BRONISŁAW BACZKO – ROUSSEAU: Samotność i wspólnota.
Część pierwsza: Alienacja i „świat pozorów”
Alienacja – Rousseau używa tego terminu w sensie etymologicznym i w kontekście ustalonym tradycyjnie w teorii prawa.
Filozofia Oświecenia traktowana jest jako ideologiczny wyraz stosunków alienacyjnych.
Romantyzm: krytyka oświeceniowego ideału oświeceniowego i krytyka utylitarystycznego, indywidualistycznego rozumienia osobowości i więzi społecznej.
Świat alienacji
Model utylitarno-indywidualistyczny – wg Rousseau jest to model i ideał akceptowany przez „wszystkich pisarzy”, przez „filozofów”, a i sam Rousseau również uznaje, że zgodnie z tym właśnie modelem kształtują się stosunki społeczne.
Świat alienacji:
*świat skrajnej racjonalizacji – każdy tworzy w nim swój ład, porządek moralny
*świat chaosu – wszystko jest absurdem
*świat irracjonalny – pozór racjonalności
Każdy pragnie tylko swojego szczęścia. Instytucje społeczne deprawujące ludzi, postęp ludzkich uspołecznień, porządek społeczny, tok wydarzeń, poprzez który ludzie stali się tym, czym są.
Wątek cudzego spojrzenia – odbiera jednostce osobowość, siebie znajdujemy w oczach innych. (świat fałszu, destrukcja osobowości)
Dwa motywy człowieka w świecie pozorów:
*motyw człowieka pozostającego w sprzeczności z samym sobą
*motyw samotnictwa, niezmiernie złożony, wieloznaczny.
Realia i symbole.
Obraz Paryża – symbol miasta
Istnienie autentyczne – symbol potrzeby zmiany istniejącej sytuacji
Rousseau:
*krytyka luksusu
*krytyka zbytku arystokracji i dworu
*krytyka pojedynków i fałszywego poczucia humoru
*krytyka teatru
Alienacja – ranga historiozoficzna i ranga metafizyczna.
„być sobą” = „istnieć w oczach innych”
Ludzi łączy ze sobą interes; wszelkie więzi międzyludzkie zostają zredukowane do interesu osobistego.
Ryzyko – jest pomocne w dostrzeżeniu podtekstu problematyki alienacji; w schematach odnajdujemy szereg utopii i mistyfikacji.
Przejrzystość – prostota, jednoznaczność stosunku jednostki do świata ludzi i rzeczy; stosunki bezpośrednie – do rzeczy i do Boga; stosunek bezpośrednio-osobowy – do ludzi.
Ideał bezpośredniości – w stosunkach międzyludzkich.
Ideał przezwyciężenia obcości między osobowością a całością - wersje rozliczone, autonomie.
Ideał demokracji polityczno-społecznej – „wymiar alienacyjny”.
Obcość i kryzys.
Problematyka alienacji łatwo obrasta w mity i utopie.
Rousseau żyje na marginesie wszystkich ustalonych struktur społ. swej epoki, jest człowiekiem marginesu.
Ideał rzemieślnika – konstrukcja, obraz stanu utraconego.
Dynamika krytyki oświeceniowej – usytuowanie problematyki alien. w światopoglądzie J.J.R.
Świadomość kryzysu – kryzys polityczny, władzy. Towarzyszy jej poczucie wyobcowania zarówno feudalnych struktur społecznych, jak i absolutystycznego systemu władzy. Krytyka oświeceniowa jest o wiele bardziej wielokierunkowa i wewnętrznie zróżnicowana.
Oświecenie = epoka kryzysu.
Krytyka krytyki. – zakwestionowanie krytycyzmu nie tylko jako postawy moralnej, ale również jako koncepcji działania społecznego.
Część druga: „Natura” i historiozofia.
Natura – rola węzłowa; termin wykorzystywany we wszystkich swych odcieniach znaczeniowych.
