Praca i rynek pracy
Bezpośrednim lub pośrednim celem pracy ludzkiej jest:
1. pozyskiwanie środków służących podtrzymywanie egzystencji gatunku ludzkiego i świata, który stworzył i przyswoił
2. zwiększanie szans przeżycia w danym środowisku przez jego opanowanie i przetworzenie.
Jakie aktywności człowieka służą tym celom?
1) Podejście konstruktywizmu społecznego - decydują przekonania w obrębie danego układu społecznego, kulturowego, ekonomicznego, dotyczące tego co jest pracą. (W pewnych układach społecznych aktywności pewnego typu uznawane są za pracę, w innych nie.)
2) Podejście teorii strukturalno-funcjonalnej - aktywności takie, jak wojaczka, sport, modlitwa, działalność artystyczna przyczyniają się do funkcjonowania systemu społecznego, a zatem są częścią machiny podtrzymującej egzystencję ludzką.
Definiowanie pracy ludzkiej w kategoriach rynkowych
Akcentuje się fakt, że praca ludzka to aktywność skutkująca wymiernymi społecznymi korzyściami wycenianymi na rynku w postaci dochodu.
(Trudności z zaszeregowaniem pracy wolontariuszy, działalności społecznej i politycznej, pracy kobiet w gospodarstwach domowych)
Rynek pracy jest odmienny od pozostałych:
Przede wszystkim jest instytucją społeczną, a dopiero w drugiej kolejności mechanizmem wymiany alokacji.
Podmioty rynku stosują wobec pracy kryteria przede wszystkim ekonomiczne, ale również kryteria odnoszące się do społecznej sprawiedliwości, wzorów zachowań określanych jako faire i nie-faire, akceptowanych nie akceptowanych.
!W odniesieniu do rynku pracy należy zawsze uwzględniać istotne dla ludzi wartości, głównie zasadę solidaryzmu społecznego.
Definiowanie pracy ludzkiej przez jej jakościową odmienność od pracy zwierząt
Praca ludzka charakteryzuje się:
Większym zróżnicowaniem sposobów radzenia sobie ze środowiskiem
Metody pracy ludzkiej nie dadzą się wytłumaczyć na gruncie instynktu
Ludzie różnią się między sobą rodzajem działań podejmowanych w procesie pracy
Człowiek swą pracą przetwarza środowisko i aby skuteczniej na nie oddziaływać tworzy kooperacje wewnątrzgatunkowe. Ich przejawem są różnorodne formy organizacji pracy.
Praca, jako sposób podtrzymywania egzystencji ludzi musi być zakotwiczona w systemie wartości. Wystarczająco duża część społeczeństwa musi wierzyć, że jest ona aktywnością niezbędną.
Trzy typy nastawienia do pracy:
punitywne
instrumentalne
autoteliczne
Praca jest warunkiem biologicznej egzystencji człowieka.
Praca umożliwia człowiekowi częściowe wyzwolenie się z bezwzględnej zależności od sił przyrody.
Praca jest procesem, w toku którego człowiek tworzy swoją historię.
Praca jest podstawową i swoiście ludzką formą aktywności człowieka.
Pracą określamy celową działalność człowieka, w procesie której przystosowuje on przedmioty pracy za pomocą narzędzi pracy do swoich potrzeb materialnych i pozamaterialnych. Proces pracy obejmuje:
a) celową działalność czyli samą pracę
b) przedmiot pracy
c) narzędzia pracy
Praca to towar, który ma swoja określoną rynkową cenę
Praca jest to każda celowa czynność społecznie użyteczna lub społecznie doniosła, zapewniająca określoną pozycję w społeczeństwie.
Czynność społeczna
Zaspokaja potrzeby
Wyznacza strukturę grupy
Wymaga współpracy
Praca jako kategoria społeczna obejmująca umiejętności pracy, sposoby jej organizowania, narzędzia, urządzenia techniczne, a także wyprodukowane dobra. Stanowi element kultury danego społeczeństwa.
POJĘCIA RYNKU PRACY
“... rynek pracy obejmuje te instytucje, postawy, systemy wartości oraz procesy związane ze sprzedażą, zakupem i wyceną usług pracy.”
