MODUŁ VII

NIEDOSKONAŁOŚCI RYNKU
Niedoskonałości rynku są związane z:
1) niemożnością wytworzenia przez mechanizm rynkowy klasycznych dóbr publicznych (np. prywatne przedsiębiorstwa nie zapewnią budowy i utrzymania wszystkich dróg w kraju, dobrego funkcjonowania policji czy wojska, itd.);
2) występowaniem niekorzystnych efektów zewnętrznych (np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego w wyniku działalności gospodarczej); proces ten polega to na wytwarzaniu dóbr niekorzystnych ze społecznego punktu widzenia (są to tzw. antydobra) lub konsumpcją dóbr szkodliwych dla członków społeczeństwa (np. problemy wywołane skutkami spożywania nadmiaru alkoholu, palenia papierosów, czy używania narkotyków);
3) silnym dążeniem producentów do uzyskania bądź budowania pozycji monopolistycznej lub struktury oligopolistycznej, co sprawia, że państwo musi pełnić funkcje arbitrażowe określając reguły uczciwej konkurencji;
4) brakiem posiadania w praktyce doskonałej informacji rynkowej przez podmioty gospodarcze oraz pojawianiem się nowych nieznanych dotąd niedoskonałości rynku kapitału i pracy; w związku z niedostatkiem informacyjnym i działaniem w warunkach niepewności obarczonym ryzykiem dochodzi do podejmowania błędnych decyzji gospodarczych (działalność gospodarcza jest zakłócana często przez zjawiska losowe, a ryzyko gospodarcze jest zróżnicowane np. ze względu na wahania koniunkturalne);
5) problemami osiągnięcia i utrzymania przez rynki punktu równowagi, a także dopasowaniem się pomiędzy całkowitym zapotrzebowaniem a produkcją globalną (wynika to zarówno z przesunięć czasowych, jak i ze zmian w otoczeniu gospodarczym, lub innych powodów).
Niedoskonałości rynku powodują, że okresowo dochodzi w gospodarce do napięć, które często są bardzo dotkliwe dla społeczeństwa. Przykładem takich problemów jest zjawisko bezrobocia czy inflacji, czy okresy dekoniunktury w gospodarce.
W związku z tym powstają pytania:

• czy należy korygować błędy mechanizmu rynkowego?

• kto powinien bądź kto może to robić?

• w jaki sposób korygować błędy rynku?

Odpowiedzi na te pytania nie są łatwe i jednoznaczne, ponieważ gospodarka jest bardzo skomplikowanym tworem. Niemniej jednak powinno się podejmować działania, które sprawią, że mechanizm rynkowy będzie sprawniejszy, a ludność będzie cierpieć z powodu jego niedoskonałości w możliwie najmniejszym stopniu. Rozwiązanie tych problemów należy do rządzących, a działania podejmowane w tym zakresie wchodzą w zakres polityki gospodarczej (szerzej ta problematyka poruszona została na wykładzie 2 - Polityka gospodarcza państwa - zagadnienia wybrane.).

CYKLE KONIUNKTURALNE
Dynamika życia gospodarczego oraz różnice, jakie się pojawiają pomiędzy różnymi agregatami ekonomicznymi (np. PKB, poziomem bezrobocia i inflacji) w procesie wzrostu gospodarczego, powodują że często mówimy o zmianach koniunktury gospodarczej.
Koniunktura gospodarcza może oznaczać:

1. splot wpływu różnych warunków i czynników na sytuację gospodarczą danego państwa lub regionu, a nawet całego świata;

2. wyznacznik kierunku poruszania się podstawowych wielkości ekonomicznych (produkcji, sprzedaży, poziomu zatrudnienia, cen, inwestycji, itd.).

