Skrypt niniejszy obejmuje następujący materiał

Podręcznik prof. Maciejewskiego

Część II - Średniowiecze

rozdział 6 - zagadnienia ogólne prawa średniowiecznego STRONA 2

rozdział 7 - źródła prawa (paragrafy 1,2,3) STRONA 3

rozdział 4 - monarchia stanowa STRONA 11

numery boczne: 221-238, 240-249, 256 - 276, 280 - 286

rozdział 9 - prawo karne STRONA 20

rozdział 10 - postępowanie sądowe STRONA 24

Część II , rozdziały 6 i 7 opracowałem Ja (Mateusz) reszta materiału to kompilacje istniejących skryptów, stąd różnice w stylu.

Skrypt liczy 31 stron, czcionka Times New Roman, rozmiar 12

Kolokwium jest 17 grudnia 2010 roku w AULI o godzinie 18.

Totalizator sportowy życzy wysokich wygranych ! :P

Opracowanie dla: Grupa PS 101. Reszta ręce precz xP

ROZDZIAŁ VI. ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO

315 Rozwój prawa skupiał się wokół dwóch nurtów

- prawa rodzimego (do XII wieku)

- prawa rzymskiego (późne średniowiecze)

Cechy charakterystyczne prawa średniowiecznego

316 Dominacja prawa zwyczajowego

A. Zwyczaj - powszechnie uznana forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności

B. Ułomności prawa zwyczajowego

- pierwotnie niespisanie

- statyczność, niepodatność na zmiany

- znaczne zróżnicowanie

- łamanie go przez władców

- prawo zwyczajowe było bardzo niepewne

C. Etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do systemu prawa stanowionego

1. tworzenie prywatnych zbiorów prawa zwyczajowego, które uznano i stosowano dość powszechnie

2.sankcjonowanie zbirów na drodze praktyki sądów lub uznania władcy

3. rozwój ustawodawstwa monarszego, tworzącego nowy system prawa

D. Różnice pomiędzy prawem zwyczajowym a stanowionym

- początkowo różnice były nieostre

- początkowo prawo stanowione było ustabilizowanym i ujednoliconym prawem zwyczajowym

- ostateczny zmierzch prawa zwyczajowego nastąpił w XVII wieku

317 Partykularyzm prawa

1. Zasada osobowości prawa - jednostka podlega prawu tego plemienia, z jakiego się wywodzi, bez względu na miejsce pobytu

A. Proces rozpoczynało professio iuris - wzywanie prawa; strona składała oświadczenie, jakiemu prawu podlega

B. Zasada terytorialności prawa stała się powszechna w XII - XII wieku; stosowano wyłącznie prawo obowiązujące na danym terytorium

2. Partykularyzm terytorialny

A. Pogłębił się w okresie rozbicia dzielnicowego

- powstało mnóstwo praw lokalnych

- sprzyjała mu: stanowa organizacja społeczeństwa, rozdrobnienie polityczne i gospodarcze

- brak spisów prawa

B. Scentralizowana władza monarsza przyczyniła się do unifikacji prawa i przełamania partykularyzmu

- dużą rolę w przełamywaniu partykularyzmu odegrało prawo uczone, rzymskie i kanoniczne

318 Stanowość prawa

1. Pierwotnie prawo opierało się na zasadach równości i powszechności

A. Z czasem wykształciła się odrębna praktyka dla różnych grup społecznych; brano pod uwagę pozycję społeczną pokrzywdzonego i sprawcy, później najważniejsza stała się przynależność stanowa

B. Wyodrębnienie praw dla poszczególnych stanów

- szlachta - prawo ziemskie i lenne

- duchowieństwo - kanonicznie

- mieszczaństwo - miejskie

- chłopstwo - prawo wiejskie, zwane dworskim

C. W ramach jednego stanu istniało niekiedy dodatkowe zróżnicowanie

- dotyczyło to zwłaszcza stanu mieszczańskiego

* podział na obywateli i mieszkańców (nie korzystali z praw miejskich, tylko podlegali przepisom prawa miejskiego)

* mieszczan obowiązywały prawa cechowe, prawo kupieckie oraz prawo cechowe

* źródłem prawa dworskiego była wola konkretnego pana

* stanowość prawa utwierdziła stanowość wymiaru sprawiedliwości

319 Kazuistyka prawa

1. Ustawodawstwo państwowe było fragmentaryczne i nie ogrywało większej roli; podstawą tworzenia prawa była działalność sądów

A. Obowiązujące normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach, czyli kazusów (przypadek prawny - casus)

B. Prawo średniowieczne było pogmatwane, nieprzejrzyste, statyczne i podporządkowane partykularnym oraz jednostkowym rozwiązaniom

ROZDZIAŁ VII. ŹRÓDŁA PRAWA

Paragraf 1. Prawo barbarzyńców

I. Charakterystyka ogólna

320 I. Leges barbarorum - zbiory praw zwyczajowych powstałe w państwach germańskich w Europie Zachodniej, powstałe od V do IX wieku

A. Spisy te nie były ustawami, a jedynie zbiorami prawa zwyczajowego, dokonywanymi z inicjatywy wodza szczepowego

- żaden z tych aktów nie uzyskał ze strony władców sankcji; były to w istocie zbiory prywatne , niemiej powszechnie stosowane w praktyce sądowej

B. Leges barbarorum stanowiły zbiór przepisów dobranych pod kątem potrzeb władzy państwowej i społeczeństwa

- zawierały prawo karne materialne i elementy formalnego

- prawa prywatnego nie było prawie wcale

- kazuistyczne podejście, brak systematyzacji

C. Oddziaływania

- na leges oddziaływało prawo rzymskie, a potem kanoniczne

D. Podział leges

1. Zbiory powstałe w V i VI wieku, sporządzone w początkach istnienia wielkich germańskich państw wczesnofeudalnych

2. Leges mniejszych plemion zachodniogermańskich podbitych przez Franków (VII - VIII w.). Wpływy prawa salickiego, kościelnego i królewskiego

3. Zbiory praw powstałych z inicjatywy Karola Wielkiego dla nowopodbitych plemion dla Sasów, Fryzów etc. Były niewielkie i miały za zadanie ugruntować pozycję Kościoła i państwa

321 Leges barbarorum szczepów wschodniogermańskich

1. Wizygoci - Kodeks Euryka (ok. 475)

* wpływał na treść i strukturę późniejszych leges

* wyraźne wpływy romanistyczne

* wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany

* obowiązywał zarówno Wizygotów jak i Rzymian

2. Ostrogoci - Edykt Teodoryka

* 155 krótkich artykułów opierających się na źródłach rzymskich (m. in. kodeks Teodozjusza)

* obowiązywał zarówno Ostrogotów, jak ich Rzymian

* w sprawach nieobjętych przepisami edyktu obowiązywało zwyczajowe prawo germańskie

3. Burgundzi - Lex Gundobada (V - VI w.)

* 88 krótkich artykułów

* silny wpływ prawa wizygockiego i rzymskiego

324 Leges barbarorum szczepów zachodniogermańskich (Frankowie)

1. Pactus Legis Salicae

- powstał z inicjatywy Chlodwiga

- późniejsze redakcje za Pepina Małego i Karola Wielkiego

- nie wykazywał wpływów prawa rzymskiego

325 2. Lex Ribuaria - przeróbka Lex Salica z połowy VIII wieku; obowiązywał Franków zamieszkałych w okolicach Kolonii (rypuarskich)

326 Leges barbarorum plemion południowogermańskich

- pactum alamannorum opierał się na prawie salickim

- lex alamannorum opierał się na prawie salickim i wizygockim; posiadał elementy prawa kościelnego

327 Leges barbarorum plemion północnogermańskich

- Lex Saxsonum (saskie) i inne spisy praw zwyczajowych dla innych plemion (Turynów, Fryzów)

* uchwalone na zjeździe w Akwizgranie

* czerpały z prawa Franków salickich i rypuarskich (tereny Kolonii)

328 Longobardowie - Edykt króla Rotara

- 388 artykułów

- najlepszy i najobszerniejszy z wszystkich leges

- elementy systematyzacji wg. kryterium osobowego

- niewielkie oddziaływanie prawa wizygockiego, frankońskiego

- zasada terytorialności prawa, nie uznawał stosowania prawa rzymskiego

329 Leges barbarorum plemion anglosaskich

- pisane w języku angielskim

- najszybciej działalność ustawodawczą zaczęli władcy Kentu

* pierwszy zbiór dot. Prawa karnego i rodzinnego

- pierwszy zbiór ogólnoangielski to ustawa Alfreda Wielkiego z Wesseksu (890 rok)

* opierała się na wcześniejszym ustawodawstwie państewek angielskich

* zawierała prawo kanoniczne

II. Wczesnośredniowieczne prawo stanowione. Kapitularze

330 1. Kapitularz - ustawa królów frankońskich. Podstawą wydania był bannus królewski. Upoważniał króla do wydawania zakazów i nakazów, które były obwarowane sankcją wysokiej grzywny.