Podmioty i funkcje rynku pracy
Pracodawcy i pracobiorcy
państwo
związki pracodawców i związki zawodowe
funkcje rynku pracy
Główną funkcją rynku pracy jest alokacja i realokacja występujących na nim zasobów ludzkich (oferujących pracę) oraz zapewnienie w dłuższym okresie równowagi między podażą i popytem na pracę.
Kategorie i elementy rynku pracy
Rynkiem pracy nazywamy całokształt zagadnień związanych z kształtowaniem podaży pracy i popytu na nią. Na rynku pracy mają miejsce transakcje kupna pracy, czyli angażowania pracowników oraz transakcje sprzedaży pracy, czyli zgłaszania chęci jej podjęcia za określoną płacę.
Zasoby siły roboczej stanowią osoby, które wykonują lub chcą wykonywać pracę zarobkową, bądź przynoszącą dochód i są zdolne do jej podjęcia.
Ludność w wieku produkcyjnym:
mężczyźni 18-64 lat
kobiety 18-59 lat
Ludność w wieku mobilnym 18-401at
Ludność aktywna zawodowo - są to osoby wykonujące pracę przynoszącą im dochód lub zarobek, a także bezpłatnie pomagające w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej oraz osoby poszukujące pracy i zdolne do jej podjęcia.
Ludność bierna zawodowo - są to osoby posiadające wyłącznie własne, niezarobkowe źródło utrzymania, lub pozostające na utrzymaniu innych osób.
Stopa bezrobocia - jest to wyrażony w procentach stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo.
Bezrobotny - jest to osoba poszukująca pracy, nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, zarejestrowana we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie pracy.
polityka zatrudnienia - stanowi ona czynne oddziaływanie władz państwowych na rynek pracy, uwzględniające potrzeby gospodarki kraju oraz godzenie interesów pracodawców i pracowników.
Polityka zatrudnienia spełnia następujące funkcje:
społeczną - wyznaczaną przez aktualne i przyszłe warunki rozwoju społecznego
ekonomiczną - związaną z rozwojem gospodarczym
poznawczo-normatywną - dotyczącą systemu kształcenia
4. dochodową - związaną z zapewnieniem uczestnictwa ludzi w tworzeniu i podziale dochodu narodowego
polityka zatrudnienia ma na celu:
redukcja bezrobocia,
likwidacja ubóstwa,
wypełnianie luki zatrudnieniowej
oddziaływanie na decyzje w sprawie wyboru między bezrobociem a inflacją oraz
reorientowanie instytucji rynku pracy.
Instrumenty regulacji rynku pracy
instrumenty służące do wywierania wpływu na wzrost popytu na siłę roboczą:
a) subwencjonowanie płac i zatrudnienia
b) specjalne programy zatrudnienia
c) popieranie przedsiębiorczości indywidualnej
d) roboty publiczne
instrumenty służące zmniejszaniu podaży siły roboczej
a) zmniejszanie rozmiarów zasobów siły roboczej (umożliwienie wcześniejszego przejścia na emeryturę, wydłużenie okresu kształcenia, przedłużenie lub wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej, osłabienie aktywności zawodowej)
b) zmniejszanie liczby przepracowanych godzin (skracanie czasu pracy, wydłużanie urlopów, zmniejszanie liczby nadgodzin, zatrudnianie w innym niż pełnym wymiarze godzin)
instrumenty dotyczące międzynarodowych umów w sprawie transferu pracy
a) popieranie rozwoju inwestycji przyczyniających się do tworzenia nowych miejsc pracy
b) wdrażanie nowych technologii i wspieranie dziedzin przeżywających trudności ekonomiczne
c) popieranie lokalnych inicjatyw wzrostu zatrudnienia
d) pomoc w zatrudnianiu młodzieży
e) skracanie i reorganizacja czasu pracy
KONCEPCJE RYNKU PRACY
makroekonomiczne - procesy rynku rozpatrywane są w powiązaniu z procesami zachodzącymi na innych rynkach funkcjonujących w gospodarce. Formułowane w taki sposób teorie można określić mianem teorii zatrudnienia.
mikroekonomiczne - procesy rynku wyjaśniane są na podstawie analizy związków mikroekonomicznych. Punktem wyjścia dla rozważań są w tym podejściu indywidualne zachowania podmiotów gospodarczych.
