Struktura agrarna.
Rolnictwo polskie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem – średnia wielkość gospodarstwa rolnego wynosi 7,8 ha użytków rolnych, przy czym ponad połowa gospodarstw produkuje wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, ograniczając wydatki na zakup żywności i koszty utrzymania rodziny. Gospodarstwa te o relatywnie niewielkim areale prowadzą produkcję metodami tradycyjnymi, przy niskim nawożeniu mineralnym i zużyciu chemicznych środków ochrony roślin, a także pasz przemysłowych w żywieniu zwierząt gospodarskich, zwłaszcza bydła.
W 2007 r. wg uogólnionych wyników reprezentacyjnego badania „Struktura gospodarstw rolnych” prowadzonych przez GUS, liczba gospodarstw i działek rolnych wynosiła 2579 tys., w tym 2578 tys. to jednostki sektora prywatnego.
Gospodarstw o areale powyżej 1 ha użytków rolnych było 1808 tys. W porównaniu z wynikami powszechnego spisu rolnego z 2002r. liczba gospodarstw rolnych zmniejszyła się o 354 tys., tj. o 12,1%.
Największa dynamika spadku wystąpiła w grupie obszarowej do 1 ha UR włącznie, gdzie liczba gospodarstw zmniejszyła się w stosunku do 2002 r. o 21,1 %. Wzrosła natomiast liczba gospodarstw największych, o powierzchni 50 ha i wyżej użytków rolnych o 21,6 %, do 24,1 tysięcy. Liczba gospodarstw o areale powyżej 1 ha UR zmniejszyła się ogółem o 7,6 %, przy równoczesnym wzroście grupy 50 i więcej hektarowych o 25,5 %.
Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych w 2000 i 2007 r. (w %)
Liczba gospodarstw rolnych
| 2000 rok | 2007 rok | |
|---|---|---|
| 1-2 ha | 23,8 % | 23,4 % |
| 2-5 ha | 32,6 % | 34 % |
| 5-10 ha | 23,8 % | 22,2 % |
| 10-15 ha | 9,9 % | 9,2 % |
| Powyżej 15ha | 9,9 % | 11,2 % |
Powierzchnia użytków rolnych
| 2000 rok | 2007 rok | |
|---|---|---|
| 1-2 ha | 4,8 % | 4,4 % |
| 2-5 ha | 14,7 % | 14,1 % |
| 5-10 ha | 23,6 % | 20,1 % |
| 10-15 ha | 16,6 % | 14,3 % |
| Powyżej 15ha | 40,3 % | 47,1 % |
Cechą charakterystyczną polskiego rolnictwa jest, prócz dużego rozdrobnienia gospodarstw indywidualnych, duże rozdrobnienie i rozrzut gruntów. Powiększają one znacznie koszty gospodarowania, utrudniają mechanizację prac polowych, zwiększają trudności w prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej. Największym rozdrobnieniem cechuje się rolnictwo na terenach karpackich i podkarpackich, gdzie ponad połowa gospodarstw ma grunty w kilku i więcej działkach. Stanowią one średnio w kraju 20% gospodarstw. Na terenach tych panuje duże rozdrobnienie gospodarstw i gruntów. Jest to skutkiem panujących w przeszłości stosunków społeczno-gospodarczych, przeludnienia wsi, sposobów dziedziczenia ziemi, ale również zróżnicowania warunków przyrodniczych, szczególnie rzeźby terenu. Rozdrobnienie ogólnej powierzchni gospodarstw jest oczywiście odpowiednio większe. Stosunkowo małe rozdrobnienie występuje na terenach północno-zachodnich i w Wielkopolsce.
Jednym z warunków poprawy konkurencyjności polskiego rolnictwa jest poprawa jego struktury agrarnej, polegająca nie tylko na zwiększeniu liczby i udziału procentowego gospodarstw większych obszarowo, ale i udziału powierzchni użytków rolnych w wyższych grupach obszarowych gospodarstw. Zła struktura agrarna jest bowiem przyczyną niskiej produktywności, stwarza poważne problemy dochodowe wielu właścicielom gospodarstw rolnych, skutecznie hamując wdrażanie w nich postępu technologicznego. Pochodną niekorzystnej struktury obszarowej jest m. in. dekoncentracja upraw i chowu zwierząt (brak dostatecznej specjalizacji gospodarstw), a w konsekwencji niskich dochodów rolniczych. Obszar gospodarstwa jest istotnym czynnikiem różnicującym wartość produkcji końcowej i towarowej oraz decyduje o dodatniej akumulacji pozwalającej na odtworzenie potencjału produkcyjnego. Wartość produkcji towarowej grupy gospodarstw o obszarze 5-10 ha i pow. 10 ha jest odpowiednio 4- i 5-krotnie wyższa w porównaniu do osiąganej wartości w grupie gospodarstw o obszarze do 5 ha. W przypadku dochodu rolniczego skala zróżnicowania pomiędzy grupami obszarowymi jest jeszcze większa (4- i 7-krotna).
Istniejąca struktura agrarna wywiera zatem znaczący wpływ na sytuację ekonomiczną rolnictwa. Dotychczasowe tempo przemian agrarnych w Polsce jest niezadawalające. Zbyt wolno zwiększa się średni obszar gospodarstwa oraz zmniejsza liczba gospodarstw. Powierzchnia gospodarstwa nie jest co prawda czynnikiem w całości przesądzającym o potencjale produkcyjnym, jego sile ekonomicznej (mierzonej w ESU), typie produkcyjnym, ale bez wątpienia w dużym stopniu je determinuje. Rolnictwo polskie jest pod tym względem bardzo zróżnicowane regionalnie.