2. Podział kapitularzy

- ze względu na treść : * świeckie * kościelne * mieszane

- ze wzg.na moc obowiązującą

* dodane do lex barbarorum (zmieniające lub uzupełniające)

* właściwe (obowiązujące w całym lub w części państwa)

* kapitularze - instrukcje dla wysłanników królewskich

III. Pomniki i dokumenty

331 1. Dokumenty dzieliły się na królewskie i prywatne

A. królewskie

- cechy : * wystawiane przez kancelarię królewską * miały pełną moc dowodową

- podział

* diplomata (nadanie/potwierdzenie przywileju)

* placita (protokoły rozpraw sądowych z podaniem wyroku)

* indiculi (zarządzenia królewskie)

B. Prywatne

- podział

* cartae (oświadczenie woli)

* notitiae (rodzaj protokołu)

- cechy * podważalne * dziedzina: prawo prywatne

332 Formuły i formularze

Formuły i ich księgi, zwane formularzami

- sporządzali je notariusze; były to prace prywatne

- zawierały wzory dokumentów książęcych i prywatnych

333 Kartularze

Kartularze - księgi zawierające wykazy przywilejów, posiadanych nieruchomości, oraz poświadczenia dokonanych czynności prawnych

- zakładano je w instytucjach kościelnych w celu ochrony uzyskanych praw

Paragraf 2. Późnośredniowieczne prawo rodzime

I. Niepisane prawo zwyczajowe i jego partykularyzm

334 1. W X w. leges barbarorum straciły na znaczeniu

- po upadku monarchii frankońskiej powrócono do niepisanego prawa zwyczajowego

- powrót do partykularyzmu terytorialnego; proces rozdrobnienia prawa

- rozdrobnienie prawa największe w Francji

* lokalne prawa zwyczajowe w czasie zjednoczenia istniały w liczbie około 700

335 Prawo zwyczajowe we Francji

1. Prawo na północy kraju to strefa krajów prawa zwyczajowego

- 360 praw lokalnych opierało się na tradycji zwyczajowych praw germańskich

2. Prawo na południu kraju to strefa krajów prawa pisemnego

- 340 praw lokalnych opierało się na prawie rzymskim (nie były faktycznie spisane, opierały się na Brewiarzu Alaryka)

336 Prawo zwyczajowe w Niemczech

1. Trzy dominujące systemy prawa zwyczajowego

- saski (północ) - frankoński (zachód) - szwabski (południe)

2. Sile systemy prawa miejskiego przyczyną rozczłonkowania prawa niemieckiego

- zasada terytorialności zaczęła obowiązywać od XIII wieku

Hiszpania. Nowoutworzone państwa chrześcijańskie wytworzyły lokalne prawa zwyczajowe opierające się na dawnym prawie wizygockim i prawie rzymskim

Sycylia. Stosowano prawo bizantyńskie, longobardzki, rzymskie, kościelne, arabskie i miejscowe prawo zwyczajowe

Zdobywcy normańscy narzucili nowe prawo państwowe; w efekcie wytworzyły się oryginalne instytucje powstałe z mozaiki systemów

Państwa skandynawskie. Prawa dzielnicowe opierały się na przekazywanej ustnie tradycji

- utrwalały je wiece pod przewodnictwem langmana, którego obowiązkiem było dobrze znać obowiązujące prawo zwyczajowe

* langman tworzył lagsagi, będące ustnymi przedstawieniami praw; z czasem przekształciły się w obszerniejsze zapisy prawa dzielnicowego

- ile było wieców posiadających prawo uchwalania nowych praw i wydawania wyroków, tyle było systemów prawnych

Węgry. Prawo plemienne Madziarów; nie respektujące praw miejscowej ludności. Dość jednolite, wzmacniane ustawodawstwem silnej władzy centralnej.

Rzesza wielkomorawska. Prawo oparte na prawie zwyczajowym związków plemiennych

- silny partykularyzm regionalny prawa, pogłębiany wpływami niemieckimi w prawie miejskim

Ruś. Informacje o prawie Rusi czerpiemy z kroniki Nestora

- driewnij zakon (niepisane prawo zwyczajowe)

-dogowory (przepisy traktatów rusko - bizantyjskie, obejmujące głownie normy prawa międzynarodowego)

II. Spisy i ustawy prawa zwyczajowego

1. Źródła prawa we Francji

337 Różny zasięg terytorialny praw lokalnych

- północny wschód - przeważają prawa drobne

- rejony centralne i zachodnie - rozleglejsze systemy prawne

- w XIII wieku pojawiają się prywatne kompilacje prawa; niektóre są stosowane powszechnie w praktyce sądowej

Najstarsza księga pr. zwycz. Normandii - pierwsza kompilacja prywatna z ok. 1200 roku

Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii - z 1250 roku, zastąpiła Najstarszą

Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) - z 1280 r. autorstwa baliwa Filipa de Beaumanoir; najlepszy zbiór francuskiego zwyczajowego prawa sądowego tego okresu

W drugiej połowie XV wieku podjęto próby oficjalnego spisania praw zwyczajowych; pierwsza nie powiodła się, druga przyniosła rezultaty w drugiej połowie wieku XVI, kiedy zaczęto wydawać zunifikowane spisy praw prowincjonalnych. Największe znaczenie zyskał spis prawa okręgu paryskiego, stający się wzorem dla innych unifikacji.

2. Źródła prawa w Rzeszy

- brak urzędowych spisów prawa zwyczajowego

- posługiwanie się kompilacjami prywatnymi

- partykularyzm terytorialny wiąże się z partykularyzmem osobowym (odrębne spisy praw dla poszczególnych stanów)

338 Zwierciadło saskie

- autor Eike von Repkow

* ławnik sądowy, obeznany z prawem zwyczajowym, jednak nie znał prawa rzymskiego i kanonicznego, przez co jego dzieło ma charakter oryginalny

- Zwierciadło dzieliło się na prolog i dwie części - prawo ziemskie i prawo lenne

- zbiór bardzo popularny w samych Niemczech (obowiązywał na 1/3 terytorium Rzeszy) i Europie środkowowschodniej

- za wzorem zwierciadła saskiego pojawiły się inne zwierciadła: szwabskie, frankońskie, fryzyjskie i inne

3. Źródła prawa w Hiszpanii

339 A. Kastylia

Największe znaczenie miał zbiór praw pt. Siete Partidas (druga połowa XIII wieku za Alfonsa X)

- 7 części, elementy prawa rzymskiego, kanonicznego i zwyczajowego

- także sprawy organizacji państwa i Kościoła

- skrócona i zmodyfikowana wersja Siete to Fuero Real (1255 r.)

B. Katalonia

- pierwszy zbiór: Usatges z 1058 roku, ciągle uzupełniany

- ostateczny kształt uzyskał w połowie XIII za sprawą prawnika Pere Alberta

C. Kastylia i Aragon

- po unii personalnej między K. i A. Kortezy zleciły kanclerzowi Montalvo stworzenie kompilacji prawa dla całej Hiszpanii

- w 1485 r. wydano Ordenazas (prawo zunifikowane, oparte na dotychczasowych spisach, uaktualnione)

4. Źródła prawa w Portugalii

340 - brak rodzimych źródeł prawa

- pierwotnie duża rola prawa kanonicznego

- duża popularność przetłumaczonych spisów prawa kastylijskiego

- później stosowano prawo rzymskie

- ustawodawstwo własne królów portugalskich pojawia się w XIII wieku. Zaczyna dominować na przełomie XIV i XV.

