KOMIZM
jedna z głównych kategorii estetycznych, wykształcona i opisana już w starożytności. Za Arystotelesem za źródło komizmu uważano niezgodność wyobrażenia z rzeczywistością, kontrast między oczekiwaniem a osiągnięciem, między kontekstem a szczegółem - występujące na różnych poziomach tekstu i dotyczące postaci, przedmiotów, sytuacji. W późniejszym okresie pojawiła się także interpretacja psychologiczna uznająca za źródło komizmu satysfakcję płynącą z poczucia wyższości wobec czyjegoś niepowodzenia, które nie ma jednak charakteru tragicznego. Wyróżnia się następujące typy komizmu:
• Sytuacyjny - polega na bawieniu widza spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków
, wymuszających na bohaterze zachowanie śmieszne i komiczne. Ten typ komizmu występuje w scenie VII Świętoszka, gdy Tartuffe już chwyta w ramiona Elmirę, lecz ona odsuwa się na bok i odsłania swego męża - Orgona.
• Postaci (inaczej charakterologiczny) - polega on na umiejętnym dobieraniu typów bohaterów w taki sposób, aby uwypukleniu uległy pewne cechy charakteru, jak na przykład głupota czy też chciwość. Widza bawi już sama kreacja bohatera bądź też przygody związane z charakterem danej osoby. Ten typ komizmu realizuje osoba Orgona - spotęgowane cechy zaślepionego dewota sprawiają, że jego słowa lub gesty budzą śmiech.
• Słowny (inaczej komizm językowy) - na widza oddziałuje przede wszystkim żart, dowcip, jaki pada ze sceny. Są to często zabawne dialogi bohaterów czy też żartobliwe powiedzonka. Dostrzegamy ten typ komizmu w wielu wypowiedziach Doryny oraz w powiedzonku Orgona: „Co niebo rozkaże”, jak również w określeniu „biedaczek” wypowiadanym w stosunku do obłudnika - Świętoszka.
TRAGIZM
jest to kategoria estetyczna, oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę. Starcie równorzędnych racji moralnych (konflikt tragiczny) powoduje nieuchronną klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dramatu antycznego i klasycznego).
Do postaci tragicznych zaliczają się między innymi:
Król Edyp
Antygona
Król Kreon
Konrad Wallenrod
Tomasz Judym
Romeo i Julia
GROSTESKA
jest to ukazywanie rzeczywistości w sposób, który odbiorca uznaje za nierealistyczny, obcy, absurdalny, komiczny, karykaturalny. Jest to wizja świata w "krzywym zwierciadle". Nazwa pochodzi od motywu dekoracyjnego przedstawiającego stylizowane elementy roślinne przeplatane ze zwierzęcymi, ludzkimi i fantastycznymi postaciami. Bawi, śmieszy, jest sprzeczna z logiką, wyolbrzymia.
1
Cechy charakteryzujące groteskę:
fantastyka w przedstawianiu świata, czyli antymimetyczne nastawienie do rzeczywistości;
hybrydyczność form, które w groteskowym świecie składający się z różnych elementów, często do siebie niepasujących
łączenie wykluczających się wartości (takich jak śmiech i przerażenie) i stylów (wysokiego i trywialnego);
absurdalność jako zasada świata;
karnawalizacja, czyli żywioł święta i łączący się z nim bunt i drwina z obowiązujących konwencji.
Groteska szczególnie rozwinęła się w dwudziestoleciu międzywojennym i występuje w takich dziełach jak: Szewcy Witkacego, Mistrz i Małgorzata M. Bułhakowa, Proces F. Kafki, Ferdydurke i Trans-Atlantyk W. Gombrowicza.
Jednym z mistrzów groteski jest Sławomir Mrożek (np. Tango, Baba, Wesele w Atomicach)
Groteska obok tragizmu i komizmu jest jedną z kategorii estetycznych, do których niektóre źródła zaliczają również brzydotę i ironię.
MIT
opowieść o otaczającym ludzkość świecie, opisująca historię bogów, demonów, legendarnych bohaterów oraz historię stworzenia świata i człowieka.
Funkcje mitów
poznawcza - poprzez mity ludzie starali się wyjaśnić niezrozumiałe dla nich zjawiska przyrody;
światopoglądowa - mity jako podstawa wierzeń religijnych;
sakralna - w mitologiach odnajdujemy wzorce rytualnych obrzędów oraz wskazówki, jak należy czcić bogów;
literacka - inspiracja dla twórców kolejnych epok;
motywacyjna - mity jako uzasadnienie ludzkiego losu.
Koncepcje mitu
strukturalne - w których nacisk położony jest głównie na formę mitu
esencjonalne - w których nacisk położony jest głównie na treść mitu
funkcjonalne - w których przedmiotem zainteresowania jest przede wszystkim funkcja, jaką pełni mit dla społeczeństwa lub jednostki.
Rodzaje mitów
kosmogoniczne - o stworzeniu świata i kosmosu
teogoniczne - o narodzinach i życiu bogów
kalendarzowe - o podziale roku
antropogeniczne - o stworzeniu człowieka
genealogiczne - o rodach starożytnych
soteriologiczne - o zbawieniu człowieka
eschatologiczne - o życiu pośmiertnym
2
STEREOTYP
funkcjonujący w świadomości społeczeństwa uproszczony, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do grup społecznych, osób, sytuacji, instytucji, utrwalony wielokrotnym powtarzaniem.
Najczęściej stereotypy budowane są w odniesieniu do grup etnicznych (np. stereotyp pracowitych Niemców, spokojnych Anglików), zawodowych (np. mądrego profesora, zorganizowanego menadżera), klasowego (np. stereotyp ciemnego chłopa, miękkiego inteligenta) lub związanych z określoną płcią (np. stereotyp delikatnej kobiety). Stereotyp najczęściej przyswajany jest w dzieciństwie, z tego względu jest bardzo trwały i odporny na zmianę nawet rzeczowej argumentacji oraz sprzecznych z nim doświadczeń.
3