Podstawową barierą przeciwdziałającą przyspieszeniu przemian strukturalnych okazała się sytuacja na rynku pracy, bezrobocie zahamowało odpływ ludności rolniczej do zawodów pozarolniczych, a układ czynników demograficznych (wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym) zwiększył konkurencję o nowe miejsca pracy. Przyspieszenie przemian agrarnych może nastąpić tylko w warunkach stworzenia ok. 1 miliona pozarolniczych miejsc pracy. Najkorzystniejszą strukturą obszarową gospodarstw cechują się województwa położone przy granicy północnej i zachodniej kraju, w tym szczególnie warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie o najwyższym udziale gospodarstw pow. 30 ha, a podlaskie i lubuskie o najniższym udziale gospodarstw małych (do 5 ha).
Struktura agrarna gospodarstw rodzinnych w Polsce
Polskie gospodarstwa rolne można podzielić na gospodarstwa drobne gospodarujące na powierzchni 1-5 ha. Stanowią one 55% ogólnej populacji i użytkują 1/5 ogółu ziemi chłopskiej. Z kolei gospodarstwa średnie, o obszarze 5-10 ha, stanowią 25% populacji i użytkują tyleż ziemi. Gospodarstwa obszarowo większe (powyżej 10 ha) stanowią 20% ogólnej populacji i użytkują ponad połowę ziemi.
Należy podkreślić, że zdecydowana większość rodzin z małych gospodarstw orientuje się na dochody pozarolnicze, zarówno z pracy (63% rodzin), jak i ze świadczeń społecznych (34% rodzin), które stanowią ich główne źródło utrzymania; produkcja rolnicza służy przede wszystkim potrzebom rodziny.
Gospodarstwa do 5 ha mają największe i nieprzesuwalne nadwyżki siły roboczej, silnie obciążające budżety tych gospodarstw. Badania wskazują, że gospodarstwa te prowadzone są często przez rodziny niekompletne. Osoby pracujące w takich gospodarstwach mają najwyższą średnią wieku i należą do najliczniejszej grupy gospodarujących w wieku emerytalnym (29%) i gospodarujących samotnie. W tej grupie gospodarstw rośnie udział rodzin biednych i wymagających specjalnej opieki społecznej.
Gospodarstwa średnie (5-10 ha) charakteryzują się wielostronną strukturą produkcji i silnie zróżnicowanym wyposażeniem technicznym. W gospodarstwach tych występuje silnie rozpowszechniona zachowawcza i bierna postawa wobec zmian, głęboko zakorzenione tradycyjne przyzwyczajenia produkcyjne i mała skłonność do podejmowania ryzykownych decyzji i inwestowania.
Gospodarstwa powyżej 10 ha dysponują znacznym potencjałem ziemi (50%) i środków trwałych (58%), osiągają najwyższą wydajność pracy oraz odgrywają decydującą rolę na rynku (53% całej sprzedaży). Warto zaznaczyć, że relacje czynników produkcji są w tej grupie najbardziej zbliżone do nowoczesnych standardów. Społeczne koszty produkcji są tu niższe niż w gospodarstwach z pozostałych grup obszarowych. W tej grupie gospodarstw znacznie wyżej rozwinięta jest specjalizacja, występuje duże zainteresowanie ziemią i koncentracją gruntów. Głównym problemem tych gospodarstw jest osiągnięcie takich dochodów, które pozwoliłyby zakumulować środki na rozwój gospodarstwa nie naruszając standardu życia rodziny. Przewiduje się, że z tej grupy wykształcą się najliczniejsze gospodarstwa ekspansywne i konkurencyjne.
Zróżnicowanie przestrzenne chłopskiego rolnictwa
Polskie ziemie zachodnie i północne reprezentują najlepszą strukturę obszarową (średnio 10-14 ha/gospodarstwo, 20-25%liczby gospodarstw) i najwyższy poziom koncentracji ziemi (64-84% gruntów w grupie powyżej 10 ha). Środkowo-wschodni obszar Polski charakteryzuje się dominacją struktury średniorolnej, gdzie najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa 5-10 ha (40% ogółu gospodarstw i tyleż ziemi), zaś udział gospodarstw dużych jest nieco mniejszy niż średnio w kraju. Obszar Polski południowej reprezentuje rolnictwo najsilniej rozdrobnione, średni obszar gospodarstwa wynosi 3-4 ha, udział gospodarstw do 5 ha stanowi 75% ogółu, grupa gospodarstw średnich jest słabo rozwinięta, a udział gospodarstw dużych jest marginesowy (2-8%).
Charakterystyka polskiego rolnictwa na tle rolnictwa Unii Europejskiej
Cechy niekorzystne polskiego rolnictwa są następujące:
1)duża liczba gospodarstw małych obszarowo i słabych ekonomicznie,
2)słabe gleby, zaledwie 3,3% stanowią gleby bardzo dobre i dobre,
3)niedostatek wody i gorsze na ogół niż w krajach Unii warunki atmosferyczne,
4)niski poziom rozwoju infrastruktury technicznej i handlowej,
5)trudna sytuacja ekonomiczna większości gospodarstw rolnych,
6)niski poziom samoorganizacji rolników.
Cechy korzystne naszego rolnictwa stanowią:
1)wyższa ekologicznie jakość produktów pochodzenia rolniczego, wynikająca z niższego zużycia nawozów mineralnych i środków ochrony roślin,
2)niższe koszty pracy,
3)duże zasoby ziemi rolniczej,
4)korzystna struktura wieku ludności rolniczej, szczególnie znaczący udział młodych rolników (35-44 lata) w gospodarstwach powyżej 15 ha.