W przypadku krajów, gdzie sytuacja gospodarcza jest dobra lub ulega poprawie mówi się, że panuje w nich dobra koniunktura. Tam gdzie dochodzi do kryzysu lub spowolnienia wzrostu gospodarczego, uznaje się, że mamy do czynienia z dekoniunkturą.
Obserwując zmiany wielkich agregatów ekonomicznych (dochód narodowy, PKB, inflacja, bezrobocie, poziom inwestycji) można zauważyć, że nie rosną one równomiernie, lecz tempo ich wzrostu cechuje się cyklicznymi wahaniami. Związane jest to z przeplataniem się okresów wzmożonej aktywności gospodarczej z okresami schłodzenia procesów gospodarczych (mniejszej aktywności ekonomicznej). Takie periodyczne zmiany poziomu aktywności gospodarczej nazywane są cyklem koniunkturalnym.
Cykl koniunkturalny (inaczej cykl gospodarczy) oznacza wahania wielkości produkcji i zatrudnienia wokół okresowego trendu. Cykl koniunkturalny pojawia się w procesie wzrostu gospodarczego, ponieważ aktywność gospodarcza ulega na przemian nasileniom i załamaniom. Z tego względu można powiedzieć, że cykl gospodarczy to inaczej okres pomiędzy jednym a drugim załamaniem. Istnieją cykle krótkookresowe (w ciągu 1 roku) i długookresowe (kilkuletnie, kilkudziesięcioletnie, a nawet kilkusetletnie). Badacze zajmujący się dokładnie ich tematyką uważają, że cykle krótsze wpisują się w wahania cykli długookresowych. Jednakże z praktycznego punktu widzenia, dla ogółu społeczeństwa najważniejsze są cykle trwające kilka lat (od 3 do 8 lat). Cykl gospodarczy składa się z faz, które następują po sobie.

FAZY CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Klasyczny cykl gospodarczy składa się z czterech faz:

1. kryzysu (recesji, spowolnienia) - produkcja i ceny spadają, rośnie bezrobocie; występuje wtedy tzw. względną nadprodukcją, co oznacza, że produkcja jest większa niż zapotrzebowanie; w związku z tym powoduje to spadek cen, wzrost kosztów i pogorszenie wyników finansowych; skutkiem tego jest ograniczenie poziomu inwestycji i spadek zatrudnienia;

2. depresji (dna) - stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie; taki stan w dużej mierze związany jest z dalszym ograniczaniem wydatków inwestycyjnych;

3. ożywienia - wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia; w tym okresie silniejsi przedsiębiorcy, którzy umiejętnie przetrwali kryzys, wykorzystują okres niekorzystnej koniunktury i stopniowo przeprowadzają renowację swojego kapitału (inwestują w dalszy rozwój firm);

4. rozkwitu (szczytu, boomu) - stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie; faza ta rozpoczyna się wtedy, gdy poziom inwestycji dojdzie do swojego najwyższego poziomu i już dalej nie rośnie; wysoki poziom wydatków inwestycyjnych powoduje po pewnym czasie wzrost zdolności produkcyjnych całej gospodarki narodowej; jednakże w tym czasie dochodzi do stopniowego wzrostu kosztów produkcji w relacji do wzrostu cen; w efekcie faza ta kończy się przejściem w fazę recesji i rozpoczęciem nowego cyklu koniunkturalnego.

Państwo może podejmować pewnie działania na rzecz złagodzenia wahań koniunkturalnych i łagodzenia ich skutków. Działania te są elementem polityki gospodarczej i noszą nazwę interwencjonizmu (protekcjonizmu) państwowego.
Aktywna polityka państwa powoduje, że w nowoczesnych gospodarkach cykl koniunkturalny ulega spłaszczeniu. Oznacza to, że wahania poziomu PKB, inflacji i bezrobocia nie są tak wielkie jak w gospodarkach słabo rozwiniętych. W związku poszczególne fazy przebiegają łagodniej. W takim przypadku zauważa się często tylko dwie fazy: spowolnienia i wzrostu. Czynniki, które decydują o pojawianiu się cykli koniunkturalnych są różne i złożone, nie mniej jednak można wyróżnić kilka ważniejszych przyczyn powstawania tego zjawiska w gospodarce.
Najczęstsze przyczyny występowania cykli gospodarczych:

1. czynniki sezonowe (związane z porami roku),

2. czynniki losowe (przypadkowe, np. kataklizmy naturalne, wojny, długotrwałe i rozległe strajki),

3. czynniki koniunkturalne (m.in. wahania poziomu inwestycji i zatrudnienia).

Posiadając wiedzę w zakresie zmian koniunkturalnych w gospodarce, trzeba zdać sobie sprawę, że:

1. okres prosperity (czyli bardzo dobrej koniunktury) nie trwa wiecznie!!!