5. Źródła prawa we Włoszech

341 Capitulae Longobardorum - zbiór kapitularzy królewskich wydany pod koniec X w.

Liber Papiensis - połączenie norm prawa longobardzkiego z kapitularzami królów frankońskich (XI wiek)

Lombarda - systematyczne opracowanie Liber Papiensis, podstawa do nauki prawa na uniwersytetach

6. Źródła prawa w Szwecji

342 Vasghota laghbok - prawo zachodniogockie, dwie księgi prawne, pierwsza z połowy XIII w, druga z 1296, język staroszwedzki

Ostgota laghbok - lata 1285-1303, spis najobszerniejszy

Landlag - prawo krajowe, opracowane w 1347 roku przez komisję powołaną przez Magnusa Erikssona na podstawie praw dzielnicowych, normowało przed wszystkim prawo sądowe, język staroszwedzki, rewizja tego zbioru ukazała się za Krzysztofa III Bawarskiego i zwała się Kristoflag, pod koniec XV wieku przetłumaczono je na łacinę

7. Źródła prawa w Norwegii

343 uchwały - podejmowane na lokalnych zgromadzeniach ludowych, pierwsze w roku 900 w Gulen, ustawy te nazwano Gulatingsloven, inne zgromadzenia wydały: Kjalarnestingloven z roku 920, Frostatingloven - w roku 1164

Landsloven - prawo ogólnokrajowe, weszło w życie 1274, autor Magnus VI Prawodawca, dodatkowo w 1276 weszło w życie Byloven - prawo miejskie, a w 1273-1277 Hirdskra - przepisy organizacyjne drużyny królewskiej

Jonsbok - zbiór wydany w Islandii w 1280, zawierał prawo Islandii ujednolicone z prawem Norwegii

8. ŹRÓDŁA PRAWA W DANII

344 Skanske lov - prawo zwyczajowe Skonii 1170-1200, język staroduński

Lex Scaniae provincialis - 2. księga prawa zwyczajowego Skonii, sporz. w XIII w. po łacinie przez abp Adersa Sunesena

Prawo zelandzkie króla Waldemara i króla Eryka - dwie księgi prawa zwyczajowego Zelandii

Jyske lov - prawo Jutlandii z 1241 r., najbardziej znany spis duńskiego prawa zwyczajowego, wydany przez Waldemara II, występowało w 2 redakcjach: pierwsza 187 nienumerowanych rtykułów, druga z trzech ksiąg: prawo spadkowe i rodzinne, prawo karne i procesowe, pozostałe dziedziny prawa)

9. ŹRÓDŁA PRAWA WĘGIER

345 Dekretum Maius - wydany w 1486 przez Macieja Korwina, zastapił prawo zwyczajowe prawem pisanym, mającym moc wieczystą i regulującym głównie prawo sądowe

Tripartitum (długa nazwa) - wydany przez Stefana Werboczę zbiór prawa zwyczajowego, nie uzyskał akceptacji ze strony sejmu w 1514 roku, skł. się z prologu i 3 części opartych na systematyce justyniańskiej

Quadripartitum - 1553 roku, ulepszona wersja powyższego, też nie uzyskała sankcji królewskiej

10. ŹRÓDŁA PRAWA CZECH

346 Księga Rożemberska - powstała z inic. Piotra z Rozenbergu, w języku czeskim, normowała proces, rzadziej prawo karne i prywatne, potem wydano też Ordo iudicii terrae

spis Andrzeja z Dube - spis prawa ziemskiego czeskiego z ok. 1400 roku, charakter literacko-prawny

Maiestas Carolina -opracowany w latach 1349-1353 przez komisję redakcyjną powołaną przez Karola IV, składał się z 127 rozdziałów, całość prawa publ. i sąd., nie nadano mu oficjalnej mocy wiążącej

Ordynacja ziemska KrólestwaCzeskiego - opracowała komisja powołana w 1497 przez Wł. II Jagiellończyka - prawo zwyczajowe + ustawodawstwo królewskie i sejmowe, w 1527 przetłumaczono go na łacine i uzyskał sankcję Ferdynanda I

11. ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ

347 Prawda ruska - najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka, Obszerna, Skrócona

Prawda krótka - skł. się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między 1054-1073), zawierała przepisy z prawa karnego i procesowego, przepisy pr. zwyczajowego uzupełniała praktyka sąd. i ustawod. książęce

Prawda obszerna - przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka i statut księcia Włod. Monomacha wydany 1115-1125, przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego

Prawda skrócona - wydana w XV w., wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stos. społ., Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim

12. ŹRÓDŁA PRAWA ROSJI

348 Sudiebnik - z roku 1497, pierwszy ogólnorosyjski zbiór prawa, ustanowiony za panowania Iwana III, obejmował przepisy Prawdy ruskiej, gromot ustawnych i sądowych, i nowe postanowienia (3/5 zbioru), 68 artykułów, 4 części: sądownictwo lokalne, centralne, prawo rzeczowe, inne zagadnienia

Sudiebnik carski - wydany w 1550 za Iwana IV, 100 art.,, uzupełniono poprzedni zbiór o prawo cywilne i karne

Stoglaw - wydany w 1551 na soborze cerkiewnym, 100 art. regulowało organizację wewnętrzną cerkwii

Sudiebnik cara Fiodora - 1589; Swodnyj Sudiebnik - 1606-07, brak mocy obow., stosowane w praktyce sądowej

III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE

349 Francja - ustawy królewskie, czyli ordonanse - moc rozciągała się na obszar tylko domeny monarszej, moc na terytorium innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były ogólnopaństwowe

350 Rzesza - landfrydy - ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI wieku, potem landfryd Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem Złota Bulla Karola IV z roku 1346 - ustawa regulująca zasady elekcji królów

351 Sycylia - wydane przez Rogera II Assizy Królestwa Sycylii w 1140 roku na zjeździe w Ariano, potem Konstytucja Królestwa Sycylii Fryderyka II, uchwalona na zjeździe w Melfi w 1231 - była zbiorem praw cesarskich, podzielona na trzy księgi: prawo karne i publiczne, procesowe, prywatne i lenne; przesycone prawem rzymskim, uzupełniano to potem w formie nowel

352 Dania - ust. królewskie pojawiło się w XIII w - statuta, forordninger - najpierw odrębne dla każdej z dzielnic, od 1251 ogólnopaństwowe, pierwsza ustawa z 1200 roku (Knut VI dla Skonii), landfreden - ustawy o pokoju ziemskim, od XIV w. objęły całą Danię

353 Szwecja - ustawy królewskie od XIII w - statuta, stapgar najpierw dzielnicowe, potem ogólnokrajowe

354 Węgry - dekrety św. Stefana z X w., - pouczenia króla dla swego syna Emeryka. potem Złota bulla i jej redakcje

355 Czechy - Statuty Brzetysława z 1038 - ustanowiły zasadę senioratu; Statuty Konrada z 1189 - przepisy prawa karnego i procesowego, prawa prywatnego; przywilej miejski Jihavy z 1249 roku, 17 artykułów - prawo górnicze; królewskie prawo górnicze - wydane przez Wacława II

356 Ruś Kijowska - statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne - czyli ustawnyje gramoty - dźwińska z 1397 r - autor książę Wasyl, białojezierska - Iwan III, 1488 - opierały się na prawdzie ruskiej

IV. PRAWO LENNE

357 Zwyczaje lenne / Księgi lenne - zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii, zawierał zwyczaje lenne lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z XIII wieku - w której to włączono Księgi Lenne do Corpus iuris civilis - źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł

V. PRAWO MIEJSKIE

358 WŁOCHY:

komuny włoskie - najstarszymi źródłami prawa miejskiego były tu spisy lokalnych zwyczajów, orzeczenia sądowe i ustawy rad miejskich

Statuty - od końca XII wieku, systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje, z reguły podzielone na 4 księgi: prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo prywatne, przepisy porządkowe i gosp., najpierw w łacinie, od XIV po włosku

statuty morskie - w miastach zajmujących się żeglugą, Tablice z Amalfi - 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131, starowłoskie w XIV w

359 NIEMCY:

pouczenia prawne - źródła prawa Magdeburga - wysyłane były do miast filialnych, najstarszym był przywilej abp Wichmanna z 1188 r., 9 artykułów, potwierdzenie zasad procesowych i przepisy porządkowe

pouczenia wysyłane przez Magdeburg - do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w 1235, Zgorzelca w 1304

prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim - 1215-1235

Weichbild magdeburski - połączenie kilku prac, a jednym z jego układów była Vulgata

ortyle - rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast filialnych

360 fragment lubecki - 1227 r, 50 art., postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich, do 1263 po łacinie, potem po staroniemiecku

361 ustawodawstwo niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia

wilkierze - uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI w. przez ordynki miejskie, celem ich wydawania były potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym, zawierały przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ., odrębną ich grupą były statuty cechowe

ordynacje i rozporządzenia - wydawane rada sama lub wspólnie z ordynkami, ordynacje były obszerniejsze, normowały wąskie dziedziny prawa, rozporządzenia były krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw specjalnych

362 inne źródła poznania prawa - księgi ławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)

363 Waterrecht - powszechne prawo morskie, projekt (Ordinancie) na zjeździe miast Hanzy w 1407 w Lubece, potem dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich, tak powstał Waterrecht, redakcje liczyły po 70 artykułów, od jednej z nich powstała nazwa: prawo wisbijskie

FRANCJA

karty komunalne, karty municypalne (miasta konsularne) i karty swobód (miasta prewotalne) - obejmowały organizację włądz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego, uzupełniane przez ustawodawstwo rady

HISZPANIA

fueros - zbiory praw nadawane każdemu mz miast osobno przez króla lub właściciela - uzupełniane o ustawodawcze wytwory działalności rad (consejo)

VI. PRAWO WIEJSKIE

364 Niemcy i Europa Środkowo-Wschodnia - początkowo prawo zwyczajowe, po XIII wieku przepisy gromadzkie, prejudykaty sądów wiejskich i ustawy pańskie

Dania i Szwecja - stosunki wiejskie regulowały spisy prawa dworskiego - Gardsretten, potem Kodeks Chrystiana V z 1683, potem Landsbyvedtaegter - umowy podejmowane na zebraniach mieszkańców wsi

Francja, Włochy, Hiszpania - lokalne prawa zwyczajowe, wymiar sprawiedliwości i partykularne ustawodawstwo pańskie

Paragraf 3. Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.)

