Metodologia nauk eknom i społ


Metodologia badań ekonomicznych i społecznych

Podstawowe zagadnienia metodologiczne

Wiedza naukowa rozwija się nie tylko w tym znaczeniu, że przybywa nowych pojęć, twierdzeń i teorii, ale także zmieniają się teorie uznawane wcześniej. W XX w. sporo uwagi przywiązywano do zagadnień metodologicznych, to znaczy analizowano jak uczeni uprawiają naukę, a także jak powinni ją uprawiać żeby ich teorie były prawdziwe. Z metodologią blisko powiązana jest filozofia wiedzy dążąca do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czym jest wiedza naukowa.

Metodologia jest, metanauką, czyli nauką o naukach. Jest współczesną dziedziną wiedzy, jakkolwiek niektóre jej zagadnienia były dyskutowane już w starożytnej Grecji. Nie jest łatwo precyzyjnie określić problematykę metodologii i oddzielić ją od dziedzin pokrewnych, jak np. filozofia nauki, ponieważ w różnych okresach podnoszone są nieco odmienne kwestie.

Ogólnie ujmując, zadaniem metodologii jest opis i analiza praktyk badawczych uczonych, przy czym zadaniu temu przyświeca, nie zawsze eksplicite wypowiedziane, dążenie do racjonalizacji naukowych czynności badawczych.

W przeszłości sądzono, że istnieje jedna metoda dochodzenia do wartościowego poznania teoretycznego, niezależnie od dyscypliny wiedzy. W związku z tym metodolodzy dążyli do zdezawuowania metod pozornie tylko poprawnych oraz odkrycia i udowodnienia, jaka metoda jest właściwa. Współcześnie niewielu filozofów nauki podziela ten optymistyczny pogląd.

W obrębie wiedzy potocznej rozpowszechnione jest przekonanie o trwałości i definitywności wiedzy naukowej. Jednakże współcześnie sami uczeni raczej zdają sobie sprawę z „płynności” teorii naukowych.

Rozwój nauki

Nie ulega wątpliwości, iż nauka nie tylko podlega zmianom, ale zmiany te mają charakter rozwoju, (rozwój oznacza zmiany determinowane określonymi prawidłowościami, zaś postęp oznacza pozytywne ocenianie następujących po sobie zmian).

Do około połowy XX w., powszechnie sądzono, że nauka rozwija się w sposób kumulatywny przez przejmowanie i eliminację twierdzeń, to znaczy nowe teorie zawierają w sobie stare, tylko w poprawionej postaci wolnej od błędów i ograniczeń. Wydawało się, że rozwój nauk przyrodniczych dostarcza uniwersalnego wzorca dla wszelkich nauk.

K. R. Popper sądził, że możliwe jest wskazanie mechanizmu rozwoju, a nawet postępu naukowego. Mechanizmem tym jest metoda racjonalizmu krytycznego polegająca na:

Postęp polega na rozszerzeniu zawartości empirycznej nowych teorii. Reguły metodologiczne w ujęciu Poppera mają charakter ahistoryczny.

Popperowska teoria postępu wiedzy spotkała się z trudnymi do odparcia zarzutami teoretycznymi. Przede wszystkim procedura badawcza zaproponowana przez Poppera „nie jest i nie może być konkluzywna” (nie prowadzi do konkluzji).

Nie tylko potwierdzenie hipotezy nie rozstrzyga definitywnie o jej prawdziwości, ale również empiryczna falsyfikacja (odrzucenie hipotezy) nie przesądza ostatecznie o fałszywości hipotezy, ponieważ błędna może być nie hipoteza, lecz tak zwana wiedza towarzysząca.

To stanowisko w kwestii rozwoju nauki, autonomizujące reguły metodologiczne, zostało następnie skrytykowane przez T. S. Kuhna, jako nie odpowiadające rzeczywistym praktykom uczonych (rozbudowują istniejące teorie, a nie poddają ich falsyfikacji i eliminacji).

Reguły metodologiczne w ujęciu Kuhna są zmienne. Kuhn nie kwestionował rozwoju nauki, lecz go zrelatywizował do określonych historycznie psychicznych i społecznych uwarunkowań, decydujących o przyjęciu lub odrzuceniu kolejnych paradygmatów.

Alternatywną koncepcję rozwoju nauki, uwzględniającą historyczny charakter reguł metodologicznych, przedstawił T. S. Kuhn.