2. po okresie wzrostu przychodzi spowolnienie (łagodna wersja dekoniunktury), a nawet kryzys (oznacza on bardzo głębokie załamanie gospodarcze, często długotrwałe, które utrudnia normalne prowadzenie działalności gospodarczej i powoduje niższy poziom konsumpcji gospodarstw domowych)!!!

3. podmioty nie przygotowane na recesję (kryzys) mają problemy z przetrwaniem i często bankrutują;

4. czas recesji to czas szans (przynajmniej tak należy tłumaczyć słowo kryzys z języka chińskiego).

W praktyce dla członków gospodarstw domowych oznacza to, że wtedy kiedy polepsza się nasza sytuacja finansowa, powinniśmy część naszych dochodów oszczędzić na gorsze czasy. Jeśli się to uda, to łatwiej przetrwamy okres dekoniunktury, a poza tym w czasie kryzysu pojawiają się okazje zakupowe ze względu na to, że spadają wtedy ceny i jest znacznie mniej nabywców.
W przypadku przedsiębiorstw okres ożywienia powinien służyć rozwojowi i przemyślanym inwestycjom, a także dbałości o kontrolę nad kosztami. Dzięki tym działaniom podmioty te są bardziej konkurencyjne i są w stanie przetrwać gorsze warunki rynkowe, które nastąpią po czasie dobrej koniunktury. Okres recesyjny powoduje, że słabsze podmioty wypadają z rynku w wyniku bankructw lub braku opłacalności, a to stwarza szanse na dalszy rozwój i przejęcie nowej części rynku przez firmy silniejsze i lepiej przygotowane na kryzys.
Jako ciekawostkę można wspomnieć, że jedne z pierwszych zapisanych wzmianek o cyklach koniunkturalnych pochodzą z Biblii, a dokładniej ze Starego Testamentu, gdzie jest mowa „o 7 latach tłustych i 7 latach chudych”. Nieco żartobliwie (choć z drugiej strony bardzo serio) można powiedzieć na tej podstawie, że:
a) 7 tłustych lat nie ma służyć obżarstwu, tylko gromadzeniu zapasów (czytaj gromadzeniu oszczędności);
b) 7 lat chudych nie jest straszne dla tych, którzy mają zapasy i wtedy jest to czas szans (ceny są niższe i można więcej kupić za tą samą kwotę); to z kolei może wpłynąć na nasze lepsze wyniku po okresie kryzysowym !!!

POLITYKA GOSPODARCZA PAŃSTWA
Niezależnie od tego, czy tak lub nie interesujemy się danymi ekonomicznymi i stanem gospodarki, albo działaniami instytucji państwowych związanych ze sferą ekonomiczną, to zagadnienia te wpływają na poziom życia i możliwości rozwoju w danym kraju. Z tego względu warto przyjrzeć się podstawowym założeniom opisującym gospodarkę jako pewien układ naczyń połączonych, oceniającym koniunkturę gospodarczą, czy wskazanie możliwości działań rządu w gospodarce i wpływu tych decyzji na niwelowanie niedoskonałości rynku, poziom bezrobocia i inflacji oraz szybkość wzrostu i rozwoju ekonomicznego (określane jako wpływ polityki gospodarczej państwa na gospodarkę danego kraju). Tym właśnie zagadnieniom poświęcona została obecna część realizowanego przez nas kursu ekonomii. Zanim zajmiemy się dokładnie specyfiką polityki gospodarczej rządu, przybliżmy sobie sprawy związane z podziałem gospodarki narodowej na działy oraz poznajmy podstawowe mierniki opisują wysokość wzrostu gospodarczego, bo te zagadnienia są jednym z głównych zagadnień interesujących rządzących danym państwem.
Gospodarka narodowa każdego kraju ma określoną strukturę, co oznacza, że można ją podzielić na różne działy i gałęzie. Struktura gospodarki ulega zmianom, co uzależnione jest od szybkości wzrostu produkcji w poszczególnych działach i gałęziach. Pomiędzy poszczególnymi częściami gospodarki narodowej występują silne współzależności polegające na wzajemnym kupowaniu i sprzedawaniu wytwarzanych produktów lub świadczonych usług. Powoduje to przepływ kapitału oraz towarów i usług, a siłę i kierunki tych ruchów wyznaczają warunki rynkowe. Jednocześnie trzeba sobie zdawać sprawę, że lepsza lub gorsza sytuacja w jednym sektorze, prędzej czy później odbije się na pozostałych działach, a w efekcie na stanie całej gospodarki krajowej. Idąc dalej tym tropem, można stwierdzić, że w warunkach postępującej globalizacji zmiana sytuacji gospodarczej w jednym kraju czy regionie świata, wpływa na ogólną sytuację światową. Przykładem może być trwający kryzys finansowy, który rozpoczął się w USA, a następnie poprzez różne powiązania spowodował problemy z zadłużeniem krajów europejskich i przyhamowanie obrotów handlowych na całym świecie. Dla naszych potrzeb zrezygnujemy jednak z rozważań ogólnoświatowych, a skoncentrujemy się na elementach makroekonomicznych w zakresie jednego państwa. Poniżej przedstawiony został uproszczony schemat podziału gospodarki narodowej na działy i gałęzie.

