PLATON

ION: muza sprawia, że bóg w kogoś wstępuje; wszyscy poeci, którzy piszą dobre wiersze, nie robią tego przez umiejętności, lecz dzięki boskości. Wpadają w harmonię i rytm, w rodzaj szału, w zachwycenie. Nie dyktuje im tego sztuka, lecz siła bóstwa, bo przecież, gdyby o jednej rzeczy umieli mówić umiejętnie, umieliby też o wszystkich innych. Bóg sam mówi i odzywa się przez poetów. Poeci są niczym więcej, tylko tłumaczami bogów. Każdego jakiś bóg w zachwyt wprawia. Być wykonawcą dzieł z pewnego zakresu i znać tylko teorię wykonywania dzieł i teorię samych dzieł oraz skutkiem tego być zdolnym do wykonywania – to nie poeta. Człowiek wstępuje w stan boskiego tchnienia. Kowal – wie, jak zrobić podkowę, zna schemat – poeta nie ma schematu, jak zrobić wiersz. Wartością jest budowanie czegoś z niczego. Nienaśladowanie.

Platon: pismo to coś niebezpiecznego; zastąpienie ludzkiej obecności kawałkiem papieru. Pismo – utrwalenie mowy. Sztuka to tworzenie czegoś za pomocą określonej wiedzy – w każdej bryle ukryty jest jakiś posąg – rzeźbiarz dzięki umiejętności wykuję tę rzeźbę. Dialog platoński jest imitacją mowy – odkrywaniem prawdy, dochodzeniem. Literatura – powoduje rozbudzenie namiętności kosztem zdrowego rozsądku i trzeźwego osądu. Mowa przechodzi w pismo. W piśmie dochodzi do pełnej manifestacji czegoś, co w żywej mowie jest tylko potencjalne. Tekst pisany kierowany jest do każdego, kto potrafi czytać. Otwarty jest na interpretację. Język – tworzenie rzemiosła; dzięki pismu wytwory językowe stają się samoistne jak rzeźby. Sztuka – jeden z najważniejszych czynników wychowawczych. Poezja jest rodzajem zabawy, nastawionej na przyjemność – nie jest źródłem wiedzy. Hymny pochwalne – jedyne dopuszczalne przez Platona formy poezji. Artysta – musi kierować się rozumem i postępować zgodnie z nakazem umiaru – porządek w sztuce. Teorie poetyckiej twórczości: mimetyczna i poezja jako szaleństwo i natchnienie. Naśladownictwo – człowiek imituje by nawiązać kontakt z otaczającym go światem. Poezja – jest korzystna dla wychowania: „wychowanie duszy”. Sztuka nie miała uzewnętrzniać tego, co ukryte w duszy człowieka, lecz odtwarzać jego zachowanie, będące bezpośrednim wyrazem przeżyć. Wg Platona pismo/poezja/sztuka winny służyć wcieleniu w życie nadrzędnych wobec nich ideałów. Wyżej cenił poezję natchnioną od naśladowanej. Mimesis=powierzchowna znajomość odtwarzanego przedmiotu, tworzenie iluzji rzeczywistości. Poezja szaleńców=twórców inspirowanych przez bóstwo=zbliżenie poety do prawdziwych głębin duszy. PLATON: Artysta to rzemieślnik, który naśladuje; to odkrywca boskich idei, które stara się ukazać w dziele.

MIMESIS: z filozofii Arystotelesa; naśladowanie rzeczywistości przez sztukę; określa relację między dziełem a światem zewnętrznym. Nie jest to kopiowanie! U Platona: koncepcja negatywna, związana z niemoralnością, zdeprawowaniem – poezja to cień cienia – oszukuje podwójnie, najbardziej. Odwołuje się do wiedzy czerpanej z doznań zmysłowych – zwodniczej. Odbicie kłamstw. Arystoteles – to coś, co zbliża do tego, co istotne. Wyróżnił sztuki mimetyczne: malarstwo, rzeźba, poezja, część muzyki.

MITOSEK: - dzisiaj funkcjonuje obok prawdopodobieństwa, fikcji, reprezentacji, uobecnienia… Ujęcie globalizujące: mimesis to relacje między literaturą a światem od niej niezależnym. Mimetyzm formalny: naśladowanie środkami danej formy innych form wypowiedzi literackich, paraliterackich, nieliterackich, ustnych, pisanych.

Mimetycznie = tj. w relacji do rzeczywistości.

