreferowaniem sędziemu wyższej instancji.
W postępowaniu przed sędzia wyższej instancji strony mogły wysuwać i powoływać nowe okoliczności, jak również wysuwać nowe żądania. Sąd nie był związany granicami apelacji. Dopuszczalna była także zmiana wyroku na niekorzyść apelującego.
Złożenie apelacji wiązało się z dużym ryzykiem majątkowym dla apelującego. Konstantyn wprowadził karę utraty połowy majątku. Justynian wprowadził jedynie obowiązek zwrotu zwykłych kosztów postępowania.
W zasadzie apelacja była dopuszczalna do dwóch instancji. W przypadkach nadzwyczajnych można było wnieść supplicatio do samego cesarza.
Restitutio in integrum, środek nadzwyczajny wywodzący się z prawa pretorskiego, stał się w procesie kognicyjnym sposobem zaczepienia wyroków nieważnych.
Wyrok niezaskarżony lub taki, co do którego apelacja nie została uwzględniona był traktowany jako prawomocny i podlegał wykonaniu.
Postępowanie egzekucyjne – podstawową była egzekucja majątkowa; przeprowadzana przy udziale urzędnika sadowego, przez dokonanie zajęcia całego majątku dłużnika a następnie sprzedaż poszczególnych przedmiotów aż do uzyskania zaspokojenia wierzycieli. Urzędnik sądowy mógł dokonać zajęcia przedmiotów dłużnika i je sprzedać.
Szczególne rodzaje postępowania –
Proces reskryptowy – polegał na skierowaniu przez zainteresowaną stronę zapytania do cesarza o wydanie oceny prawnej przedstawionego mu stanu faktycznego. Opinia cesarza była orzeczeniem warunkowym, z przyjęciem założenia, że stan faktyczny przedstawiony przez stronę odpowiada prawdzie. Sędzia, któremu strona przedstawiła reskrypt cesarski, był zobowiązany ustalić jedynie stan faktyczny sprawy i wydać wyrok taki, jaki proponował cesarz.
W niektórych przypadkach postępowanie sądowe mogło przebiegać w formie uproszczonej (summatim cognoscere) – skrócenie postępowania lub odejście od pisemnej formy aktów procesowych.
Powierzenie rozpoznania sprawy orzecznictwu biskupa (episcopalis audientia), musiały na to wyrazić zgodę obie strony. Przez zawarcie ugody strony godziły się, że orzeczenie sądu biskupiego będzie dla nich wyrokiem ostatecznym.
OCHRONA POZAPROCESOWA
Znaczenie ochrony pozaprocesowej
- w okresie postępowania legisakcyjnego i formułkowego – ochrona pozaprocesowa była udzielana przez pretora wyłącznie na mocy jego imperium. Miała największe znaczenie w dobie procesu formułkowego.
W okresie postępowania legisakcyjnego ochrona pozaprocesowa mogła stanowić uzupełnienie stosowania legis actiones. Wydawane wtedy przez pretorów zakazy i nakazy dawały możność rozstrzygania o tych prawach stron, których obrona była niemożliwa w opartym na ius civile procesie legisakcyjnym. Nadanie sankcji było możliwe jedynie przez doprowadzenie do procesu zwyczajnego lub być może też przez wydanie przez pretora nakazu wtórnego który miałby bezwzględną moc wiążącą.
W okresie procesu formułkowego środki ochrony pozaprocesowej stanowiły uzupełnienie działalności jurysdykcyjnej pretora. Mogły służyć do ochrony stanów faktycznych, które nie nadawały się do stosowania ochrony procesowej tak przy użyciu skargi cywilnej jak i pretorskiej. Mogła również stanowić uzupełnienie postępowania procesowego. Stwarzała możliwość prowadzenia efektywnej egzekucji. Dawała możliwość usunięcia skutków niesprawiedliwych wyroków.
- w okresie postępowania kognicyjnego – w procesie kognicyjnym były stosowane przez sędziów i zbliżyły się do normalnych sądowych środków ochrony prawnej.
Środki ochrony pozaprocesowej
- interdykty (interdicta) – były nakazami lub zakazami pretora wydawanymi na prośbę osoby zainteresowanej: Interdicta restitutoria - Restytutoryjne – nakazujące; Interdicta prohibitoria - Prohibitoryjne – zakazujące; Interdicta exhibitoria – nakaz okazania rzeczy
Inny podział na: adipiscendae, retinendae, recuperandae – odnosił się do interdyktów związanych z posiadaniem.
Jeszcze inny podział opierał się na ilości adresatów do których interdykt był skierowany: Interdicta duplicia – skierowane do kilku osób; Interdicta simplicia – skierowane tylko do jednej osoby.
Udzielając interdyktu pretor przyjmował stan faktyczny podany przez wnioskodawcę. Warunkiem skuteczności interdyktu była prawdziwość wszystkich zawartych w nim przesłanek. Najbardziej typową podstawą prowadzenia procesu z interdyktu była zawarta przed pretorem stypulacja. Celem procesu z interdyktu było stwierdzenie czy interdykt był zasadny, czy nie. Zapadły w procesie z interdyktu wyrok nie różnił się od wyroku w zwyczajnym procesie. Interdykty miały w prawie rzymskim niezmiernie szeroki zakres stosowania.
- stypulacje pretorskie (stipulationes praetoriae) – kontrakty werbalne zawierane przed pretorem z jego nakazu i za pomocą ustalonych przez niego słów. Rodziły normalną ochronę procesową. Zawarcie stypulacji mogło dawać podstawę do wszczęcia procesu z interdyktu. Mogły też służyć pretorowi do stworzenia ochrony procesowej w sytuacjach gdy taka ochrona nie była przewidziana przez prawo.
- missiones – były decyzjami pretora wprowadzania pewnej osoby w posiadanie konkretnej rzeczy lub całego majątku innej osoby. Cel stosowania był różny. Mogły służyć np. jako wstęp do przeprowadzenia egzekucji majątkowej.
- restitutio in integrum – przywrócenie do stanu pierwotnego było decyzją pretora niweczącą skutki prawne jakiegoś aktu prawnego lub wyroku, o ile ich utrzymywanie było krzywdzące dla określonej osoby. Pretor mógł stosować restitutio in integruj m.in. w przypadkach jak brak doświadczenia życiowego osoby sporządzającej akt prawny, dokonanie aktu pod wpływem groźby, podstępu, błędu.