PODZIAŁ GOSPODARKI NARODOWEJ NA PODSTAWOWE DZIAŁY

Wśród głównych działów gospodarki narodowej możemy wyróżnić: przemysł, budownictwo, rolnictwo z leśnictwem i łowiectwem, oraz usługi. Nie bez znaczenia jest to, że na powyższym rysunku największy rozmiar mają usługi. Dzieje się tak dlatego, że w nowoczesnych gospodarkach, im wyżej są one rozwinięte, tym wyższy jest udział sektora usług w strukturze całej gospodarki narodowej. Pomiędzy tymi działami dochodzi do wielu zależności, które np. przejawiają się w tym, że rolnictwo potrzebuje surowców i maszyn dostarczanych przez przemysł, oraz budynków i budowli oferowanych przez dział budownictwa. Jeśli rolnicy będą mieć gorsze warunki działania i w efekcie mniej pieniędzy do wydania, to stracą na tym inne działy, bo nie będzie wielu zleceń. Jeśli tak, to zmniejszy się zapotrzebowanie na pracowników, co w efekcie może przyczynić się do wzrostu bezrobocia i pogorszenia warunków pracy dla osób zatrudnionych. Więcej bezrobotnych, to mniejsze dochody w gospodarstwach domowych, co ograniczy konsumpcję i dlatego mniej dóbr będzie na rynku kupowanych, itd. Przedstawiona sytuacja ma nam uzmysłowić, że zmiana (pogorszenie lub poprawa) warunków w jednym dziale wpływa w określonym stopniu na inne obszary gospodarki, bo są one od siebie zależne.

MIERNIKI PRODUKTU NARODOWEGO
Suma wartości wytworzonych dóbr w poszczególnych działach stanowi o rozmiarach całej gospodarki. Do oceny wielkości danej gospodarki oraz wskazania wysokości wzrostu gospodarczego stosuje się specjalne mierniki, które dotyczą wartości produktu narodowego. Opisując wielkość danej gospodarki trzeba rozróżnić dwa pojęcia: produkcja pośrednia i produkcja finalna.
Produkcja pośrednia to inaczej obrót wewnętrzny między przedsiębiorstwami i innymi instytucjami z różnych działów gospodarki narodowej. Proces ten nosi nazwę przepływów międzygałęziowych i polega na kupnie i sprzedaży dóbr pośrednich, które nie osiągnęły jeszcze postaci finalnej. Inaczej mówiąc dobra pośrednie podlegają dalszemu przetwarzaniu lub odsprzedaży i nie trafiają nie zmienione do ostatecznego odbiorcy.
Produkcja finalna występuje po zakończeniu procesu produkcji i wytworzone w ten sposób dobra i usługi nie podlegają dalszemu przetwarzaniu. Dobra finalne służą do konsumpcji, albo jako dobra kapitałowe są przeznaczone na inwestycje, czyli służą dalszemu rozwojowi gospodarczemu kraju.
Wśród mierników produktu narodowego najczęściej wymienia się:

• produkcję globalną (łączna suma wytworzonych w danym roku dóbr pośrednich i dóbr finalnych);

• produkt krajowy brutto (w skrócie PKB) – jest to miara wielkości produkcji finalnej (razem z usługami), która została wytworzona przez czynniki produkcji (praca, ziemia, kapitał) na terenie danego państwa, gdzie nie ma znaczenia czy czynniki te są własnością obywateli danego kraju, czy też są własnością cudzoziemców; podstawą wliczenia produkcji jest więc analizowany obszar, a nie obywatelstwo właścicieli (polskie PKB tworzą firmy i osoby działające na obszarze naszego kraju – zarówno te, które są w całości w polskich rękach, jak i te należące do zagranicznych podmiotów); PKB oblicza się jako sumę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, wydatków inwestycyjnych w przedsiębiorstwach, oraz wydatków rządowych i innych instytucji państwowych i samorządowych;