2.1 „Powroty do źródeł”
Pytanie o źródło = pytanie o sens, oświecenie – funkcje krytyczne. Jest to zawsze pytanie skierowane pod adresem współczesności. Jest to zarazem pytanie o genezę i o rację istnienia jakiś zjawisk współczesności. (źródło – origines)
Charakter dwoisty:
*pytanie o genezę danych instytucji, systemów wierzeń i wartości
*pytanie o ich rację, o zasadę ugruntowaną poprzez pojęcie natury ludzkiej w samej przyrodzie
Potoczna wersja „powrotu do źródeł” odwołuje się do tak pojętej natury ludzkiej jako do faktu psychologiczno-historycznego czy też pseudohistorycznego, faktu uniwersalnego, nieodłączonego od samej egzystencji człowieka.
2.2 Charakter hipotezy o stanie natury.
„Powrót do źródeł” – temat przewodni u Rousseau.
„Stan natury” – skonstruowany jako abstrakcja.
*teoretyczna – przeżycie społeczności jako świata pozorów i w poczuciu obcości
Koncepcja stanu natury – model teoretyczny, pozaczasowy i uniwersalny. Pozwala wykryć w społeczeństwie różnym od naszego inne możliwości własnej egzystencji.
Ch. Hipotezy – wymiar metodologiczny, historiozoficzny, aspekt egzystencjalno-moralny
Obraz stanu natury może być zawsze odnaleziony w nas samych – a poszukiwanie tego obrazu jest poszukiwaniem samych siebie.
2.3 „Człowiek natury” i „człowiek człowieka”
„Człowiek natury” – człowiek, który widzi własnymi oczyma i czuje własnym sercem, którym nie rządzi żadna władza oprócz własnego rozumu. Człowiek naturalny = człowiek społeczny. Nie uprawia refleksji nad samym sobą.
Człowiek natury i człowiek człowieka są teoretycznej interpretacji rzeczywistości – ale są również i symbolami, i wyrazem osądu moralnego, wzorami osobowymi itd.
2.4 Natura, osobowość, kultura.
Osobowość i kultura ukazują się jako sprzęgnięte z sobą a zarazem przeciwstawne, a pytanie o naturę ludzką przerasta w pytanie o społeczną naturę człowieka, a stosunek natury ludzkiej do kultury i osobowości do kultury.
Kultura – siła zewnętrzna, środowisko wprowadzające do osobowości zmiany; rzadko u Rousseau.
Dążenie do bycia spoistą i harmonijną całością jest nieodłączne od osobowości.
Dwa ideały – uniwersalność i bogactwo osobowości oraz jej poczucie autentyczności i całkowitości.
„Naturalność” nie oznacza totalnej negacji kultury. „Naturalność” może być odtwarzana w świecie kultury.
Schemat, który daje odnalezienie w konstrukcjach historiozoficznych:
*punkt wyjścia – natura ludzka
*punkt kulminacyjny
*punkt dojścia – utopia przyszłości
2.5 Idea postępu
Jan Jakub – jest historiozofem, ale nie historykiem.
Historiozofia:
*Wolter – „Wiek Ludwika XIV”, artykuły w „Słowniku filozoficznym”
*Mably – „Observations sur l’histoire”, „De la maniere d’ecrire l’histoire”
Historia:
*powinna pełnić funkcję dydaktyczną wobec ludu
*powinna być szkołą moralności i wychowania obywatelskiego
*powinna dostarczać wiedzy o życiu prywatnym ludzi
*powinna zajmować się ludźmi ze względu na to, co czyni każdą z wielkich postaci „człowiekiem”
*ma uczyć odróżniać prawdę od pozoru
Idea postępu – jest negatywnym układem odniesienia, w którym świadomość historyczna posiada już kształt teoretyczno-filozoficzny. Rousseau – krytyka, w „Wyznaniach wiary”.
Idea postępu XVIII wiek, Francja. Idea, nie teoria. Postęp – wg encyklopedii „ruch naprzód”.
