Komisje badań (komisje śledcze, komisje rozpoznawcze)
Powoływane są zazwyczaj wtedy, kiedy między stronami sporu istnieją rozbieżności co do stanu faktycznego lub stanu prawnego, który jest istotny dla toczącego się sporu. Rozbieżności między stronami co do tego stanu faktycznego są tak znaczne, że nie mogą one być usunięte w drodze dyplomatycznej lub ustalenie stanu faktycznego wymaga bardzo specjalistycznej wiedzy, np. z dziedziny nawigacji czy aeronautyki. Oczywiście należy zauważyć, że ze względu na swój charakter komisje badań nie są metodą całkowicie autonomiczną, gdyż zwykle poprzedza ona wykorzystanie metod sądowych bądź uzupełnia rokowania. Ta metoda nie implikuje więc dokonywania ocen prawnych dotyczących materii sporu, przedłożonych przez strony racji i argumentów prawnych.
Komisje badań powołuje się, tak jak już zauważono, dla zbadania i ustalenia wyłącznie stanu faktycznego lub stanu prawnego. Bardzo dobrze opisuje to art. 9 I konwencji haskiej (1907).
Art. 9 „W zatargach o charakterze międzynarodowym, nie dotyczących ani honoru, ani żywotnych, a wynikłych wskutek różnicy zapatrywań na kwestie stanu faktycznego, układające się Mocarstwa uważają za pożyteczne i pożądane, aby Strony, które nie mogły dojść do porozumienia w drodze dyplomatycznej, ustanowiły o ile okoliczności na to pozwolą, międzynarodową Komisję badań, powołaną do ułatwienia rozstrzygania tych sporów, wyjaśniając za pomocą badania bezstronnego i sumiennego kwestie faktyczne.”
Przyjęcie tej konstrukcji (początkowo w 1899 r. i rozbudowanie jej w 1907 roku - w art. 9-36 konwencji) było następstwem powołania w 1904 r. komisji dla analizy zdarzeń na Morzu Północnym, gdzie w Zatoce Dogger doszło do ostrzału kutrów rybaków brytyjskich omyłkowo wziętych za jednostki japońskie przez flotę rosyjską dowodzoną przez admirała Rożdiestwieńskiego. W tym przypadku powołana komisja ustalić miała stan faktyczny i odpowiedzialność, gdyż w wyniku ostrzału zginęli ludzie i zniszczone zostało mienie. Ustalenia komisji zostały przyjęte przez strony i zamknęły spór, grożący wybuchem wojny.
W świetle postanowień KH z 1907 roku podstawowe cechy postępowania badawczego są następujące:
Komisje badań są ustanawiane na podstawie specjalnej umowy zawieranej pomiędzy stronami będącymi w sporze;
umowa ta określa fakty mające być poddane badaniu oraz tryb i termin ustanowienia Komisji, oraz zakres kompetencji Komisarzy;
tryb powołania komisji, o ile nie postanowiono inaczej, określa KH;
Komisja określa procedurę badań (parametry postępowania dowodowego, miejsce prowadzenia postępowania (wizje lokalne) itp.;
badanie odbywa się w drodze kontradyktoryjnej;
werdykt (sprawozdanie Komisji) podejmowany jest większością głosów;
sprawozdanie Komisji, ograniczone do stwierdzenia faktów, nie ma bynajmniej charakteru wyroku arbitrażowego. Pozostawia ono Stronom zupełną swobodę co do skutków, jakie zechcą nadać temu stwierdzeniu.
Istotnym krokiem w regulacji tej metody były Traktaty Knoxa z 1909 r. zawarte pomiędzy Francją i Wielką Brytanią a USA. W Traktatach tych stwierdzono, że komisje badań mają być powoływane przed metodą arbitrażową. Pomimo, iż Traktaty te nie weszły w życie, stanowiły ważną regulację ze względu na praktykę państw w tym zakresie. Ważnymi dokumentami były także Traktaty Bryana z lat 1914 - 1915 zawierane między USA a państwami europejskimi i amerykańskimi, które mówiły, że komisje badań mają być powoływane przed przeprowadzeniem arbitrażu, co więcej, nie można odwoływać się do siły zanim powołane komisje nie skończą swojej pracy.
Komisje badań są też wymienione w Art. 33 KNZ jako jeden ze sposobów rozwiązywania sporów.
Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych w Art. 90 stwarza możliwość powoływania komisji badań, które zgodnie z protokołem nazywane są Międzynarodowymi Komisjami dla ustalania Faktów.
Ustalenie stanu faktycznego może też być konieczne w toczącym się postępowaniu arbitrażowym lub sądowym. Art. 50 statutu MTS przewiduje, że Trybunał może powierzyć śledztwo lub ekspertyzę m.in. komisji przez siebie wybranej. Również organizacje międzynarodowe lub ich organy mogą powoływać komisje badawcze celem ustalenia stanu faktycznego, jeżeli między organizacją lub jej organem, a państwem członkowskim istnieje rozbieżność co do stanu faktycznego. Np. Komitet powołany przez RB ONZ ustalał stan faktyczny incydentu w cieśninie Korfu.
MOP na mocy art. 26 swojej konstytucji powołała komisję badawczą do ustalenia przestrzegania wolności związkowej w Grecji w okresie rządów „czarnych pułkowników” w Polsce w okresie stanu wojennego.