• produkt narodowy brutto (w skrócie PNB) – to miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego państwa, niezależnie od tego czy zdobywają te środki na terenie swojego kraju, czy poza jego granicami (np. PNB Polski osiągają wszyscy nasi obywatele, niezależnie od tego czy prowadzą swoją działalność w kraju, czy za jego granicami); PNB można obliczyć poprzez dodanie do wartości PKB dochodów netto z własności kapitału zainwestowanego za granicą oraz wartości eksportu, a następnie odjęcie wartości importu;

WZROST I ROZWÓJ GOSPODARCZY
Na podstawie wartości PKB lub PNB pomiędzy poszczególnymi latami, możliwe jest określenie poziomu wzrostu gospodarczego. Jeśli realnie (tzn. po usunięciu wpływu inflacji na wartość pieniądza) wartość PKB lub PNB rośnie, to mówimy o wzroście gospodarczym. Wzrost gospodarczy może okresowo przyspieszać lub zwalniać, a nawet może dojść do skurczenia się wartości mierników produktu narodowego, co wskazuje na lepszą lub gorszą koniunkturę w danym kraju. Do zagadnień tych wrócimy trochę później, a w tej chwili przybliżmy sobie tylko definicje wzrostu i rozwoju gospodarczego.
Wzrost gospodarczy jest pojęciem ilościowym i oznacza, że podnosi się wartość mierników produktu i dochodu narodowego.
Rozwój gospodarczy to pojęcie jakościowe, które oznacza, że w danej gospodarce dochodzi do postępu naukowo-technologiczno-organizacyjnego i wdrażania nowych lub ulepszonych rozwiązań służących zwiększaniu zamożności i podnoszeniu poziomu życia. Rozwiązania takie mogą np. podnieść efektywność gospodarowaniu, zwiększyć zyski lub oszczędności, albo przyspieszyć proces wytwarzania.
Pomiędzy wzrostem a rozwojem gospodarczym dochodzi do ścisłych współzależności:

• tempo wzrostu gospodarczego uwarunkowane jest od poziomu rozwoju technologii i wiedzy;

• rozwój ekonomiczny zależy od odpowiedniego zwiększenia produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez przyrost PKB.

W związku z powyższym, wzrost i rozwój gospodarczy są wzajemnie uzależnione. Oznacza to, że nie będzie wysokiego wzrostu bez odpowiedniego rozwoju i odwrotnie. Działania zmierzające do tego, aby ułatwiać odpowiedni poziom wzrostu i rozwoju gospodarczego należą do najtrudniejszych i najważniejszych czynności podejmowanych w ramach polityki gospodarczej rządu.
Polityka gospodarcza (inaczej określana jako polityka ekonomiczna) należy do jednego z głównych obszarów zarządzania państwem (obok polityki społecznej, polityki zagranicznej, polityki obronnej, czy pozostałych ważnych obszarów z punktu widzenia państwa).
Politykę gospodarczą można zdefiniować jako ogół działań państwa (zwłaszcza rządu, ale także innych jego instytucji), których zadaniem jest wpływanie na gospodarkę. Chodzi tutaj o sposób funkcjonowania gospodarki, stosunki własnościowe i ustrój polityczno-gospodarczy, dynamikę wzrostu i rozwoju gospodarczego, kształtowanie odpowiedniej struktury gospodarki narodowej, a także budowanie i regulowanie powiązań ekonomicznych z zagranicą. Zadania, które wiążą się z realizacją polityki ekonomicznej dotyczą także tworzenia odpowiednich ram instytucjonalnych i prawnych, które wspomagają właściwe działanie gospodarki i mają zmniejszać skutki pojawiających się niedoskonałości rynkowych. Polityka ekonomiczna jest procesem świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę przy pomocy różnych narzędzi i środków, po to by osiągnąć założone przez władze cele polityki gospodarczej. Współcześnie cele te związane są z założeniami przedstawianymi w programach partii politycznych, które wygrywają wybory parlamentarne i uzyskują większość wymaganą do rządzenia państwem. W swoim założeniu polityka ekonomiczna powinna zmierzać do podejmowania działań racjonalnych i korzystnych dla ogółu społeczeństwa. Niestety, ze względu na silne powiązanie z polityką i wynikami badań opinii społecznej, czynności faktycznie podejmowane są ograniczone i nie zawsze odnoszą wystarczająco pozytywne skutki ekonomiczne. Poza tym, część działań mogących przynieść znaczne korzyści społeczno-ekonomiczne jest pomijana, bo nie są one popularne wśród potencjalnych wyborców. Z tych powodów niekiedy można spotkać się z opiniami płynącymi ze strony specjalistów do spraw gospodarczych i przedstawicieli przedsiębiorstw, wskazującymi, że dobry rząd to taki, który przynajmniej nie psuje realnej gospodarki, a jeśli jeszcze pomaga w jej rozwoju przez swoje decyzje to dodatkowo pozytywnie świadczy o władzy (niestety taki stan rzeczy nie występuje zbyt często).