Antypostęp (antyoświecenie) – zło i nieszczęście; źli są tylko ludzie pijani i szaleni.
„Perfectibilite” – zdolność do doskonalenia się; centralna rola w całej antropologii historiozofii Rousseau. Jest to najwłaściwsza nasza i prawie nieograniczona zdolność.
2.6 Czy możliwy jest „powrót” ?
Powrót, byśmy byli ludźmi poczciwymi jest możliwy poprzez skasowanie nauk i usunięcie uczonych, spalenie bibliotek i pogrążenie się na nowo w barbarzyństwie pierwszych wieków.
Powrót do natury – nie polega na rozbiciu społeczeństwa. Jest on niemożliwy i niepożądany. Jest niemożliwy, ponieważ człowiek zaszedł już zbyt daleko w procesie uspołecznienia. Ten „powrót” jest nasycony pesymizmem i żalem za utraconą „młodością ludzkości”. „Stan natury” jest odtwarzany przez wyobraźnię. Dotarcie do natury w pewnym sensie jest możliwe poprzez stosunek emocjonalny.
Powrót do siebie – najwyższy nakaz praktyczny wynikający z samowiedzy intelektualnej i moralnej.
Człowieka dzieli od stanu natury jego własna historia, której nie można cofnąć.
Część trzecia: Sensy samotności.
3.1 Samotność i światopogląd.
Słowo „sam” – najczęstsze w dziele Rousseau.
Sens samotności może być wyjaśnione dopiero dzięki zrozumieniu. Nie odnosi się tylko do światopoglądu, ale również do samej osoby Jana Jakuba. Traktuje swoją samotność jako rezultat okoliczności zew. jako mu narzucone. Punkt wyjścia – ucieczka z Genewy.
„Tylko człowiek zły może być samotny” – Diderot
„Samotny jest tylko człowiek dobry” - Rousseau
Samotność jest ucieczką od istniejącej społeczności. Jest drogą docierania do wartości. Rousseau nadaje takiej samotności nazwę misji.
Jan Jakub – uprawiał refleksje nad samotnością, bronił jej. Wg niego, w samotności zawarta jest koncepcja osobowości. Dokonuje się afirmacja samego siebie. Samotność = oderwanie, odgrodzenie od systemów politycznych, wiedza o sobie samym.
3.2 Ład i zło moralne 41 str
3.3 Osobowość i samowiedza 32 str
3.4 Antynomie samotnictwa 37 str
Część czwarta: Wolność i utopia
4.1 Filozofia i polityka
Polityka, nierówność, przywilej i pieniądz występują łącznie.
W polityce nie chodzi tylko o problem władzy, lecz również o całokształt społecznych stosunków ludzi. Urządzenia polityczne dotyczą naczelnych problemów osobowości, jej „zgodności z samą sobą”. Polityka u J.J. nie redukuje się do techniki rządzenia i sprawowania władzy, a problemy polityczne są problemami powszechnymi wszystkich członków społeczeństwa.
Filozofia stała się polityczna, angażująca sprawy powołania człowieka w politykę i uzależniająca prawomocność ustroju społeczno-politycznego od przyzwolenia moralnego jednostek.
Stosunek między utopią a buntem – charakter postulujący; warunkują się wzajemnie i są wobec siebie komplementarne. Ich związek wyraża się w postaci trwałej aspiracji samotnej jednostki do uczestnictwa we wspólnocie. Utopia sprzyjała interioryzacji i subiektywizacji konfliktu społecznego.
Wizja idealna społeczeństwa absolutyzowała świadomość kryzysową, pogłębiała dramatyczne rozdarcie jednostki, jej zmaganie się z sobą samą.
4.2 Prawo i umowa społeczna
Ideał wspólnoty społeczno-politycznej Rousseau:
*”Umowa społeczna”
*”Ekonomia polityczna”
*”Uwaga o rządzie polskim”
*”Projekt konstytucji dla Korsyki”
*”prace poświęcone problemom społ. i politycznym Genewy
*rozprawy analityczne
*noty rękopiśmienne i listy
Utopia podejmuje w kategoriach politycznych, w perspektywie zasad idealnego ustawodawstwa, problem zła moralnego zrodzonego w historii.