Paradygmat T. S. Kuhn używa w dwóch znaczeniach.

Pierwsze odnosi się do całej konstelacji przekonań, wartości, technik itp., wspólnych członkom danej społeczności. Nazywa go socjologicznym.

Drugie eksponujące, według jego autora, filozoficzny punkt widzenia oznacza jeden rodzaj elementów, w obrębie tej konstelacji, a mianowicie konkretne rozwiązanie łamigłówek, które stosowane jako modele czy przykłady, mogą zastępować wyraźne reguły, dając podstawę do rozwiązań pozostałych łamigłówek nauki normalnej.

Takie jednoznacznie zróżnicowanie obu ujęć tej kategorii dowodzi, że identyfikację paradygmatu, czy lepiej paradygmatów, można rozumieć jako szczególnego rodzaju proces klasyfikacji tych, którzy ja uprawiają. Paradygmat, jak dalej zauważa T. Kuhn jest tym, co łączy członków społeczności uczonych, oraz odwrotnie, społeczność uczonych składa się z ludzi, którzy podzielają pewien paradygmat.

Tak rozumiany paradygmat odnosi się, jak to wyżej zauważyliśmy, do określonej społeczności uczonych. Podstawowym jej zadaniem jest doprowadzenie uznanej teorii i faktów do najpełniejszej zgodności, a czyni to ona poprzez trzy klasy zagadnień, które wyczerpują problematykę doświadczalną i teoretyczną tzw. nauki normalnej. Są to kolejno: badanie istotnych faktów, konfrontowanie faktów z teorią oraz uszczegółowienie teorii. Celem nauki normalnej, jak zauważa T. Kuhn, nie jest odkrywanie nowych faktów czy tworzenie nowych teorii, ale obejmuje ona badania, które dążą do uszczegółowienia zjawisk i teorii dostarczanych przez paradygmat. Nauka normalna ma charakter kumulatywny i jest niezwykle skuteczna w swoim dążeniu do stałego poszerzania zakresu i zwiększania precyzji wiedzy naukowej.

Ale nauka normalna, jako działalność, w ramach, której większość uczonych poświęca prawie cały swój czas, przyjmując założenie, że wie, jaka jest rzeczywistość, rodzi często zaskakujące sytuacje. Niejednokrotnie nie tylko prowadzi do wojen paradygmatycznych, w których uczeni z różnych opcji naukowych zwalczają się nawzajem odmawiając innym charakteru naukowości, ale również tłumi ona zasadnicze innowacje, gdyż podważają one fundamentalne dla niej przeświadczenia. W przypadku skumulowania takich sytuacji, gdy grupa specjalistów nie potrafi już uniknąć anomalii burzących obowiązującą tradycję praktyki naukowej, rozpoczynają się nadzwyczajne badania w wyniku, których zostaje w końcu wypracowany nowy paradygmat, wyznaczający podstawy nowej praktyki badawczej. Takie nadzwyczajne zdarzenia T. Kuhn nazywa rewolucjami naukowymi. Rewolucje naukowe są procesami rekonstrukcji przekonań grup uczonych, podczas których starsze paradygmaty są zamieniane, w części lub w całości, przez niezgodne z nimi, paradygmaty nowsze.

Pojawianie się nowych paradygmatów wpisuje się w proces rozwoju nauki normalnej, w którym T. Kuhn wyróżnia pewne fazy.

Pierwszą jest okres „przedparadygmatyczny”. Typowymi dla niego zjawiskami są: duża ilość konkurencyjnych interpretacji, chęć znalezienia czegoś nowego, wyrażanie zdecydowanego niezadowolenia z istniejącego stanu wiedzy, odwoływanie się do filozofii i podejmowanie działań fundamentalnych, które można uznać za symptomy podjęcia nauki normalnej.

Takie postawy i działania, prezentowane przez społeczności uczonych, ujawniają zbiory powtarzających się quasi-standardowych opisów rozmaitych teorii w ich pojęciowych, doświadczalnych i instrumentalnych zastosowaniach. Prowadzą one, w konsekwencji, do wskazania nowych, istotnych poznawczo obszarów analizy rozwoju nauk. W taki sposób powstają paradygmaty obowiązujące w danej społeczności.