Rodzaje: formalny, komunikacyjny, metodologiczny, epistemologiczny. Wiersz naśladuje nie tylko wypowiedziane słowa, ale przede wszystkim całkowity akt wypowiedzi. Naśladowanie rzeczywistości w sztuce: początkowo: wyrażanie dynamiki uczuć i przeżyć w muzyce oraz tańcu, później: wzorowanie działań twórcy na sposób działania przyrody, naśladowanie wyglądów w malarstwie i poezji.

KATHARSIS

-oczyszczenie, rozładowanie uczuć, wzruszeń pod wpływem sztuki, zwłaszcza tragedii scenicznej. Głębsze przeżycie artystyczne. Początki: - rytuał i kult religijny – oczyszczenie miasta z sił nieczystych, oczyszczenie fizyczne, - VIw.p.n.e. – model życia zapewniający najgłębsze poznanie istoty rzeczy, - prawdę o istocie można poznać tylko rozumem, który jest zagłuszony przez namiętności i zmysły; - katharsis to wyzwolenie pierwiastka duchowego od pozorów prawdy. Renesans: tragedie w teatrze miały pozwolić widzom wyciągnięcie lekcji z nieszczęścia postaci i poskromienie własnych afektów. Współczucie i strach, emocjonalne przeżycie w czasie przedstawienia, uwolnienie od niebezpiecznych uczuć – to metoda lekarska. Mimo tego, że wywołuje lęk i grozę – jest przyjemna – kategoria estetyczna. Litość i trwoga (oczyszczenie): 1. oczyszczenie moralne, 2. hedonistyczne zadowolenie, 3.ekeft leczniczo-terapeutyczny, 4. doświadczenie mistyczne, 5. przeżycie czysto estetyczne.

TEORIA REPREZENTACJI (IKONY I IDOLE) Markowski: Ikona: sposób reprezentacji, który uobecnia to, co przedstawia, sam zaś odsuwa się na plan dalszy; istnienie swoje czyni nieistotnym. Model, wzór, oryginał, przedstawienie. Idol: zajęty wyłącznie sobą, w drugiej kategorii przedstawia cokolwiek. Okres idola: koniec renesansu, gdy człowiek odbiera dzieło subiektywnie. Odwzorowanie, replika, kopia. Ikony i Idole: to dwa oblicza pragnienia obecności. Tworząc Ikony pragniemy obecności tego, co nieobecne lub tego, co stanowi źródło sensu. Idolami zamykamy wyjście z zamkniętego świata przedstawienia. Reprezentacja: zniknięcie mówiącego poety – wolne pole dla słów. Wszelki typ przedstawień. Gdyby przedmioty, których pragniemy były obecne, nie musielibyśmy mówić ani tworzyć ich wizerunków. Unieobecnienie i ponowne uobecnienie za pomocą znaków! Idol nie jest ułomną Ikoną, lecz konkurencyjnym wobec niej modelem reprezentacji. Ikona zaś nie jest zbawionym Idolem, lecz jego koniecznym dopełnieniem. WZÓR I ODWZOROWANIE=IKONA I IDOL.

MOWA I PISMO Ricoeur: Hermeneutyka: przejście od mowy do pisma w ramach teorii dyskursu. Pismo – manifestacja tego, co w mowie jest potencjonalne, to manifestacja dyskursu (dyskurs: typ wypowiedzi, której wyróżniającą cechę stanowi uzewnętrznienie się podmiotu mówiącego i relacji zachodzących między nim a adresatem). Różnica między Mową a Pismem: - zmiana kanału komunikacji, czyli utrwalenie, które zastąpiło bezpośrednią ekspresję, -eliminuje bezpośredni kontakt między ludźmi. Dyskurs jako zdarzenie znika, dlatego chcemy je utrwalić w piśmie. Pismo utrwala nie zdarzenie mowy, a to, co powiedziane, uzewnętrznione. Pismo chroni dyskurs u wpływa na jego funkcje komunikacyjne. Pismo nie jest zapisem mowy, a zapisaną myślą. Mowa: odnoszenie ku podmiotowi jest bezpośrednie, wszystkie referencje maja charakter sytuacyjny, Platon: był przeciwny pismu, bo utrudnia zapamiętanie, Sokrates: martwe pismo, gdy stawia się mu pytania. Pismo: intencja autora i znaczenie tekstu nie zbiegają się-zerwanie związku, uniwersalizacja odbiorcy (każdy może nim być), wolne od ograniczeń sytuacji i bezpośredniego kontaktu, reakcja odbiorców daje tekstowi ważność, nieskończona liczba czytelników. Tekst zyskuje semantyczną autonomię. Odróżnia sferę autora od znaczeń tekstu i percepcji odbiorczych (ginie intencjonalność). Tekst to byt bez autora. Hermeneutyka zaczyna się tam, gdzie kończy się dialog.