Schemat denaturalizacji wyznacza teoretyczne ramy dla postawienia problemu zasad i funkcjonowania „ciała politycznego” .
Umowę społeczną J.J. uważa za chimerę, za spekulatywną konstrukcję filozofów. Stosunek prawa naturalnego do umowy jest szczególnie złożony.
Idealnym obiektem ustawodawstwa jest lud, który w pewien sposób jest połączony np. poprzez pochodzenie lub układ, pod warunkiem, że ten lud nie dźwigał jeszcze jarzma ustaw. Idealne ustawodawstwo ma dokonać syntezy natury i historii, specyfiki narodowej i zasad ogólnoludzkich.
Motywy, które prowadzą do umowy społecznej konstytuującej sprawiedliwą wspólnotę, mogą więc być wyłącznie partykularne i egoistyczne.
Ideę umowy społecznej składały dwie odrębne koncepcje:
*koncepcja umowy między rządzącymi a rządzonymi, poddanymi a władzą;
*właściwa umowa społeczna lub sieć umów zawartych między poszczególnymi członkami społeczeństwa
Przesłanką umowy społ. jest brak podziału na rządzonych i rządzących. Władzą suwerenną jest lud. Umowa jest zawarta dobrowolnie. Tak pojęta umowa posiada szczególną właściwość: jest ona dobrowolnym połączeniem jednostek.
4.3 „Państwo-ojczyzna” i wzór „obywatela”
Umowa społeczna zakłada samo przekształcenie się zbiorowiska jednostek wzajemnie uciskających się i wykorzystujących suwerenny lud, przekształcenie społeczności opartej na grze interesów prywatnych – w państwie-ojczyźnie, a „jednostek prywatnych” – w obywateli.
Wzór obywatela:
*dla niego państwo jest „całością, której on sam stanowi część
*identyfikuje swoją osobowość z ojczyzną
*ojczyzna nie może być środkiem do realizacji jego celów
*ojczyznę i prawo kocha
*działając w imię ojczyzny wyraża własną osobowość
*zasadą moralną obywatela jest cnota
Ideał państwa-ojczyzny:
*postuluje prymat stosunku współobywatelstwa wobec innych form społ. współżycia i współdziałania ludzi
*jedyną wielką sprawą obywateli jest wolność
*poza wolnością, ważne są również: osobowość, wartości duchowe
*realizuje cele tradycyjnie uznawane we wszystkich doktrynach prawa naturalnego i umowy społecznej
*wznosi jednostkę do cnoty, umiłowania ojczyzny
*ideałem jest państwo małe, w którym wszyscy się znają i mają nawyk stałego widywania się
*społeczność zamknięta
*jak najmniej interesów prywatnych
*ludność w nim powinna być równomiernie rozmieszczona
*wszelkie podporządkowanie się prawu, a nie osobie
Funkcje państwa-ojczyzny:
*powinno zapewnić trwale jednoznaczny stosunek jednostki do świata
*wyodrębnić ją jako osobowość
*zespalać spontaniczność emocjonalnego porywu z racjonalną refleksją
*zatrzeć granice między ekspresją odrębności jednostki a jej identyfikacją ze zbiorowością
Pieniądz – symbol siły destrukcyjnej. Jest kosmopolityczny. J.J. nie eliminuje jednak całkowicie go w swojej wizji społeczeństwa.
J.J. idealizuje Genewę. Biorąc pod uwagę antyk, J.J. idealizuje Spartę i Rzym, a nie Ateny.
Wolność antyczna a wolność nowożytna – urządzenie społeczeństwa było w starożytności „zupełnie inne”. Wtedy celem było podzielenie władzy społecznej między obywateli tej samej ojczyzny. To była wolność. Celem nowożytnych jest bezpieczeństwo ich prywatnego użytkowania. Nowożytna wolność jest przede wszystkim wolnością człowieka prywatnego i nieodłączna jest od jego prywatnego szczęścia.