I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)

365 KRÓLOWIE NORMANDZCY:

statuty - tak nazywały się od Xiv w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem francuskie, obejmowały sądownictwo, prawo lenne i karne

ryty (brevia, writs) - pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską

PARLAMENT:

bille - projekty ustaw przygotowane przez Parlament od Henryka V, król nie mógł ich zmieniać - mógł przyjąć/odrzucić, wtedy bill przekształcało się w act - prawo obowiązujące

declaratory - ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca; remedial - ochronna, zmieniała prawo powszechne

amending - nowelizowała prawo stanowione; consolidating - jednoliciła kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści

disabling - ograniczała przeniesienie własności; enabling - znosiła zakaz; penal - ustawa karna nakł. grzywnę lub inną karę

zbiory statutów - Nova Statuta - ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta - 1508 rok, Wielka księga statutów - rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane - ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587

statuty Edwarda I - westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia Emptores (1290)

II. SYSTEM COMMON LAW

366 źródła prawa - głównie orzecznictwo sądów królewskich, tworzone przez sędziów (judge-made law), prawo kazuistyczne (case law), likwidacja partykularyzmu, możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sedziego i stworzenia nowego

III. SYSTEM EQUITY LAW

367 equity law - prawo tworzone przez Sąd Kanclerski, orzekającego na podstawie norm słuszności (equity), postępowanie tu było uproszczone i łatwo dostępne dla stron, ustalanie reguł wynikało z zasad moralności

Trybunał Admiralicji - siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof morskich

Trybunał Próśb - zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi długów

IV. WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE

368 Inns of Courts - korporacje o charakterze szkół zawodowych, które kształciły prawników, niechętnie odnoszono się do prawa rzymskiego i kanonicznego, bronili common law

V. ZBIORY WYROKÓW. LITERATURA PRAWNICZA

369 records - najważniejsze zbiory orzecznictwa sądowego - urzędowe protokoły rozpraw sądowych i wyroków

reports - ksiegi sądowe zawierające uzasadnienia wyroków wraz z argumentacją prawną

Records i reports były publikowane w formie Yearbooks (roczników), a od 1535 w formie reports (np. Edwarda Coke'a)

ROZDZIAŁ IV - MONARCHIA STANOWA

II. STAN SZLACHECKI

PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:

sposoby wejścia do stanu - nobilitacja, sprawowanie urzędu uprawniającego do szlachectwa, urodzenie z ojca szlachcica

podziały - szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjonalna (w majątkach ziemskich)

I. SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):

Francja - wasalowie korony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i wojną

Rzesza - książęta (243 rody) - na szczycie książęta elektorzy - prawa: wybór króla, osobne kolegium w Sejmie Rzeszy, najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna - primogenitura, niepodzielność terytoriów elektorskich, książęta Rzeszy - władcy teryt. z prawem zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie Rzeszy - reprezentowani w Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych

Anglia - baronowie - więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano baronów lordami/parami

Hiszpania - ricos hombres - z dawnej arystokracji plem. i urzędników, mieli przywileje (łaski henrykowskie w Kastylii)

Skandynawia - szlachta wyższa nastawiona raczej negatywnie do króla

Rosja - książęta służebni - dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę do wielkiego księcia; bojarzy - wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej (ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy), potem obie warstwy zlały się w jedną

II. SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):

Francja - małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej

Rzesza - szlachta krajowa - zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne rycerstwo - rycerze posiadający bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym, około 1500 osób, ministeriałowie - od X w., wywodzili się z niewolników, którym nadawane były funkcje wasali

Anglia - rycerstwo - stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)

Portugalia - cavaleiros - rycerze-posiadacze ziemscy, wywodzili się z napływu nowej szlachty, awansu społecznego itp.

Hiszpania - hidalgowie - posiadali własność ziemską, caballeros villanos - wywodzili się z miasta, majątek mieli na wsi

Szwecja - rycerstwo wyw. się z drużyny i wolnej ludności chłopskiej płacącej daniny na rzecz króla, daniny te można było zamienić na obowiązek służby wojskowej, zwolnienie od niej to frälse

Dania - rycerstwo ukształtowało się w XIII w., około 250 rodów, wyw. się z drużynników, urzędników i bogatych chłopów

Węgry - wywodzili się z serwientów - drużynników królewskich i wolnych, którzy wzbogacili się na wyprawach łupieżczych, służyli w zamian za opiekę i pomoc królewską, przywileje (Złota Bulla): zwolnienie z podatków, sądownictwo chłopskie, nietykalność, swobodne rozporządzanie majątkiem własnym, wybieranie sędziów w komitatach (od 1232)

Rosja - dzieci bojarskie - potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod bezpośrednią zależność wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie - wywiązując się z sług dworskich za służbę dostali część dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)

PRZYWILEJE:

cechy - szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych państwach rezerwacja wyższych dygnitarstw świeckich i duchownych

zróżnicowanie w prawie - nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i tortury, zakazy małżeństw z nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków

różnice szlachty - herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie

III. STAN MIESZCZAŃSKI

ORGANIZACJA SPOŁECZNA:

podział majątkowy - patrycjat - najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz miejskich, decyzje o osadzie urzędów i polityce miasta; pospólstwo - drobni kupcy, rzemieślnicy, czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską; plebs - pozostali - służba najemna, włóczędzy, żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta

podział prawny - obywatele - obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali nieruchomości, prowadzili handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy - wywodzili się z napływającej do miasta ludności wiejskiej

ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY

gildia - zawodowa organizacja kupców miejskich, ze starszym (Olderman) i 4 asesorami (wardensami) na czele, tworzyli oni zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i majątkiem

hanza - związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy - największa była Hanza Niemiecka

Hanza Niemiecka - siedziba w Lubece, dzieliła się na kantory - placówki zagraniczne kupców z państw pozaniemieckich (Bergen, Nowogród, Brugia, Londyn, Gdańsk), faktorie - podlegały kantorom, utworzyły się 4 grupy miast: westfalska (Kolonia), saska (Brunszwik), wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)

cechy - zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną specjalizację, organizacja przymusowa i zamknięta, należeli mistrzowie, czeladnicy i uczniowie, nauka trwała od 4 do 6 lat, po nauce było się czeladnikiem, aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie

organizacja cechów - na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących jego sprawami i zarządzających jego majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe

§ 3 - Ustrój miast I. WŁOCHY

I. OKRES KONSULARNY (koniec XI w. - koniec XII w.):

aregnum / concio - ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw polit., decydowało o kierunkach polityki miasta

Rada Wielka (consilium generale) - do 500 obywateli, wyparła concio, kadencja pół roku

Rada Ścisła (consilium minus) - wybierana z grona Rady Wielkiej, organ ścisłej władzy miejskiej

konsul - pojawił się w końcu XI w., władza wykonawcza w mieście, wybór przez elektorów lub poprzedników, pobierali wynagrodzenie (feudum), musieli składać sprawozdanie po końcu kadencji, mogli być wybrani ponownie

konsulat - kolegialny organ, 2-21 członków, kadencja rok, rzadziej 2 lata

II. OKRES PODESTY:

podesta - urząd władzy konsularnej, jednoosobowy, władza wykonawcza - warunki: 30 lat, stan rycerski, zamieszkanie w promieniu 50 mil, odpowiednie wykształcenie, nie mogli sprowadzać rodzin do miasta i prowadzić interesów, kadencja: rok lub pół roku, stałe wynagrodzenie, po upływie kadencji sprawozdanie

kompetencje podesty - władza adm., wojsk., sąd., ściąganie podatków, utrzymywanie pokoju publicznego