WARUNKI ISTNIENIA TEKSTU: 1. Koherencja (spójność semantyczna, relacje przedmiot-pomiot), 2. Spójność (kohezja-spójność linearna tekstu, połączenie wyrażeń), 3. Intencjonalność (intencja nadawcy, zamysł tekstu), 4. Akceptowalność (nastawienie odbiorcy, przyjęcie tekstu), 5. Informacyjność (zdolność tekstu do przesyłania informacji), 6. Intertekstualność (tekst w kontekście innych tekstów), 7. Sytuacyjność (otoczenie w którym następuje komunikacja, czas). Delimitacja tekstu: początek i koniec wypowiedzi, zwrot do adresata i podziękowanie za odbiór. Metatekst – tekst mówi o sobie samym, o czym będzie mowa, jaki to gatunek etc. Rama metatekstowa: inicjacja i finał.

FUNKCJA POETYCKA JAKOBSONA: Stosunek między słowem a światem, synchronia i diachronia, skupienie się na komunikacie dla niego samego, funkcja dominująca w zakresie sztuki słowa, skierowanie uwagi na język wypowiedzi, komunikat poetycki odsyła najpierw do swojej budowy, znaczenie komunikatu jest budowane w obrębie budowy i na bazie struktury formalnej, komunikat poetycki nabiera cech wieloznaczności, komunikat przestaje być tylko środkiem porozumienia, stając się jego celem, realizuje się poprzez odniesienie komunikatu do wartości estetycznych.

TEORIA ZNAKU I POJĘCIE IKONICZNOŚCI: ZNAK: coś, co wskazuje na coś innego, niejawnego; co przywodzi na myśl rzecz, którą się wcześniej widywało – dym-oznaka ognia, którego aktualnie nie widzimy. Znak – coś zmysłowego, spostrzegawczego, co odsyła do czegoś innego. Dźwięk dzwonu-np. wzywa do modlitwy, flaszka i butelka-dwa znaki, ale synonimiczne, Kot i cat-te same znaki, ale różne językowo. Znaki zawsze należy rozpatrywać w obrębie pewnych systemów znaków. Słowo traktowane jako znak jest dwoiste. Znak językowy łączy obraz zmysłowy dźwięku i pojęcie. Znak językowy jest bytem psychicznym – element znaczony (signifie: obraz akustyczny), - element znaczący (signifiant: pojęcie). Pojęcia języka: langue (znak + składnia), parole (mowa). Sytuacja znakowa: sytuacja, w której występują znaki i obecność użytkownika znaków. Komunikacja: proces oddziaływania ludzi na siebie za pomocą znaków – ktoś komuś za pośrednictwem znaków przekazuje. IKONICZNOŚĆ: wizualnie i sensualnie podobieństwo, język pokazuje wizualnie lub akustycznie to, co mamy na myśli. Onomatopeja.

INGARDEN: MIEJSCA NIEDOOKREŚLENIA: przedmioty intencjonalne (nieautonomiczne, zależne od świadomości ludzkiej) są niepełne. Nawet szczegółowy opis językowy nie może wyczerpać całego bogactwa jakościowego. W dziele zawsze będą występować jakieś luki, są potrzebny, gdyż działają na wyobraźnię czytelnika – to on wypełnia luki. 4 WARSTWY DZIEŁA: 1. brzmienia słowne, 2. znaczenia, 3. przedmioty przedstawione, 4. uschematyzowane wyglądy. Warstwy są ze sobą powiązane, wyższe nadbudowują się kolejno nad niższymi i są wyznaczone przez nie. Tworzą większe całości, słowa, zdanie, sens, wygląd. Quasi-sądy: są pozorne, nie sa ani prawdziwe, ani fałszywe. KONKRETYZACJE: powstają przy poszczególnym odczytywaniu dzieła, nie zawierają miejsc niedookreślenia. Proces uzupełniania znaczeń, wypełnianie luk w tekście: ukonkretyzowanie brzmień, aktualizacja znaczeń słów, rekonstrukcja świata przedstawionego, aktualizacja wyglądów, rozwinięcie faz dzieła.