Z czasem, jednak pojawiają się, z najpierw wśród wąskich grup uczonych, przekonania, że istniejące paradygmaty przestają pełnić, jak poprzednio, swe funkcje, jako instrumenty poznania określonego aspektu rzeczywistości. Tak rodzi się rewolucja, która wyznacza kolejną fazę rozwoju nauki normalnej. Z czasem wykreowane przez nią paradygmaty, podobnie jak wcześniej, przestają pełnić swe funkcje poznawcze. Jest to źródło utworzenia nowych, odzwierciedlający kolejna fazę rozwoju nauki. Rozwój nauki jest, zatem procesem cyklicznym.

T. Kuhn udowadnia również, że nauka normalna rozwija się nie tylko, dlatego, że dojrzałe społeczności uczonych pracują na gruncie pojedynczego lub zestawu ściśle ze sobą powiązanych paradygmatów, ale przede wszystkim z powodu podejmowania badań różnych problemów. To paradygmat jest źródłem skutecznej pracy twórczej uczonych i prowadzi do rozwiązania problemu stanowiąc postęp. Takie jest, zatem miejsce paradygmatu w rewolucji naukowej i rozwoju nauk.

Pojęcie metodologii

Metodologia to nauka o metodach, czyli sposobach umiejętnego działania,

T. Kotarbiński

Metodologia to dziedzina wiedzy zajmującą się metodami uzasadniania twierdzeń i metodami budowy teorii naukowych

K. Sosenko

Metodologia to nauka o metodach badań naukowych oraz o metodach budowy teorii naukowych.

Metodologia nauk - typologia

1. Z punktu widzenia stosowania:

2. Z punktu widzenia zakresu odniesienia

Należy ją odróżnić od metodologii w ogólnym znaczeniu, a więc prakseologii, która bada metody sprawnego działania w ogóle, a nie tylko działalności naukowej.

3. Z punktu widzenia metod uzasadniania twierdzeń i budowania systemów

Typy badań naukowych

We współczesnej organizacji nauk przeprowadza się typologię badań naukowych ze względu na cel, do którego zmierzają. Wyróżnia się badania naukowe:

Badania naukowe podstawowe podejmuje się bez praktycznego celu, dla wyjaśnienia zjawisk jeszcze nie zbadanych odkrycia nowych praw nauk. Dlatego też badania podstawowe nazywa się również teoretycznymi bądź czystymi.

Badania naukowe stosowane są zazwyczaj charakteryzowane jako badania naukowe zmierzające do wykorzystania w praktyce wyników badań podstawowych. Ich rezultatem SA nowe związki chemiczne, prototypy, modele, itp., które powstają i są sprawdzane w laboratoriach i instytutach doświadczalnych pod względem efektywności, walorów technicznych i użyteczności.

Badania wdrożeniowe polegają na opracowywaniu metod i technik zastosowania wyników badań stosowanych w produkcji. Są końcowym etapem cyklu badawczego od odkrycia (wynalazku), do praktycznego jego zastosowania. Obejmują one przeniesienie wyników badań naukowych stosowanych z laboratoriów do przemysłu, z fazy modeli i prototypów do fazy produkcji masowej. Rezultaty tych badań nazywa się innowacjami.

Ekonomia jako nauka

Nauka badająca społeczny proces gospodarowania.

Mikroekonomia - bada gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa oraz funkcjonowanie struktur rynkowych, wypracowała spójny aparat pojęciowy, metody badawcze i sposoby modelowania zjawisk gospodarczych.

Makroekonomia - bada gospodarkę jako całość i współzależności pomiędzy takimi agregatami jak: dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zatrudnienie, budżet państwa, bilans płatniczy.

Nauki empiryczne (indukcyjne)

Nauki empiryczne to takie nauki, w których główną podstawą twierdzeń są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji.

Indukcja i dedukcja

W filozofii indukcja jest jedną z metod poznania i ustalania prawdy. Sprowadza się ona do wnioskowania polegającego na wyprowadzaniu ogólnych wniosków z przesłanek, które są poszczególnymi przypadkami tych wniosków.

Według Sokratesa indukcja jest metodą ustalania prawdy na podstawie uzgadniania cech ogólnych w różnorodności i rozbieżności. Pozwala to na wyprowadzenie pojęcia zawierającego wiedzę pewną i powszechną.

Epikurejczycy nazywali indukcją wnioskowanie przez podobieństwa. Sądzili, że logiczne uogólnienia takiej indukcji obejmują nie tylko dostępne zjawiska, ale również rzeczy niedostępne.