Koncepcja (neo)klasyczna
Koncepcja keynesowska
Współczesne koncepcje zatrudnienia i rynku pracy
Teoria kapitału ludzkiego (human capital theory)
Teoria poszukiwań ("search theory”)
Teoria mocodawcy i pełnomocnika ("principal-agent theory")
Teoria kontraktu (“contract theory”)
Teoria konfliktu między pracownikami zatrudnionymi a osobami poszukującymi pracy (“insider-outsider theory”)
Teoria histerezy
Klasyczna koncepcja rynku pracy
Nawiązania do tradycji klasyków ekonomii - Adama Smitha i J. S. Milla.
Rynek pracy (analogicznie jak i pozostałe rynki funkcjonujące w gospodarce) podlega prawidłowościom oddziaływania podaży i popytu.
Istotne jest tu prawo Say'a (podaż tworzy popyt). W dłuższym okresie czasu mechanizm rynkowy jest w stanie zapewnić równowagę, pod warunkiem braku ingerencji z zewnątrz.
Model konkurencyjnego rynku pracy
założenia:
a) jednostka podejmując decyzje dotyczące działań na rynku pracy kieruje się zasadą maksymalizacji użyteczności (homo economicus),
b) na rynku istnieje doskonała konkurencja,
c) równowagę między podażą i popytem na pracę zapewniają w pełni elastyczne płace,
d) podaż pracy jest homogeniczna (brak dyskryminacji poszukujących pracy)
e) oferujący pracę charakteryzują się pełną mobilnością
f) podmioty rynku pracy dysponują pełnią informacji (mogą podejmować optymalne decyzje).
Równowaga rynku pracy (brak wolnych miejsc pracy, nie ma bezrobocia).
Obowiązuje zasada krańcowej użyteczności. Według niej podaż pracy określana jest przez substytucyjny stosunek czasu wolnego i dochodu uzyskiwanego z pracy. (Czas pracy jako określone dobro o pewnej wartości. Praca jako przykrość, którą można wymienić za określone dochody)
Mechanizmem równoważenia popytu i podaży pracy jest płaca.
Możliwe jest istnienie jedynie krótkotrwałego bezrobocia (jako własnego wyboru)
Kontynuacja paradygmatu neoklasycznego we współczesnej myśli ekonomicznej - teoria naturalnej stopy bezrobocia (naturalna - najniższa i możliwa do osiągnięcia w danym kraju) Koncepcja Miltona Friedmana i Edmunda Phelpsa. ------- nowa klasyczna ekonomia,
Koncepcja keynesowska
(Teoria zatrudnienia, procenta i pieniądza)
Ujęcie makroekonomiczne
Krytyka założenie, że płaca stanowi doskonały mechanizm regulacyjny rynku pracy, umożliwiający w dłuższym okresie równoważenie podaży i popytu na pracę.
Postulat prowadzenia aktywnej polityki państwa (interwencjonizmu), także w sferze zatrudnienia.
Krytyka założenie, że płaca stanowi doskonały mechanizm regulacyjny rynku pracy, umożliwiający w dłuższym okresie równoważenie podaży i popytu na pracę.
Odwrócenia prawa Say'a - popyt na wyroby i usługi tworzy podaż
Stan równowagi
osiąga się, gdy w równowadze będzie globalny popyt i globalna podaż
! nie każdy stan równowagi prowadzi do pełnego wykorzystania potencjału produkcyjnego i pełnego zatrudnienia (równowadze może towarzyszyć bezrobocie).
Współczesne koncepcje zatrudnienia i rynku pracy
Rezygnacja z założenia, że mechanizm płacy jest sam w stanie zrównoważyć rynek (inaczej, że podaż i popyt na pracę zależą wyłącznie od płacy).
Teoria kapitału ludzkiego (“human capital theory”)
G. S. Beckera
Cel - dążenie do wyjaśnienia następujących zjawisk rynku pracy:
niższe przyrosty dochodów u starszych
większa ruchliwość u młodych pracowników
zróżnicowana stabilność zatrudnienia w zależności od posiadanego zawodu i kwalifikacji.
teza
Im wyższy potencjał kwalifikacyjny pracownika, tym mniejsze prawdopodobieństwo jego dyskryminacji w odniesieniu do płacy, możliwości awansu, stabilności zatrudnienia i uzyskania pracy.