4.4 Demokracja i konserwatyzm
Przesłanka ideału „państwa-ojczyzny” = emancypacja jednostki i społeczności od zależności osobistych, przedziałów i hierarchizacji stanowych, równość jednostek wobec państwa.
Demokracja – nie wymaga obszerniejszego komentarza uzasadniającego.
Konserwatyzm – budzi nieporozumienia i wymaga obszernego komentarza.
Ideał społeczności Clarens – Julia i Wolamr nie tylko żyją w Clarens, ale oni je stworzyli i zarządzają nim. Clarens nosi piętno oblicza duchowego i moralnego swych twórców, a oni samie czerpią z niego radość. Jest to ideał „wiejskiego patriarchalnego życia”. Gospodarka ma charakter rolnej gospodarki naturalnej. Praca nie jest pracą dla produkcji. Centralnym problemem są stosunki międzyludzkie.Panuje tu bezwarunkowe posłuszeństwo wg ustalonych praw i wymogów pana. Nie ma tu miejsca na egoistyczny interes, na rozwijanie talentów. Padają porównania Clarens ze starożytnością.
Clarens realizuje ideał etyczny i estetyczny J.J. Istnieje tu pozorna, sentymentalna równość.
Święto w Clarens – słynny opis winobrania. Podczas święta wszyscy są całością, są ludem. Jest to symbol życia. Mimo że wszyscy wtedy są równi, pozostaje pewien dystans. Wszystko jest spontaniczne, każdy jest autorem i aktorem. Święto-widowisko.
„Wola powszechna” – wola prawodawcza. Jest nieograniczona żadnymi zew. rygorami ani zależnościami. Poprzez wolę dokonuje się samookreślenie moralne i duchowe wspólnoty. Jest konstrukcją teoretyczną.
„Wola wszystkich” – suma interesów partykularnych. Partykularyzm jest głównym wrogiem spójności wspólnoty. Jest to wszelki interes i przywilej stanowy przeciwstawiany uniwersalności prawa.
Różnica między wolą powszechną a wolą wszystkich – problem demokracji.
Lud u J.J. – symbol, realność socjologiczna, egzystencjalna i moralna; pogodzenie wszelkich sprzeczności ludzkiego bytu społecznego; realna masa ludzi poniżonych, skrzywdzonych; realność pierwotna; ślepa masa, idąca za postępem; najbliższy naturze.
4.5 Osobowość i dialektyka
Dialektyka „obracania zła przeciw niemu samemu” jest w światopoglądzie J.J. związana z ujmowaniem społeczeństwa jako zmagającego się z przesłankami własnego istnienia. Dialektyka musi nieustannie dążyć do wyeliminowania sprzeczności bytowania społecznego, które wyłania historia.
Aspiracja osobowości J.J. – dążenie do uzyskania jedności, spokoju wew., do wolności utożsamianej z jednoznacznym stosunkiem do samego siebie i świata.
„Żywiołowa dialektyka” – perspektywa, w której człowiek ukazuje się w procesie autokreacji, w procesie przezwyciężania nieodłącznych od jego rozwoju sprzeczności.
Wybór moralny dokonuje się w historii i jako narzucony przez historię, ale nie jest to wybór historyczny.
J.J. umarł w Ermenonville. Po śmierci spoczął na „wyspie topoli” pośrodku jeziora. Przed jego grobem pielgrzymi dokonują całopalenia egzemplarzu „Eseju o Klaudiuszu i Neronie” Diderota. We wrześniu 1792 roku do Zgromadzenia Narodowego wpłynął wniosek o przeniesienie zwłok Rousseau do Panteonu.
Rousseau jest czczony jako „twórca prawdziwych zasad teorii społecznej”, głosiciel suwerenności ludu.