III. OKRES CECHOWY:

cechy - powstawały od XII w., na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi), w obrębie cechów skupiał się lud miejski,służył w oddziałach piechoty (pedites) lub kawalerii (cavalieri)

gmina właściwa - wyodrębniła się w połowie XII wieku, nazwy: komuna podesty / wielka, stary zarząd miasta

gmina ludowa - podesta = kapitan ludu, Rada Wielka = Rada Starszych, Rada Mniejsza = Rada Tajna, zgromadzenie ogólne = Rada Ludowa

IV. SIGNORIE:

signor / pan miasta - podeści i konsulowie byli wybierani na dłużej i mieli coraz szersze kompetencje, w końcu uzyskiwali tytuł panów miast - zachowano stare komunalne instytucje, bez większego wpływu na politykę miasta

REPUBLIKI MIEJSKIE (Florencja - republiki mieszczańskie):

władza - podesta, Rada Wielka (300 osób) i Rada Mniejsza (90 osób) - stan rzeczy utrzymał się do 1250 r.

warstwy społeczne - patrycjat (poplo grosso), pospólstwo (popolo medio), plebs (popolo magro)

władza po 1250 - w rękach ludu, mieszczaństwo podizelone na 20 kompanii z chorążym na czele, nadzór nad całocią - kapitan ludu, a przy jego boku rada złożona z 12 starszych

władza po 1294 - wg „Zarządzenia Sprawiedliwości” - naczelna władza w rękach Rady 21-osobowej (przedstawiciele cechów) - władza wyk i wojsk. - chorąży sprawiedliwości

REPUBLIKI MIEJSKIE (Wenecja, Genua - Republiki arystokratyczne):

WENECJA:

Wielka Rada - naczelna władza w mieście, wybierana corocznie, 480 osób, członkostwo dziedziczne, ustawodawstwo, uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decyzje o wojnie i pokoju, nazwiska rodów członkowskich wpisywano do złotej księgi

doża - władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji, wybier. przez kolegium elektorów (z Rady, >30 lat), elekcja 9-stopniowa, doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia, był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade Dziesięciu

Senat - wykształcił sięz Rady Mniejszej, około 300 członków, sprawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędowe

Rada Dziesięciu - wybierana przez Wielką Radę, od połowy XIV wieku, przeciwdziałanie zamachom na republikę, sądownictwo w sprawach zastrzeżonych dla rady dziesięciu, kompetencje ograniczone w XVI wieku

Najjaśniejsza Signoria Wenecji - organ reprezentujący państwo, składał się z doży i 6-osobowej Tajnej Rady (po 1 przedstawicielu z każdej dzielnicy), kadencja rok, czuwała nad wykonaniem uchwał RW i Senatu, najwyższe sądów. itp.

GENUA:

ustrój - władza naczelna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli, władza wykonawcza najpierw 4 konsulowie, od 1257 roku również kapitan ludu, od 1309 roku zm. nazwę na dożę,

ustrój w XVI wieku - na czele państwa doża z 2-letnią kadencją, obok niego Senat (12 gubernatorów), Rada Wielka (400 os. - wybór losowy spośród najlepszych rodów), Rada Mniejsza (funkcje kontrolnę, wybierała ją Rada Wielka)

II. FRANCJA

miasta prewotalne - w środkowej Francji, prewot - wł. adm., wymiar sprawiedliwości, z-cą był mer i 12 przysięgłych

miasta komunalne - na północy, głowny organ władzy - ogólne zebranie obywateli (ustaw. + wybór władz miejskich), ławnicy + mer (władza adm. i sąd., ławników od 24 do 100, mer wybierany spośród ławników), mer (naczelnik administracji, dowódca milicji i przewodniczący sądu)

miasta konsularne - na południu - Parlament - ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia ustawodawcze, wyparty przez Wielką Radę, konsulowie - władza wyk. i sąd., organ kolegialny, 2-24 osoby, od XII wieku w ich miejscu podesta

III. NIEMCY

miasta cesarskie - zakładane przez cesarza i mu podlegały, (Norymberga, Ulm)

miasta krajowe - zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich, (Wiedeń)

miasta biskupie - zakładane przez biskupów diecezjalnych

wójt/sołtys - najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy, główne sądownictwo w ograniczonym zakresie

rada miejska - najwyższy organ władzy w okresie samorządowym, składała się z rajców wybieranych corocznie, liczba nie była stała, wybierali mieszczanie z pełnią praw obywatelskich, kompetencje: ustawodawstwo miejskie, zatwierdz. statutów cechowych, utrzymanie bezpieczeństwa, sądownictwo w sprawach handlowych i porządkowych

burmistrz - w niektórych miastach na czele władzy, wybierani corocznie przez obywateli lub radę spośród swego grona

ława - organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników

system filialny powstawania miast - wykształcono miasta macierzyste w oparciu o których ustrój i prawo lokowano nowe miasta - miasta-córki / miasta filialne

§ 4 - Ustrój polityczny

I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA

Korona Królestwa (Corona Regni) - pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy wyraz monarchii stanowej, charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona została związana z państwem jako całością, państwo było rzeczą publicznoprawną (res publica)

II. WŁADZA KRÓLEWSKA

ZAKRES WŁADZY:

Francja - władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa rzymskiego, monarcha był najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i suwerenności władzy

Anglia - władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” - królowie stracili na znaczeniu na rzecz Parlamentu, monarcha miał prawo wydawania stautów, dowództwo wojskowe, politykę zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.

Rzesza - przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki przestrzegane przez króla)

Hiszpania i Portugalia - utrzymanie władzy królewskiej

Dania - określono zakres władzy królewskiej w Kalundborgu w 1360 roku (Landfreden) - król obiecał poddanym stare prawa i przywileje: zwoływanie Danehofu raz w roku, nietykalność, odwołania od wyroków sądów królewskich, poddani przyrzekli w 11 artykułach przestrzegać prawa itp., od 1250 (tron elekcyjny) zaczęto królom narzucać haandfaestning

Rosja - od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie (wszelka władza państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17 wieku władza królewska była ograniczana

NASTĘPSTWO TRONU:

Francja - system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoria statutowa - dziedzicem korony z mocy prawa mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności regencję sprawowała osoba wyznaczona

Anglia - system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie niepełnoletności regencję sprawowała rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał Parlament

Hiszpania i Portugalia - system primogenitury w Kastylii i Portugalii, potem też w Aragonie

Dania - tron elekcyjny od 1250 roku, wybierał Danehof, spośród męskiego potomstwa króla

Szwecja - tron elekcyjny przez cały okres średniowiecza; Norwegia - tron dziedziczny przez cały okres średniowiecza

Rosja - najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od 1598 roku cara wybierał Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

RADA KRÓLEWSKA:

Francja -Rada Królewska - od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w., kompetencje: polityka zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie sądownictwa (kasacja i ewokacja) - od 1497 roku kompetencje przekazano Wielkiej Radzie; Izba Obrachunkowa - kontrola rachunków urzedników prowincjonalnych, administracji królewskiej, sąd skarbowy i wydawanie rozporządzeń

Anglia - Rada Ścisła - skład określał król, kompetencje adm., ustawod. (ordonanse), sądownicze (później jej odebrane)

Rzesza - Rząd Rzeszy - cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba - Norymberga, kompetencje: wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów

Hiszpania - w Kastylii Rada Monarsza, w Aragonie: Generalitat w Katalonii (przedstawiciele 3 stanów), Diputacio del Reino w Aragonie (8 członków - po 2 z każdego stanu), Diputacio del Regne w Walencji (sprawy podatkowo-skarbowe)

Portugalia - funkcje rady królewskiej spełniała curia, w składzie dostojnicy swieccy i duchowni

Dania - Rada Królestwa - około 40 osób, główny organ władzy państwowej, dokonywał elekcji króla, sprawował regencję, współrządził państwem, uchwalał podatki, współdecydował o polityce zagranicznej, pośredniczył między królem a ludem

Szwecja - Rada Królestwa (Riksrad) - w skłądzie najwyżsi urzednicy (drost, kanclerz i marszałek) i osoby mianowane przez króla, kompetencje: sprawowanie regencji, polityka zagraniczna, podatki, współrządzenie państwem, dysponowanie zamkami, zdobytymi ziemiami itp. Rada Ścisła - powołana w 1441, 6 osób: abp, drots, lagman Upplandu + 3 członków z Rady Królestwa - kompetencje: w razie śmierci króla miała przejąć wszystkie lenna i zamki i sprawować zarząd państwem

Rosja - Duma Bojarska - od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od Iwana IV dworianie i urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie królowi w rozstrzyganiu spraw państwa

URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:

Francja - wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem sprawiedliwości, potem wzrost znaczenia urzedników skarbowych

Rosja - w XV w. pojawiły się prikazy - organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami państwa, na czele ich stali bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje: sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne

IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE

GENEZA: zgr. stan. wywodzą się z dawnych wieców (dalsza geneza) lub ze zgromadzeń duchownych (bliższa), oraz ukształtowania ustroju stanowego

PARLAMENT W ANGLII: nazwa ustaliła się od XIII wieku (autor: Henryk III), mieszczanie w parlamencie od 1265 roku

Struktura:

Izba Wyższa (Lordów) - możnowładztwo: abp, bp, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo), bezpośredni lennicy króla (posiadający określone lenno), potem aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para

Izba Niższa (Gmin) - zasiadali rycerze i mieszczanie - skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z hrabstwa i po 2 przedstawicieli z każdego uprzywilejowanego miasta (miasta uprzywilejowane określał szeryf hrabstwa do końca XIV w.), mieszczanie mieli w Izbie Gmin przewagę, wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem ograniczono rycerstwo do osiadłego na stałe w hrabstwie

obrady - miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym miejscem obrad, zwoływano parlament zazwyczaj raz w roku

kompetencje = ustawodawstwo ogólnopaństwowe + sądownictwo + sprawy finansowe

ustawodawstwo - wywodziło się z prawa gmin do przedstawienia projektu ustawy, który monarcha mógł przyjąć lub odrzucić,jeśli przyjął, to tekst redagowała kancelaria, a od XV w. Izba Gmin redagowała odpowiedzi sama (w postaci bill) - inicjatywę miała też Izba Lordów i król, aby projekt mógł obowiązywać, musiał być przyjęty przez obie izby i zatwierdzony przez króla (act)

sądownictwo - Izba Lordów - najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw popełnionych przez lordów, potem uzyskała prawo sądzenia przestępstw urzędniczych

impeachment - skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy, rozstrzygana przez Izbę Lordów

act of attainder - ustawa Parlamentu, skazująca danego urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu, na podstawie głosowania

sprawy finansowe - Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król

STANY GENERALNE WE FRANCJI: najpierw Trzy Stany, potem Stany Generalne (1484), pierwsze stany generalne zwołano w 1302 roku

Struktura:

Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska

nominacje - szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan mieszczański reprezentowali przedstawiciele wybranych przez króla miast - miasta komunalne i konsularne wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych wybierał prewot - miejsce i termin obrad zależne od woli króla

organizacja - każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromadzenia, uchwały większością

wybory od 1484 r. - okręgiem wyborczym był baliwat, każdy stan wybierał delegatów osobno (szlachta i duchowni bezpośrednio - w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory), mieszczanie wybierali posłów pośrednio

kompetencje - uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa, wyrażanie zgody na alienację domeny, wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej

Zgromadzenie Notablów - substytut stanów generalnych, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale pochodzących z imiennego zaproszenia władcy - kompetencje podobne do Stanów Generalnych, oprócz podatków

SEJM RZESZY (REICHSTAG):

geneza - Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag), zwoływany był od XII wieku, terminu Reichstag użyto po raz pierwszy w roku 1495

charakter federalistyczny Reichstagu - zasiadające w nim osoby nie reprezentowały poszczególnych stanów, ale tylko terytoria i miasta

organizacja - sejm składał się z trzech kolegiów (kurii, izb), miejsce termin i cel zjazdu ustalał król, zaproszenie następowało na mocy memoriału wydanego 6 tyg. przed zjazdem, od 1356 r. 1. sejm po koronacji króla zwoływano w Norymbergii, każde kolegium obradowało oddzielnie, przyjęta uchwała = opinia, a po zatwierdzeniu przez króla = ustawa, od 1663 Reichstag obradował w Ratyzbonie

kuria książąt elektorów - utworzona w 1356 przez „Złotą Bullę”, najpierw 7 osób, mogli wybierać króla niemieckiego i spotykać się w 4 tyg. po Wielkiejnocy dla omówienia najważniejszych spraw państwa, przewodnicz. abp moguncki (prymas)

kuria książąt i panów Rzeszy - książęta świeccy i duchowni - 94, głosy wirylne, panowie Rzeszy - 141 - 6 głosów kurialnych, przewodniczyli: abp salzburski i arcyksiążę austriacki

kuria mieszczan - przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich, dzieliło się na: ławę reńską (14 miast) i ławę szwabską (37 miast), każde miasto = 1 głos, przewodniczył delegat miasta, w którym Sejm Rzeszy aktualnie obradował

SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:

geneza - zwołano go po raz pierwszy w 1549 roku

organizacja - sobór składał się z trzech kolegiów (izb) - Dumy Bojarskiej, Świętego Soboru i izby przedstawicieli (izby poselskiej) (dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców i chłopów (od 1613 r.); sobór zwoływali: car lub poprzedni sobór, a w okresie bezkrólewia Duma Bojarska lub patriarcha, koelgia obradowały osobno

Duma Bojarska - element arystokratyczno-urzędniczy, rodzaj senatu

Święty Sobór - skupiał hierarchów kościoła prawosławnego Izba poselska - była najliczniejsza

wybory do Soboru - od XVII wieku, okręgiem wyborczym był ujezd (powiat), wybory przeprowadzali wojewodowie, obowiązywał system kurialny - listę przedstawicieli każdej warstwy określało pismo zwoławcze cara

kompetencje - wybór cara w razie wymarcia dynastii, nakładanie podatków, uchwal. najważn. ustaw, decyzja (wojna/pokój)

ZGROMADZENIA STANOWE INNYCH PAŃSTW:

Kortezy - zgromadzenia stanowe Hiszpanii, od XIII w., wywodziły się z kurii królewskiej, zgromadzenia z reguły co 3 lata, zwoływano Kortezy Generalne dla wszystkich rozdrobnionych terytoriów

kompetencje Kortez - ustawodawstwo, ustanawianie podatków, decydowanie o wojnie

parlament ogólnopaństwowy Hiszpanii - utworzony w 1301 roku, skł. się z izb: szlacheckiej, duchownej, mieszczańskiej, obradowały oddzielnie, rozpatrywały żądania króla, ustawodawstwo, wojna, finanse

Kortezy w Portugalii - pojawił się w 1254 r. na zgromadzeniu w Leirii, zwołano na nie zamożnych posiadaczy ziemi, przeciętnie zbierały się co 1.5-2 lata,

państwa Niderlandów - od 1312 r. 14osobowa rada (4 szlachciców, 10 mieszczan), potem Stany - w Holandii, Overijsel, i renthe stany skł się tylko z reprezentantów szlachty i miast, we Flandrii składały się z 4 kolegiów: 3 wielkich miast, szlachty, miast pozostałych, duchowieństwa, w Brabancji: szlachta, mieszczanie, duchowieństwo

królestwo Neapolu - Rada Walna, zwana parlamentem od XIV w., uchwalała podatki, w obradach brali udział: możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele rycerstwa i miast

królestwo Sycylii - od 1282 roku instytucje Aragonu, trzy izby: szlachta, duchowieństwo, miasta królewskie, zwoływano je co 3 lata, kompetencje: ustawodawstwo i podatki

Szwecja - pierwszy zalążek - zjazd w Kalmarze w 1359 zwołane przez Magnusa: przedstawiciele Rady Królestwa, po 4 chłopów z każdej dzielnicy, bp i 2 kanoników diecezji oraz reprezentanci miast

Riksdag (Szwecja) - zebrał się po raz 1 w 1435 roku w Arboga, reprezentowane były: kler, szlachta, miasta i wolni chłopi, brak sprecyzowanych kompetencji - decyzje o najważniejszych sprawach państwowych

Islandia - Althing zebrał się po raz pierwszy w 930 r. - rozwiąz. w 1800 (najstarszy parlament w Europie), najpierw zadania prawodawcze i sądownicze, Lögretta - ciało złożone z prawników - interpretacja prawa i administrowanie państwem,

Dania - Danehof - pierwsza forma zgr. stan., pierwsza wzmianka 1251, formalnie mógł brać udział każdy wolny, danehof zwoływał tylko król, od 1282 corocznie w okresie śródpościa, miejsce i termin zapowiadane były w okresie na miesiąc przed sesją, od 1305 zaprzestano go zwoływać

Rada Królewska i zjazdy możnych - zajęły miejsce Danehofu w XIV w., na szczeblu centralnym, a na szczeblu lokalnym landstingi

sejm duński - pierwszy stanowy sejm duński zwołano w 1468 r., składał się z 3 izb: 1 - prałaci i rycerze, 2 - mieszczanie (burmistrz, 2 przedstawiciele rady i 2 reprezentantów pospólstwa z każdego miasta), 3 - chłopi (po 2 z herred), kompetencje - podatki, decydowanie o wojnie i pokoju, ustawodawstwo