OBECNOŚĆ AUTORA W DZIELE: „JA” jednostka, poprzez akty mowy mianuje się „ja”, zdobywając podmiotową suwerenność i samoświadomość. Między „ja” przedstawionym w treści wypowiedzi a twórcą tej wypowiedzi istnieje nieredukowalny dystans. Autor pojawia się jedynie w akcie twórczym. A. O.-S.: Opozycja między podmiotowością a przedmiotowością jest oddzielna na każdym poziomie komunikacyjnym. Tworzenie to eliminacja i wybór możliwości językowych i myślowych, które objawiają się twórcy zanim jeszcze ustali postać swojej wypowiedzi. Podmiot, który chce wyrazić się w mowie, ma do dyspozycji język, który nie jest indywidualnym wytworem, tylko przekazanym mu – jest dziedzictwem społecznym. Dla wyrażenia doznań i olśnieni musi użyć słów obiegowych, samookreślenie się przez mowę przebiega jako proces obiektywizacji. W mowie poetyckiej jednostka zdejmuje kolejne maski, nie potrafi odsłonić swojej twarzy, ale nie może też całkowicie jej ukryć. PARADOKS TWÓRCZY: polega na tym, że autor odpowiada za sens każdego słowa w dziele, każde zdanie może przedstawić jako swoje, a każdą postać może uczynić swoim rzecznikiem. Jednak z żadnym swoim słownym wcieleniem nie może być w pełni utożsamiany i zawsze pozostaje na zewnątrz treści swej mowy i swego dzieła. Zerwanie twórczości między autorem i tekstem. Autor nie może być zawarty w tekście, a jednak o nim mówimy. Paradoks: uprzedmiotowienie „ja” przedstawionego. AUTOR: istnieje tylko w czasie tworzenia dzieła i utrwala się tylko w jednym działaniu – w dziele. Zaciera się oczywistość personalnej więzi twórcy z przedstawionym „ja”. Znika odpowiedzialność między formą wypowiedzi przedstawionego „ja” z wypowiedzą autorską. P. RICEOUR: W wypowiedzi mówionej: odniesienie do mówiącego ma charakter bezpośredni, intencje autora i tekstu to jedność. W wypowiedzi pisanej: intencja autora i tekst (sens) przestają się pokrywać, więź autora i tekstu jest rozluźniona, ale nie usunięta. Żeby „ja” tekstowe było utożsamione z autorem, musi mieć pewne cechy identyfikacyjne, które mogą sugerować jego osobowa tożsamość: - przypadki biografii i rysów osobowościowych autora, - przez nadanie jego wypowiedziom znamion mowy autorskiej. Liryka: monolog liryczny, wewnętrzne doświadczenie „ja” mówiącego, ekspresja osobowości. „Ja” liryczne pełni w jakiejś mierze także rolę autorskiego sobowtóra.

PODMIOTOWOŚĆ: jesteśmy podmiotem zawsze w stosunku do kogoś, podporządkowani przez kogoś. LUSTRO: faza lustra Lacan: psychoanaliza, 6 a 18 miesiąc życia, autoidentyfikacja z własnym lustrzanym odbiciem – ukształtowanie podmiotowości Ego. Odbicie: my i Inny jednocześnie. Ciało dziecka nie tworzy żadnej spójnej całości. Dopiero zobaczenie swego ciała w lustrze – dziecko tworzy swój całościowy wizerunek, zakochuje się we własnym odbiciu – ideał „ja”. Ekspresja podmiotu wyrażająca się w dziele literackim pomaga w samookreśleniu i samokształceniu jednostki, która podąża za wewnętrznym głosem. Podmiotowość: 1. Freudyzm – determinizm-człowiek jest uzależniony od świata otaczającego ego-starcie kultury i natury, 2.marksizm-nie ma jednostek, jest całość, 3.strukturalizm-deformuje człowieka, język mówi nami, nie my językiem, 4.dekonstrukcjonizm-wszystko jest już zapisane, powtarzamy coś co już było, wszystko przejmujemy, niczego nowego nie budujemy.