GŁÓWNE ZADANIA POLITYKI GOSPODARCZEJ
Przejdźmy teraz do przedstawienia głównych zadań polityki gospodarczej oraz wydzielenia w jej ramach bardziej szczegółowych polityk dotyczących zagadnień ekonomicznych. Państwo prowadzi szereg działań, które mają służyć dobru jego obywateli, a realizacja tych działań jest realizowana w różnych typach polityk (wewnętrznej, zagranicznej, czy gospodarczej). Zakres naszego kursu nie obejmuje problematyki polityki wewnętrznej i zagranicznej (choć w wielu przypadkach mają one wpływ na sfery gospodarcze), dlatego skupimy się tylko na polityce ekonomicznej państwa.
Do głównych zadań polityki gospodarczej państwa można zaliczyć:
a) dążenie do osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia;
b) dbałość o zachowanie stabilności cen;
c) dążenie do jak najwyższego wzrostu i rozwoju kraju, które przełożą się na podniesienie zamożności państwa i stopy życiowej w społeczeństwie;
d) budowanie odpowiednich ram prawnych i społecznych, które będą korzystnie oddziaływać na efektywność funkcjonowania gospodarki rynkowej;
e) redystrybucję dochodów społecznych;
f) ochronę wolnej konkurencji.
Realizacja tych zadań odbywa się poprzez odpowiednie rozwiązania prawne, podatkowe, transfery społeczne oraz regulacje cenowe w niektórych obszarach gospodarki.
W związku z tym, priorytety ekonomiczne rządu realizowane są poprzez odpowiednią politykę gospodarczą państwa, na którą składają się:
- polityka fiskalna,
- polityka budżetowa,
- polityka monetarna,
- pozostałe elementy polityki gospodarczej.

POLITYKA FISKALNA
Polityka fiskalna to wszystkie decyzje państwa odnośnie wydatków i podatków, która w wąskim rozumieniu nazywana jest polityką budżetową. W szerokim znaczeniu obejmuje także inne instrumenty.
Ważnym elementem tego obszaru polityki ekonomicznej jest system podatkowy (inaczej nazywany systemem fiskalnym).
Zasadniczy podział podatków:

• bezpośrednie (dochodowy od osób fizycznych (tzw. PIT); dochodowy od osób prawnych (tzw. CIT); inne); płaci się je od wypracowanego zysku (w przypadku przedsiębiorstw) lub od kwoty otrzymywanych dochodów i wynagrodzeń (w przypadku osób fizycznych);

• pośrednie (np. podatek od towarów i usług (tzw. VAT), podatek akcyzowy, inne) – płaci się je w nabywanych produktach i usługach, niezależnie od wysokości dochodów osoby kupującej.

Podatki i inne wpływy budżetowe służą finansowaniu następujących funkcji państwa:

• wewnętrznych (realizuje je m.in. policja, aparat sądowniczy, administracja, edukacja, nauka);

• zewnętrznych (chodzi tu o funkcje obronne realizowane przez wojsko, oraz politykę zagraniczną);

• alokacyjne (polegają na stymulowaniu przepływu czynników wytwórczych i ich właściwą alokację między sektorem publicznym i prywatnym);

• redystrybucyjne (wiąże się to z odpowiedzialnością za podział wypracowanego dochodu narodowego przez jak najbardziej sprawiedliwy system podatkowy i zasiłki; w ramach tej funkcji dochodzi m.in. do wypłaty rent i emerytur, zasiłków dla bezrobotnych, wsparcia dla osób najuboższych poprzez ośrodki pomocy społecznej, czy stosowania systemu dotacji).