Węgry - pierwszy sejm zwołany pod koniec XIII w., tylko szlachta, decydowano o najw. sprawach państwa

§ 5 - Wymiar sprawiedliwości

I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE

FRANCJA:

prewoci - sądy I inst. w drobnych sprawach cyw. i kar., sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych

baliwowie - odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych, w I instancji zas sprawy królewskie

namiestnicy - od XV wieku przejęli komp. sąd. baliwów - jeden dla spraw cywilnych, jeden dla karnych

Parlament w Paryżu - od XIII w. najwyższy sąd królewski, skład ustalony od XIV w.: 78 radców: 44 duchownych i 34 wieckich, mianowani dożywotnio przez króla potem kooptacja; składał się z 4 izb:

Izba Wielka (Rozpraw) - instancja odwoławcza od baliwów i prewota Paryża, sąd I i ostatniej instancji zarazem w sprawach: obrazy majestatu króla, niektórych osób prawnych, dóbr królewskich i apandaży, p-stw popełnianych przez parów i członków sądów najwyższych (karne i cywilne)

Izba Wieżyczki - do XVI w. komisja Izby Wielkiej do spraw karnych zagrożonych karą śmierci, od XVI w. apelacje w sprawach karnych

Izba Dochodzeń - sporządzanie projektu wyroku, który miała wydać Izba Wielka, od XVI orzekała niezależnie

Izba Skarg - najpierw komisja decydująca o przekazaniu złożonych do króla skarg właściwym sądom, potem sama wydawała orzeczenia, od których przysługiwało odwołanie do Izby Wielkiej

ANGLIA:

NAJWYŻSZE TRYBUNAŁY KRÓLEWSKIE (siedziba - Westminster):

Sąd Spraw Pospolitych - od Henryka II 5 sędziów, sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony,

Sąd Ławy Królewskiej - przewodniczący + 3 sędziów, sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez króla, cywilne naruszające mir królewski, dotyczące interesów korony

Sąd Exchequeru - w XIII w., przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów, był to sąd skarbowy - rozpatrywał skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw koronie

Sąd Kanclerski - na czele Lord Kanclerz, podlegało mu 6 sędziów i nadzorca zwojów, ponadto 6 pisarzy, postępowanie uproszczone, sądzono bez ławy przysięgłych

cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj jako sądy koronne delegowane

SĄDY LOKALNE:

strażnicy pokoju - ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi / sędziom delegowanym, od 1328 sądownictwo karne, od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju - 6 w każdym hrabstwie, od 1390 8, mianowani przez króla

sądy przysięgłych - rozwijały się od XIII w., przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających pewien dochód i dobrą opinię, formowano z nich ławy:

Ława Wielka - 23 przysięgłych, wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia - decyzja zapadała większością głosów (umorzenie / skierowanie sprawy do Ławy Małej)

Ława Mała dla spraw karnych - 12 przysięgłych, orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze, rozprawę prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytana

Ława Mała dla spraw cywilnych - podobnie jak powyższa, ale decydowała o istniejącym stanie faktycznym

ROZDZIAŁ IX - PRAWO KARNE

§ 1 - Prawo karne wczesnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

przestępstwo - czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo

PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

p-stwa prywatne - naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu), wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę prywatną, karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd)

p-stwa publiczne - naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno-szczepowego, zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd., także p-stwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo; ścigane to było z urzędu, karę egzekwowano od razu

mir - ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne

mir miejscowy - szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)

mir osobowy - ochrona określonych osób mir mieszany - chronił i osobę, i miejsce jej pobytu

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):

przeciwko życiu i zdrowiu - mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo - potajemne zabicie człowieka + próba zatarcia śladów i zabójstwo - to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów); uszkodzenia ciała - p-stwa przeciwko zdrowiu

przeciwko mieniu - kradzież - wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia); rozbój - zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia; rabunek - to samo, ale bez zamiaru pozb. życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych

przeciwko czci - zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)

przeciwko moralności - cudzołóstwo - kobieta i mężczyzna; kazirodztwo, nierząd, sodomia, homoseksualizm

przeciwko zaufaniu publicznemu - fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania); oszustwo (podwójne komplety kart / kości); lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):

przeciwko władcy i państwu - zakres ścigania określał monarcha - zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju / pola bitwy, zamach na życie władcy

przeciwko religii - czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośr.), ścigane były przez władze duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo

inne publiczne p-stwa - skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:

podstawa obiektywna (przedmiotowa) - w prawie wczesnośr. oparta na niej była odpowiedzialność karna - musiał wystąpić tylko skutek zewnętrzny, p-ca odpowiadał za przejawy i skutki czynu, pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał wystąpić zw. przycz.-skut.

podstawa subiektywna (podmiotowa) - była nieużywana w prawie wczesnośr., obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu

odpowiedzialność rodowo-rodzinna - ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę / krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził

odpowiedzialność rodziny - realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw

odpowiedzialność terytorialna - obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto) - występowała w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze

odpowiedzialność indywidualna - ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy, mógł być też odp. za cudze czyny

okoliczności bezkarności czynu - samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienie ochrony prawnej itp.

samopomoc - dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika (po złapaniu na gorącym uczynku)

początek - zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu

inne przypadki bezkarności - zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie p-stwa w stanie wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy

bezkarność sprawcy z braku winy - powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za p-stwo pop. przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun; inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny

sprawca - każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona p-stwa

współsprawstwo - dokonanie p-stwa wspólnie przez kilka osób na podstawie wcześniejszego umówienia się

odpowiedzialność (współ)sprawców - najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla sprawcy głównego

podżeganie - nakłanianie osoby do popełnienia p-stwa; pomocnictwo - umyślna pomoc w popełnieniu p-stwa

poplecznictwo - popieranie sprawcy po popełnieniu p-stwa (np. ukrywanie sprawcy)

odpowiedzialność - wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i pomocnictwa

II. KARA

kara - dolegliwość zastosowana wobec sprawcy p-stwa - wymierzenie sprawiedliwości p-cy, wyrażające poteienie dla niego i jego czynu ze strony społeczeństwa

racionalizacja kary - wyjasnianie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa; sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) - oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna - nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania p-stw w przyszłości

kary odzwierciedlające - miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa

kary mutylacyjne - okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi

WYMIAR KARY:

kary arbitralne - polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ, wymierzane wg uznania sądu

kary ściśle oznaczone - zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu wyroku, nie mogli ich zmien.

okoliczności łagodzące - wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie, pozycja społeczna

ok. obciążające - dokonanie p-stwa w miejscach lub na osobach objętych mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca p-stwa itp.

zbieg przestępstw - realny (co najmniej 2 p-stwa) - za każde z nich osobna kara, kary kumulowano

darowanie kary - ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne - przez powoda, pokrzywdzonego

zamiana kary - dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy

KARY PRYWATNE:

krwawa zemsta - zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) - przymus pojednania,

kary kompozycyjne - połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy p-stwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w prawie zwyczajowym - kazuistycznie

kara kompozycyjna - składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny i opłaty na rzecz władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie)

główszczyzna - zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu -1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana - 600, wolnego franka - 200, Rzymianina - 100 itd.

nawiązka (pokutne, Busse) - kara pieniężna za uszkodzenie ciała - płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.

KARY PUBLICZNE:

ogólnie - groziły za popełnienie przestępst publ. i państw. oraz tych prywatnych, od których sprawca się nie wykupił

kara śmierci - zwykła: ścięcie, powieszenie; kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem

kary mutylacyjne - były karami odzwierciedl., obcięcie, połamanie, wyrwanie, przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów

kary na czci - proskrypcja - wyjęcie spod prawa, wywołanie - ukarany tracił osobowość prawną, można go było bezkarnie zabić, majątek jego ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową a dzieci sierotami; wygnanie - odmiana wywołania, połączona zazwyczaj z konfiskatą (w Rosji: potok - banicja; rozgrablenije (konfiskata);

kary cielesne - chłosta - za drobne p-stwa, post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.

kary majątkowe - konfiskata całego majątku - za najcięższe p-stwa, godziła też w rodzinę sprawcy, grzywny - rekompensata za naruszenie porządku publ.;

kara pozbawienia wolności - najmniejsze znaczenie, przetrzymanie p-ców do czasu wykonania kary np. śmierci

