Obraz samego siebie i obraz świata
Obraz samego siebie
Na obraz samego siebie składa się całokształt wiedzy, wyobrażeń, pojęć o własnej osobie, a także jej uczuciowy stosunek do samego siebie związany z samooceną.
Kształtowanie się obrazu samego siebie jest procesem długotrwałym. Małe dziecko nie ma poczucia odrębności wobec otaczającego je świata. Dziecko uczy się oddzielać siebie od otaczającego je świata. Początkowo na drodze percepcyjnej. Poczucie odrębności jest coraz wyraźniejsze w miarę gromadzenia doświadczenia i wzrostu aktywności. Małe dziecko nie jest jednak jeszcze w stanie analizować własnego postępowania. Wchodząc w różne zależności społeczne, pełniąc coraz bardziej zróżnicowane role, analizując stosunek otoczenia do siebie, a także swój stosunek do innych ludzi, jednostka poszerza i krystalizuje obraz samego siebie.
Najwcześniej precyzują się przekonania dotyczące własnego wyglądu zewnętrznego. Dlatego też u dzieci i młodszych nastolatków odpowiedź na pytanie: „Jaki jestem?” – dotyczy głównie wyglądu zewnętrznego. Dzieci są niezadowolone z takich cech wyglądu zewnętrznego, jak np. piegi, odstające uszy, za niski lub za wysoki wzrost itp. Czasem nieistotna i dla otoczenia niedostrzegalna wada wpływa negatywnie na kształtowanie się obrazu samego siebie.
Ważnym elementem obrazu samego siebie w okresie wczesnego dorastania jest ubiór, siła i sprawność fizyczna. W okresie tym zaznacza się jednocześnie wzrost zainteresowania własną osobowością. Człowiek zdobywa wiedzę o własnych stanach uczuciowych, potrzebach, zdolnościach, usposobieniu, postawach wobec innych ludzi. Kształtują się przekonania i sądy moralne. Człowiek zaczyna porównywać się z innymi ludźmi i oceniać na ich tle. Wie jaki jest, zastanawia się, jakim chciałby być.
Innym ważnym elementem obrazu samego siebie jest samoocena, czyli ocena siebie i własnych możliwości w porównywaniu z innymi ludźmi. Samoocena nie zawsze jest prawidłowa. Bywa za wysoka lub za niska. W pierwszym przypadku jednostka przecenia własne możliwości , w drugim nie docenia ich.
Na ukształtowanie się nieprawidłowej oceny wpływa doświadczenie indywidualne. Jeśli np. rodzice rozpieszczonego jedynaka oceniają go na każdym kroku jako dziecko nieprzeciętnie zdolne, dziecko przejmuje te opinie i zaczyna oceniać się podobnie, mimo że jego możliwości umysłowe nie tylko nie przewyższają, ale nie dorównują możliwościom rówieśników.
Przecenianie swych realnych możliwości sprzyja lekceważeniu zadań. Człowiek uważa, że potrafi sobie doskonale poradzić ze wszystkim i w rezultacie bagatelizuje pracę i wskazówki przełożonych. Postępowanie takie prowadzi do niepowodzeń w działaniu, ponieważ zdolności, nie poparte pracą, nie wystarczą do osiągnięcia sukcesu.
Obniżona samoocena wiąże się z takimi sytuacjami życiowymi, w których człowiek jest nadmiernie krytykowany. Rodzice stale niezadowoleni z dziecka i przekonani, że wszystkie inne dzieci przewyższają je pod każdym względem, przyczyniają się do wytworzenia u dziecka nieuzasadnionego często poczucia , że jest gorsze od innych ludzi i nic nie potrafi zrobić dobrze. Niska samoocena wiąże się z lękiem i niechęcią do podejmowania nowych zadań i przekreśla niekiedy szanse jednostki na osiągnięcie takiej pozycji w grupie, która odpowiada jej realnym możliwościom.
Na system wiedzy o sobie istniejący w postaci obrazu samego siebie, składają się :
własny wygląd i fizyczne właściwości,
umiejętności i zdolności,
potrzeby i postawy,
pozycja wśród ludzi,
to, co mnie się należy od innych.
Sądy dotyczące konstrukcji obrazu samego siebie mogą mieć charakter sądów opisowych („jaki jestem”), wartościujących („jak się oceniam”) i normatywnych („jaki chciałbym być”).
Na obraz samego siebie składa się „Ja realne”, czyli sądy dotyczące tego, jaki jestem oraz „Ja idealne”, obejmujące sądy na temat, jakim chciałbym być.
Niektórzy badacze uważają, że w ramach obrazu samego siebie istnieje „Ja publiczne” i „Ja prywatne”, czyli „intymne”.
Wiedzę o niektórych elementach obrazu samego siebie jesteśmy skłonni przekazywać innym ludziom. Na przykład pani X mówi wszystkim, że jest bardzo gościnna, nic nie sprawia jej większej przyjemności niż urządzanie przyjęć. Jest to jednak tylko część prawdy. Pani X wie, że tak naprawdę jest gościnna tylko wobec osób, od których jest zależna. Tej części wiedzy o sobie nie przekazuje innym ludziom.