W logice indukcja to sposób rozumowania polegający na wyprowadzaniu nowych pojęć, twierdzeń lub sugerowaniu możliwości zaistnienia nowych faktów na podstawie intuicyjnej analizy wyjściowych przesłanek Takie rozumowanie najczęściej generuje twierdzenia, które nie wynikają wprost z przesłanek, lecz są raczej intuicyjne z nich wyprowadzone. Dlatego rozumowanie indukcyjne nigdy nie jest pewne i wymaga albo dowodu formalnego albo potwierdzenia poprzez wykonanie eksperymentu.

W naukach empirycznych indukcja jest metodą polegającą na wyprowadzaniu uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów, formułowaniu i weryfikacji hipotez.

Nauki ekonomiczne i społeczne wykorzystują indukcję w koncepcjach metodologicznych, służących do rozwiązywania problemów badawczych tych dyscyplin naukowych. Indukcja jest podstawą jednej z formacji czy szkół metodologicznych - tzw. nurtu indukcyjnego, na którym opiera się metodyka diagnostyczna.

Nurt indukcyjny preferuje triadę:

analiza - synteza - ocena.

Wywodzi się od Arystotelesa i polega na uogólnieniu, uprzednio opisanego - na podstawie obserwacji- rzeczywistego biegu wypadków. Przyjmuje, zatem zasadę: najpierw obserwacja, potem uogólnienie. Podstawą takiego działania jest zatem pytanie: Jak jest ?

Istotę dedukcji najczęściej łączymy z jej łacińskim źródłosłowem, który utożsamia ją z wyprowadzeniem zdań, wniosków czy stwierdzeń. Stąd też dawniej dedukcję sprowadzano do rozumowania, myślenia czy formułowania wywodów. Obecnie jej treść związana jest, podobnie jak w przypadku indukcji, z dyscyplinami nauki, w ramach, której definiowana jest ta kategoria.

W filozofii dedukcję czy rozumowanie dedukcyjne łączy się z takim sposobem wnioskowania czy rozumowania, w którym musi występować związek wynikania logicznego. Znaczy to tyle, że dedukcja polega na tym, że gdy dana racja lub przesłanka jest zdaniem prawdziwym, to wynikające z nich wnioski czy zdania są również prawdziwe. Prawdziwe przesłanki rodzą, zatem jako skutek prawdziwe wnioski.

W logice dedukcja jest forma wnioskowania, która zakłada akceptację wniosku tylko wówczas, gdy przesłanki, na podstawie, których został on wyprowadzony są również akceptowane. Ten rodzaj rozumowania polega na tworzeniu ciągu sylogizmów, mającego na celu dojście do określonego wniosku na podstawie wcześniej przyjętych przesłanek. Rozumowanie dedukcyjne oparte jest w całości na przyjętych założeniach. Jest prostym procesem wnioskowania ze skończonego zbioru faktów. Jeśli jest prowadzone poprawnie, a zbiór przesłanek nie zawiera zdań fałszywych, to wnioski wyciągnięte w wyniku rozumowania dedukcyjnego są prawdziwe i nie można ich zakwestionować.

W naukach empirycznych dedukcja to metoda polegająca na wyprowadzeniu sądów szczegółowych na podstawie sądów ogólnych. Jest, więc koncepcją badawczą, która sposób wnioskowania opiera na przechodzeniu od ogółu do szczegółu.

W naukach ekonomicznych i społecznych dedukcja, która jest podstawą drugiej formacji czy szkoły metodologicznej, znanej pod nazwą nurtu dedukcyjnego. Wykorzystuje go metodyka prognostyczna.

Nurt dedukcyjne preferuje triadę:

synteza - analiza - ocena.

Wywodzi się od Galileusza, który w swym modelu idealnym parametr tarcia sprowadził do „0”. Dedukcja sprowadza się, więc do rozwiązania problemu, gdzie punktem wyjścia jest model idealny, który w kolejnych krokach postępowania badawczego dostosowywany jest do stanu rzeczywistego. Przyjmuje, zatem zasadę: najpierw model, wzorzec idealny, potem rozwiązanie. Podstawą takiego działania jest zatem pytanie: Jak by było gdyby ?

Typologia metod stosowanych w badaniach ekonomicznych i społecznych

Najczęściej stosowanym kryterium podziału metod jest ich klasyfikacja według malejącego stopnia ogólności. Obejmuje ona kolejno:

  1. zasady,

  2. strategie (podejścia i metodyki ogólne),

  3. metody ogólne,

  4. grupy (rodziny) metod szczegółowych,

  5. metodyki szczegółowe,

  6. metody szczegółowe,

  7. grupy technik,

  8. poszczególne techniki

Zasady (reguły) zawierają ogólne wskazówki postępowania, wytyczne działań. Np. zasada tożsamości, zachowania energii, podziału pracy, wzorców, itd.