§ 2 - Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

zbrodnie - czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody, za to kary były najcięższe

wykroczenia - wszystkie pozostałe przestępstwa

cause maiores (p-stwa większe) i cause minores (mniejsze) - kryterium podziału podobne

p-stwa gardłowe - groziły za nie kary na gardle i ręku niegardłowe - groziły za nie kary na skórze i włosach

p-stwa najcięższe, ciężkie i lekkie - podział przestępstw według doktryny włoskiej

p-stwa zwyczajne i nadzwyczajne - podział wg. tego, czy dane p-stwo jest uregulowane przepisami prawnymi

p-stwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku - kryterium podziału było nastawienie sprawcy

crimen laese maiestatis - obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią podciągane

herezja - uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego, nowe p-stwa: apostazja

ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:

odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa) - subiektywizacja odpowiedzialności karnej w późnym średniowieczu wywodzi się z Włoch; podstawą odpowiedzialności było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w złym zamiarze - wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia p-stwa

wina - związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i nieumyślną

wina umyślna - cechował ją dolus - zły zamiar, wola popełnienia p-stwa: dolus bezpośredni (d. directus) - celowe działanie zmierzające do wywołania skutku przestępnego; dolus ewentualny (d. eventualis) - świadomość, wyobrażenie możliwości skutku przestępnego, przewidywanego i aprobowanego

wina nieumyślna - brak zamiaru popełnienia p-stwa, wskutek nienależytej staranności i ostrożności skutek przestępny nastąpił - brak był w dwóch postaciach: lekkomyślności - sprawca przewidując możl. popełnienia p-stwa bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie; lub niedbalstwa - sprawca nie przewidywał możl. popełnienia p-stwa, ale powinien i mógł

przypadek (casus) - sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy zachowaniu należytej staranności

BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU I WINY:

obrona konieczna (defensio) - siłę wolno odeprzeć siłą, podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący spowodować naruszenie dobra człowieka chronionego prawem warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa, nie z zemsty, środki powinny być adekwatne do środków używanych przez napastnika

pozostałe - bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet

II. KARA

kary na gardle i ręku - wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)

kary na skórze i włosach - za drobniejsze p-stwa (kary na czci i hańbiące) - podział wg Zwierciadła Saskiego

ROZDZIAŁ X - POSTĘPOWANIE SĄDOWE

§ 1 - Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości

samopomoc / krwawa zemsta - prowadziła do wojen rodowych, z czasem ograniczona i zniesiona

droga sądowa - otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi, z czasem zastąpiono ją jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny - mannitio - w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)

§ 2 - Proces zwyczajny I. PROCES SĄDOWY

pozew sądowy (bannitio) - wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego, było to formalne wezwanie na rozprawę, pierwotnie ustne

pozew pisemny - dopiero w późnym średniowieczu, forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia, pieczęć sądowa - sporządzano pozew pisemny w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach

II. ZASADY PROCESOWE

jedność procesu cywilnego i karnego - każdy proces był post. karnym, podziału skarg dokonano w Anglii najwcześniej (na karne i cywilne; w Europie podział na karne (żądanie ukarania p-cy), cywilne (domagały się zasądzenia odszkodowania lub zwrotu rzeczy) i mieszane (i odszkodowanie, i ukaranie p-cy) - podział ten od XIII w.

A. skargowość - podstawą wszczęcia procsu było tylko złożenie skargi przez powoda lub oskarżyciela B. dyspozycyjność (rozporządzalność) - strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi

kontradyktoryjność (sporność) - proces to spór między stronami, sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie C. formalizm - przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka = przegrany proces D. ustność - w średniowieczu miażdżąco przeważał proces ustny, forma pisemna była wyjątkiem E. jawność - proces był dostępny dla publiczności, mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani

III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY

warunki bycia stroną - zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo występowania

zastępcy procesowi: ustawowi - reprezentowali stronę z mocy prawa - przysługiwali osobom fizycznym i prawnym; sądowi - wyznaczani z urzędu; umowni - generalni (dla całego procesu), szczegółowe i honorowe (krewni stron)

IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)

dylacje - przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy - zwyczajne - sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić - choroba, siła wyższa, służba publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innmym sądzie; nadzwyczajne - zależały od swob. woli sądu i stron: poroz. stron odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd

V. ROZPRAWA. WYROK

przedstawienie skargi przez powoda - poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi się jej lekkomyślnie, potem tangano - wezwanie do odpowiedzi na skargę

replika - pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych przyczyn prawnych (dylacji i ekscepcji)

wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) - powodowało go uznanie skargi przez pozwanego lub jej odrzucenie na podstawie niepodważalnego dla sądu świadectwa

wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) - wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył skardze, postanawiano w nim o stronie mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach postępowania dowodowego

VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE

bliższość w dowodzie - przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na gorącym uczynku

przysięga własna - składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie) - zeznanie z powołaniem się na Boga i krzyż święty; oczyszczająca - składał ją pozwany; oskarżająca - składał ją powód

przysięga ze współprzysiężnikami - współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony; liczba współprzys. 2-72; nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo

świadkowie - składali zeznania w formie przysięgi, dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków, świadkiem mogła być osoba wolna pos. odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie krzywoprzysiężcy)

dokumenty - publiczne - sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do treści i autentyczności; prywatne - sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa

świadectwa urzędowe - obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy, sprawozdania woźnych z wizji lokalnych

ordalia (iudicia Dei, sądy boże) - środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę bezpośredni sąd Boży - Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego; ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum, zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim

ordalia jednostronne - próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów, losowanie

ordalia dwustronne - próba krzyża i pojedynek

próba zimnej wody - związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął, uznawano go za niewinnego

próba gorącej wody - wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano przedmiot - brak oparzeń = brak winy

próba losowania - odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem

próba poświęconego kęsa sera i chleba / próba komunii - przełknięcie bez zakrztuszenia się poświęconych pokarmów

próba rozpalonego żelaza - przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10 kroków, lub przejście po rozżarzonych lemieszach - w wypadku upuszczenia przedmiotu lub ominięcia lemieszy - sprawa była prezegrana, pozostali jeśli nie mieli bąbli po trzech dniach (byli ten czas związani), wygrywali sprawę

próba marów - oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach, całować je za każdym razem, wywoływać nazwisko zabitego i składać przysięgę swojej niewinności - jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony niewinny

próba krzyża - strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je opuścił - przegrywał

pojedynek - najpopularniejszy - wiadomo o co chodzi

VII. NAGANA WYROKU

nagana wyroku - występowała z nią strona niezadowolona, lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w postępowaniu sąd., musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo, przedstawiano projekt swojego wyroku

§ 3 - Postępowanie z urzędu

I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE

p. arbitralne - rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu, stosowany przy p-stwach publicznych, ściganych przez króla i jego urzędników, nie opierało się na ścisłych formach procesowych

przebieg - proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu p-stwa, tryb był przyspieszony, ukaranie sprawcy zależało od uznania monarchy, kara była arbitralna

II. POSTĘPOWANIE RUGOWE

geneza - narodziło się w mon. frankońskiej, stosowane w p-stwach publ. i pryw., jeśli żadna z zainteresowanych stron nie wystąpiła ze skargą

przebieg we Francji - urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali nie wykryte do tej pory p-stwa, oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom

przebieg w Anglii - podstawą wszczęcia postęp. była zła fama publiczna, badali to sędziowie i szeryfowie, oraz przysięgli - po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi, oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody

§ 4 - Postępowanie szczególne

I. PROCES WYDOBYWCZY

proces wydobywczy - stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby trzeciej (gonienie śladem)

interiatio - licowanie rzeczy, powód ujmował rzecz i oświadczał że została mu skradziona - wdrażane to było jeśli w ciągu 3 dni nie odnaleziono skradzionej rzeczy - w przeciwnym wypadku można ją było po prostu zabrać

II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU

szczegóły - jeśli p-ca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, jeśli zaś zabito go po złapaniu na gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego

III. PROCES GOŚCINNY

szczegóły - rozwinął się w prawie miejskim, gościem był każdy, kto mieszkał na tyle blisko, że mógł przybyć do sądu w ciągu 1 dnia, sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca,

IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM

szczegóły - wszczynany z urzędu, ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy

V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH

szczegóły - dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów i zbiegłych do innej prowincji

§ 5 - Postępowanie zapobiegawcze

I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE

szczegóły - rozwinięte głównie w prawie miejskim, było pomocnicze do post. zwyczajnego, zabezpieczało wykonalność przyszłego wyroku, dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki, marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił wierzyciel

II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE

szczegóły - służyło wydobywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali oni karze

§ 3 - Postępowanie egzekucyjne

geneza - sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać przyrzeczenie dopełnienia wyroku, jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa; jeśli nie wypełnił przyrzeczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad osobą dłużnika

prawo późnośredniowieczne - egzekucja prywatna zanikła całkowicie, a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny, w razie nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą

26

---