Teoria poszukiwań
“search theory”
Stiglera i Phelpsa
Punktem wyjścia jest osoba pozostająca bez pracy.
Założenie - rynku pracy ma charakter dynamiczny (nie jest stałą strukturą, lecz wypadkową licznych strumieni podaży i popytu na pracę).
informacja jest poszukiwanym dobrem
ubezpieczenia bezrobotnych osłabiają motywację do aktywnego poszukiwania pracy, co powoduje skłonność do wydłużania się okresu poszukiwań i wzrost rozmiarów bezrobocia.
Cztery formy aktywności, które stanowią podstawowe alternatywy zachowań ludzi na rynku pracy:
praca
poszukiwania pracy
spędzanie czasu wolnego
4.inwestowanie w kapitał ludzki
Teoria mocodawcy i pełnomocnika
(“principal-agent theory”)
Nazwy: mocodawca i pełnomocnik symbolizują współpracę opartą na obustronnej zależności
- działalność pełnomocnika wpływa nie tylko na zaspokajanie jego własnych potrzeb, lecz także potrzeb mocodawcy, (który ustala zasady wynagradzania pełnomocnika).
Zasadniczy problem
! w jaki sposób mocodawca (np. przedsiębiorca) może wpływać na zachowanie pełnomocnika (np. pracownik), by ten postępował zgodnie z jego oczekiwaniami?
Między innymi dla zabezpieczenia tej niepewności, pracodawcy podpisują z pracownikami odpowiednie umowy o pracę.
Istota zależności pracodawca - pracownik
Pracodawca decyduje o egzystencji pracownika (gdy praca zarobkowa jest jej podstawą)
Pracownik decyduje o stopniu wykorzystania swojego kapitału pracy w procesie pracy
- Stąd mocodawca podejmuje współpracę z pełnomocnikiem.
Teoria kontraktu
“contract theory” (70)
Koncentruje się na znaczeniu umów implicite (tzw. cichych umów) zawieranych między przedsiębiorcami a pracownikami.
(Brak tu rygorów prawnych, raczej ramowo niż szczegółowo określony jest zakres przyszłych zadań.)
Podstawami teorii kontraktu są następujące założenia:
1. pracownicy niechętnie podejmują ryzyko, a przedsiębiorcy są raczej wobec niego obojętni
2. między przedsiębiorcami a pracownikami istnieją quasi-kontrakty, zobowiązujące ich do określonych zachowań, tak jak gdyby wynikały one z umów formalnych
3. przedsiębiorcy i pracownicy wspólnie dzielą ryzyko związane z zatrudnieniem
!Próbuje się tu wyjaśniać zjawisko sztywności płac w połączeniu z problemem redukcji zatrudnienia w warunkach pogarszającej się koniunktury gospodarczej.
Zakłada się tu, że stabilność płacy jest dla pracowników ważniejsza niż jej wysokość (dlatego przedsiębiorstwa dostosowują się do wahań otoczenia raczej poprzez zmiany zatrudnienia niż wynagrodzenia). Konsekwencją takiego ujęcia jest wyższa obustronna skłonność do większego preferowania stabilności wynagrodzenia niż zatrudnienia.
Teoria konfliktu między pracownikami zatrudnionymi a osobami poszukującymi pracy “insider-outsider theory” (80)
W centrum zainteresowań znajduje się tu zagadnienie bezrobocia rozpatrywane z punktu widzenia różnych grup pracobiorców charakteryzujących się różnym zakresem władzy na rynku oraz rozbieżnością interesów.
Wyróżnione grupy:
1. pracownicy zatrudnieni w przedsiębiorstwie - insiders - posiadają specyficzne dla danego przedsiębiorstwa kwalifikacje, na których uzyskanie przedsiębiorstwo poniosło określone koszty. Ewentualne ich zwolnienie oznaczałoby dla przedsiębiorstwa wysokie koszty.
Mają największe możliwości wywierania nacisku na przedsiębiorstwo.