POLITYKA BUDŻETOWA
Polityka budżetowa obejmuje planowanie pozyskiwania dochodów i wydatków, które są niezbędne do normalnego funkcjonowania państwa. Głównym elementem polityki budżetowej jest skonstruowanie specjalnego planu finansowego kraju, który określa się mianem budżetu państwa.
Budżet państwa to plan przychodów i wydatków danego kraju w ujęciu rocznym. Przychody do budżetu państwa pochodzą głównie z obowiązkowych składek obywateli oraz podmiotów gospodarczych, czyli podatków. Innymi źródłami przychodów mogą być: cła, opłaty koncesyjne, i inne. Wydatki z budżetu są przeznaczane m.in. na: renty i emerytury, utrzymanie systemu edukacyjnego, policję i siły zbrojne, a także na inne cele.
W przypadku budżetu państwa można mówić o trzech wariantach:

• budżet zrównoważony (wydatki są na tym samym poziomie co przychody),

• budżet z deficytem finansowym (deficyt budżetowy oznacza, że wydatki są wyższe niż przychody),

• budżet z nadwyżką finansową (przychody są wyższe niż wydatki).

Aby zachować równowagę gospodarczą oraz dać podstawy do trwałego i wyraźnego wzrostu i rozwoju ekonomicznego danego kraju, rząd powinien dążyć do zrównoważenia wydatków i przychodów Skarbu Państwa, a więc ograniczać występujący często deficyt budżetowy (w Polsce nosi on miano „dziury budżetowej”). W przypadku powstania deficytu budżetowego, rząd albo musi sprzedać część majątku narodowego, albo zaciągnąć pożyczki. Pożyczanie pieniędzy na cele budżetowe może być wykonane poprzez emisję bonów skarbowych (są to krótkoterminowe papiery wartościowe o wykupie do 1 roku) lub poprzez emisję obligacji skarbowych (są to papiery dłużne o dłuższym niż 1 rok terminie wykupu).

POLITYKA MONETARNA
Na poziomie ogólnokrajowym ważne miejsce w polityce gospodarczej zajmuje także dbałość o system finansowy i kontrolowanie podaży oraz popytu na pieniądz, czym głównie zajmuje się polityka pieniężna.
Polityka pieniężna (zwana również polityką monetarną) polega na określonych działaniach władz państwowych zmierzających do zapewnienia jak największej stabilności cen. W praktyce dotyczy to kontrolowania poziomu inflacji poprzez umiejętny wpływ na popyt i podaż pieniądza. Trzeba sobie jednak zdawać sprawę, że inflacja nie tylko zależy od ilości pieniądza w obiegu, ale dzięki polityce pieniężnej łatwiej mieć nad nią kontrolę. W Polsce za kształt polityki pieniężnej odpowiada rząd, Narodowy Bank Polski (NBP pełni rolę banku centralnego w Polsce) oraz Rada Polityki Pieniężnej (RPP). Decyzje tych instytucji wpływają na ilość pieniądza w obiegu gospodarczym (podaż pieniądza) oraz na kursy walutowe. Bank centralny we wszystkich państwach ma monopol na emisję pieniądza papierowego (np. w Polsce tylko NBP może zlecać druk banknotów i bicie monet polskiego złotego). Zadaniem banku centralnego jest prowadzenie takiej polityki pieniężnej, aby pieniądz jak najlepiej służył gospodarce narodowej i społeczeństwo.
W ramach polityki pieniężnej ustala się m.in. stopy procentowe. W Polsce decyzje w tym zakresie podejmuje Rada Polityki Pieniężnej. Od jej decyzji zależy chociażby poziom oprocentowania depozytów lokowanych w bankach, albo wysokość oprocentowania kredytów udzielanych na potrzeby konsumpcyjne i inwestycyjne.
Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę z zakresu polityki pieniężnej, działania systemu bankowego i znaczenia banku centralnego, skorzystaj z bogatych zasobów internetowych NBPortal.pl, wśród których znajdziesz między innymi następujące animacje:

• „System bankowy”

• „Banki centralne świata”

• „Stopy procentowe a poziom inflacji”