POZIOMY PODMIOTOWOŚCI. INSTANCE ZEW. I WEW. TEKSTOWE: Poziomy komunikacji: wewnętrzne: odbiorca: mówiący bohater, podmiot liryczny; nadawca: bohater, adresat narracji, adresat utworu, monologu lirycznego. zewnętrzne: odbiorca: nadawca utworu, autor, nadawca: odbiorca utworu, czytelnik idealny, czytelnik konkretny. Informacja o mówiących postaciach: stematyzowana (użyte słowa, własna mowa postaci), implikowana (reguły mówienia, określona postać, pochodzi z jej wypowiedzi lub współpartnerów). Poziomy podmiotowości: narrator, podmiot utworu „autor wewnętrzny”. Tym samym podmiotowość narratora konstytuuje się poprzez ustalenie relacji ze światem przez siebie tworzonym. Ryszard Nycz w swoim tekście poświęconym zagadnieniu podmiotowości wprowadza wyraźne rozróżnienie na „podmiot” i „koncepcje podmiotowości”, twierdząc, iż w literaturze XX wieku należy raczej mówić o koncepcjach podmiotowości niż o podmiocie. Uzasadnione jest to faktem, iż mamy tu jednocześnie do czynienia z dwoma przeciwstawnymi sobie zjawiskami, czyli z odrodzeniem indywidualizmu i kryzysem podmiotu. 

KONCEPCJA PODMIOTU CZYNNOŚCI TWÓRCZYCH. PROTAGONISTA: protagonista-postać, której poglądy w dziele literackim nie zostają skompromitowane. To człowiek przodujący w czymś lub walczący o coś.

Narratora i autora nie należy utożsamiać ze sobą. Podmiot liryczny jest stabilnym i statycznym elementem utworu. Przekaz lityczny jest zapisem procesu formowania się jednorazowego „ja” mówiącego. Wypowiedź taka jest bezkontekstowa, ponieważ podmiot mówiący nie jest ograniczony wypowiedzeniami innych postaci. Wskazuje wyłącznie na siebie, wypowiada się osobiście i indywidualnie, nie jak w epice czy dramacie.

Elementy konstytucyjne podmiotu: jednostki leksykalne, wersy i ich cząstki, zespoły wersów, zestroje intonacyjne, zaimki, formy czasownikowe, ujęcia stylistyczne i wersyfikacyjne. Podmiot mówiący możemy nazwać „akcją” – zapis procesu formującego „ja” mówiące. „Akcja” posuwa się do przodu. Paradygmat „ja” lirycznego: Cztery role: 1. Stosunek „ja” do psychologicznej i przedmiotowej okoliczności wypowiedzi. 2. Stosunek „ja” do drugiej osoby, potencjalnego partnera wypowiedzi lirycznej. 3. Stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno-literackiej. 4. Stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza. Składają się one na jedną osobowość w tekście poetyckim.

KONCEPCJE PODMIOTOWOŚCI WG NYCZA: 1. SYMBOL: dwa warianty: neoromantyczny i stricte modernistyczny, N-istnieje „ja” powierzchowne, rozproszone, niewyrażalne, M-wyraz, ekspresja z przyrostem bytu. Jest dynamiczny i egzystencjalny. Berent, Leśmian, Przyboś, Miłosz. Cień rzucony przez formację romantyczną ukształtował modernistyczną. 2. ALEGORIA: ustanawia konwencjonalne związki między formą a znaczeniem. Nałkowska, Peiper. Modele: optymistyczny i nostalgiczny. Podmiot jest zdegradowany, Twórca to konstruktor. 3. IRONIA: modele: wersja złagodzona, radykalna. Miciński, Witkacy, Różewicz. 4. SYLLEPSIS: „ja” prawdziwie i fikcyjne, empiryczne i tekstowe. Brak odpowiedniości między logiczną a gramatyczną budową wypowiedzi, Wojaczek, Brzozowski.

ŚMIERĆ AUTORA: Barthes: Postulat nawołujący do nieodczytywania tekstu literackiego przez pryzmat tzw. Intencji autorskiej. Autor nie jest ojcem i właścicielem tekstu. Usunąć należy z dyskursu interpretacyjnego kategorię autora. Co autor miał na myśli? Jest bezzasadne, w żadnym tekście nie jest zapisana intencja jego twórcy. Czytelnik jest jedynym twórcą tekstu – poprzez interpretację w trakcie lektury – trzeba to przypłacić śmiercią autora. Autor wkracza we własną śmierć i zaczyna pisanie – nie jest już ważny. Nie autor mówi a język! Pisanie autonomiczne – Breton, Wat. Surrealizm.