Świadomość tego, jakim się naprawdę chciałoby być, czyli Ja idealne często odbiega znacznie od wiedzy o tym, jakim się jest, czyli Ja realnego. Rozbieżność między Ja realnym a Ja idealnym może być z jednej strony przyczyną niezadowolenia z siebie i powodem niskiej samooceny, z drugiej zaś strony może wiązać się z dążeniem do zbliżenia się do modelu Ja idealnego.
Takim modelem może być konkretny człowiek, np. matka, koleżanka, nauczycielka, ale także bohater literacki czy filmowy. Niekiedy na ten model składają się wybrane cechy kilku podziwianych osób. Młodzież wysoko ocenia takie cechy, jak odwaga, zręczność, umiejętność pokonywania niebezpieczeństw, szlachetność, sprawiedliwość, patriotyzm.
Wraz z rozwojem zdolności do samooceny i samokrytyki wzrasta dążność do doskonalenia się, a zatem do dorównania idealnemu wzorowi. Uogólniona wiedza na temat własnej osoby dostarcza poczucia własnej wartości, niezbędnego dla zaakceptowania przez jednostkę samej siebie.
Obraz świata
Nie mniej ważnym dla przystosowania zespołem nastawień są nastawienia wyznaczające obraz świata i pogląd na świat. Na obraz świata składa się zarówno orientacja w otoczeniu, jak i oczekiwania odnośnie zachowań ludzi, różnych w zależności od konkretnej sytuacji.
Orientacja w świecie warunkuje umiejętność dostosowania się do otoczenia. Ułatwia ją orientacja w strukturze systemów społecznych i znajomość ról pełnionych przez siebie i innych ludzi.
Dzięki umiejętności orientacji w świecie potrafimy dostosować swe zachowanie do zmiennych sytuacji. Inaczej ubieramy się idąc do szkoły, inaczej na wycieczkę. Czego innego oczekujemy od odczytu naukowego niż od występu znanej piosenkarki.
Orientacja w świecie kształtuje się stopniowo i uzależniona jest od całokształtu doświadczenia indywidualnego. Dziecko nie ogarnia wszystkich złożonych zależności, warunkujących prawidłową orientację. „Uczymy się świata” tak samo, jak uczymy się orientacji w nowym, nieznanym terenie. Początkowo popełniamy wiele błędów. Nasza ocena sytuacji nie zawsze jest właściwa. Podobnie, w nieznanym mieście nie zawsze trafiamy najkrótszą drogą do celu, często błądzimy, czujemy się zagubieni. Stopniowo jednostka zdobywa wiedzę o swym otoczeniu, a także o swym miejscu i roli w otaczającym świecie.
W toku rozwoju kształtuje się też system przekonań, wyznaczających stosunek człowieka do świata i do samego siebie. System ten nazywamy poglądem na świat. Pogląd na świat jest zbiorem poglądów powiązanych ze sobą i wewnętrznie spójnych. Poglądy te są dla jednostki szczególnie ważne i emocjonalnie bliskie, jest ona bowiem także głęboko przekonana o ich słuszności i prawdziwości.
Pogląd na świat kształtuje się na podstawie doświadczeń jednostki. Wiele jego elementów przyswaja sobie ona we wczesnych latach życia. Regulacyjna rola poglądu na świat przejawia się w sposobie interpretacji i rozumienia różnorodnych przejawów rzeczywistości. Pogląd na świat może wypływać z wiary albo z wiedzy. W pierwszym przypadku przyjęcie przekonań i poglądów wypływa z uznawania określonego pozanaukowego autorytetu, w drugim – podstawą do przyjęcia zespołu przekonań jest znajomość ich naukowego uzasadnienia.
Heliodor Muszyński podaje następującą definicję światopoglądu naukowego: „Naukowy pogląd na świat jest to wewnętrznie spójny system przekonań danej jednostki, które są zgodne ze stanem współczesnej wiedzy naukowej oraz przyjmowane, uznawane i stosowane przez jednostkę w oparciu o racjonalne naukowe myślenie”.
Podstawą do wyrobienia naukowego poglądu na świat jest przyswajanie dziecku tylko takich przekonań, które ono może zrozumieć. Należy także dążyć do wpajania dziecku takich cech, jak tolerancja wobec nie uznawanych przekonań, jeśli nie godzą one w dobro innych ludzi, krytycyzm, dzięki któremu jednostka nie przyjmuje poglądów nie opartych na rzeczowym uzasadnieniu. Precyzowaniu naukowego poglądu na świat sprzyja samodzielność myślenia.
Tworzący się obraz samego siebie i obraz świata wpływa na internalizację określonych postaw wobec siebie i otoczenia, a także na kształtowanie się poglądu na świat.