Strategia (podejścia, metodyki) określają etapy postępowania badawczego oraz stosowany w tym postępowaniu zbiór zasad (np. podziału pracy, wzorców), metod ogólnych (np. analiza, obserwacja) oraz metod szczegółowych czy technik (fotografia dnia roboczego, technika kartowania, technika wywiadu kierowanego).

Metody ogólne ukierunkowują działalność badawczą w poszczególnych etapach postępowania. Ponadto bardzo często implikują zastosowanie określonych metod i technik szczegółowych. Do metod ogólnych zaliczamy np. metodę obserwacji i analizy, modelowania, historyczną.

Grupy (rodziny) metod szczegółowych to takie sposoby postępowania, które realizują określoną funkcję procesu badawczego. Funkcjami tymi mogą być np. ustalenie czasu pracy, a grupą metod będą wówczas metody mierzenia pracy, dostosowanie przedmiotu badania do psychofizjologicznych wymagań człowieka - tu znajdą zastosowanie metody ergonomiczne, sformułowanie możliwie wielu propozycji rozwiązania problemu - metody inwentyczne (heurystyczne), czy ustalenie stopnia trudności pracy ilości - metody wartościowania pracy

Metodyki szczegółowe określają sposób podejścia charakterystyczny dla każdej z rodzin metod szczegółowych. Podobnie jak strategie (metodyki ogólne) określają etapy i fazy postępowania oraz wskazują metody i techniki stosowane w poszczególnych stadiach procesu badawczego.

Metody szczegółowe to sposoby wyróżniane w ramach poszczególnych grup (rodzin) metod. Na przykład w grupie metod mierzenia, jako metody szczegółowe wyróżnia się chronometraż, fotografię dnia roboczego czy metodę obserwacji migawkowych. Metodami szczegółowymi w grupie metod wartościowania pracy będą np. metoda S. W. Hagnera i H. Wenga, PRADO, czy metoda UMMEWAP- 87.

Grupy technik znajdują się na niższym stopniu uogólnienia i są sposobami systematycznie stosowanym, których stopień szczegółowości opisu jest większy niż w przypadku metod szczegółowych. Obejmują kilka sposobów, które realizacją ten sam cząstkowy cel badawczy. Można do nich zaliczyć: technik kart i wykresów czy techniki harmonogramów.

Poszczególne techniki to pojedyncze sposoby postępowania, o stosunkowo dużym stopniu uszczegółowienia, przypominające procedury badawcze, które wchodzą w skład grup technik. Na przykład grupa technik kart i wykresów obejmuje takie techniki jak: karta przebiegu materiały, karta przebiegu czynności, karta obiegu dokumentów czy wykres sznurkowy. W grupie harmonogramów można wyróżnić: harmonogramy Adamieckiego, harmonogramy Rytla i harmonogramy Tarwida.

Sklasyfikowane wyżej metody według malejącego stopnia ogólności obrazują pewną dwoistość metod. Z jednej strony są to, bowiem ogólne sposoby postępowania badawczego, obejmujące etapy badania i stosowane w toku ich realizacji zasady, metody i techniki. Takimi są strategie (podejścia czy metodyki ogólne) czy metodyki szczegółowe. Z drugiej jednak to zwarte wewnętrznie sposoby postępowania, które choć posiadają swą wewnętrzną strukturę (etapy postępowania) to jednak z reguły nie wykorzystują innych sposobów o jeszcze większym stopniu szczegółowości. Takimi metodami są zasady, metody ogólne, grupy (rodziny) metod szczegółowych, metody szczegółowe, grupy techniki i poszczególne techniki.

Elementy procesu badawczego

Proces badawczy z reguły obejmuje następującą sekwencję etapów:

1. Postawienie problemu

2. Formułowanie hipotez roboczych

3. Wybór metod

4. Zbieranie danych

5. Analiza danych

6. Konstrukcja generalizacji i teorii

Problem badawczy to pytanie lub zestaw pytań, na które badanie ma odpowiedzieć

Czynniki wpływające na wybór problemu badawczego

  1. Czynniki praktyczno-społeczne

  • Czynniki naukowo- poznawcze