2. pracownicy przyjęci do pracy i znajdujący się w fazie adaptacji do pracy - entrants - mają niższą wartość dla przedsiębiorstwa niż insiders
3. osoby nie zatrudnione - outsiders - w stosunku do nich, przedsiębiorstwo nie poniosło żadnych kosztów.
Mają najsłabszą pozycje przetargową (najmniejsze możliwości wywierania nacisku na przedsiębiorców).
Główna teza
- indywidualne zachowania ludzi mające na celu maksymalizowanie swych korzyści nie prowadzą do osiągnięcia równowagi na rynku pracy.
Dowodem są:
przypadki wzrostu bezrobocia nie związane ze wzrostem płac (początek lat osiemdziesiątych w wielu krajach europejskich)
utrzymywanie się wysokiego bezrobocia w okresach korzystnej koniunktury (połowa lat osiemdziesiątych).
Teoria histerezy
Pojęcie wprowadzone do ekonomii przez amerykanów O. Blancharda i L. Summersa - w odniesieniu do bezrobocia oznacza stan jego utrzymywania się mimo rosnącej koniunktury gospodarczej.
Jest rezultatem dyskusji nad głównymi nurtami współczesnych teorii zatrudnienia i rynku pracy.
1) szkoły neokeynesowskiej - wskazuje na recesję (i będące jej następstwem, niepełne wykorzystanie potencjału produkcyjnego) jako przyczynę bezrobocia.
2) szkoły neoklasycznej - wyjaśnia genezę dualizacji rynku pracy (podział grupy bezrobotnych na krótko oraz długotrwale bezrobotnych), która jest konsekwencją stopniowego obniżania się potencjału pracy u pracowników niepracujących przez dłuższy czas. Rezultatem jest niechęć pracodawców do długookresowego zatrudniania bezrobotnych.
Podkreśla się tu wpływ recesji gospodarczej na rynek pracy.
Pozostawia ona na nim trwałe ślady, których nie jest w stanie usunąć nawet dynamicznie postępujące ożywienie gospodarcze.
Postulat w duchu neokeynesowskim
celowym i zasadnym jest stosowanie instrumentów polityki pieniężnej i podatkowej dla osiągnięcia stanu pełnego wykorzystania potencjału gospodarki. Wówczas powstają możliwości opłacalnego angażowania długotrwale bezrobotnych w proces pracy.
Bezrobocie jako problem społeczny
Bezrobocie a bezrobotny
- kwestie definicyjne
Zjawisko bezrobocia może być rozumiane jako istnienie bezrobotnych (tj. takiej kategorii osób),
a sytuacja bezrobocia jako niechciany brak pełnego zatrudnienia
!W przeciwieństwie do pojęcia bezrobotny bezrobocie ma wyraźnie charakter społeczny
Bezrobocie
- przykłady definiowania
1) brak możliwości zarabiania na życie za pomocą społecznie akceptowanych środków (problemy sposobów wartościowania pracy itp.)
2) różnica między potencjalną wielkością siły roboczej (ogół zdolnych do pracy) a liczbą osób “zagospodarowanych” przez rynek (problem: siła robocza? Oraz określenie, które osoby mogą być uznane za pracujące)
Próba uporządkowania tematyki i terminologii (K. Mlonek)
Bezrobocie jako zjawisko makroekonomiczne i makrospołeczne może być rozpatrywane w kategoriach
1) podmiotowych i
2) przedmiotowych.
W kategoriach podmiotowych
bezrobocie to stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji jest praca zarobkowa
W kategoriach przedmiotowych
bezrobocie jako kategoria analityczna rynku pracy
- jest to niezrealizowana podaż pracy,
będąca rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę (chłonnością zatrudnieniową gospodarki)
Aspekt ideologiczny
W zależności od przyjmowanej doktryny
bezrobocie może być ujmowane np. głównie w kategoriach ekonomicznych (przedmiotem analizy staję się tu problem relacji inflacja - bezrobocie). Społeczne aspekty bezrobocia podlegają tu marginalizacji (towarzyszy temu zazwyczaj stygmatyzacja). Bezrobocie przestaje być postrzegane jako patologia społeczna, a traktowane jest jako błąd jednostki (zatraca wymiar społeczny i rozpatrywane jest w kategoriach indywidualnych)