Katarzyna Jachowicz

Kierunek: farmacja

Rok: I

Grupa: g, D

Społeczno-kulturowe uwarunkowania zachowań w chorobie.

Czy pacjent klient to przyszłość medycyny?

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy

Zachowania w chorobie oznaczają sposób, w jaki chory reaguje na zaobserwo­wane

u siebie zmiany w stanie zdrowia i chcąc im zapobiec, szuka sam lub w swoim najbliższym otoczeniu pomocy, wreszcie podejmuje lub nie decyzję o zgłoszeniu się do lekarza lub wybiera inne formy leczenia.

Poszczególni ludzie różnią się znacznie w postrzeganiu zdrowia, ocenie i reakcjach na chorobę, a różnice te wynikają często z relacji pomiędzy występującą chorobą a codzienną aktywnością życiową, a także z doświadczeń korzystania z pomocy me­dycznej i współpracy z lekarzami.

Czynniki kulturowe i strukturalne determinują także zachowania w chorobie, które tworzą złożoną wielowymiarową całość.

Wyznaczniki zachowań w chorobie:

1. cechy demograficzne (wiek, płeć, rasa),

2. właściwości psychospołeczne,

3. status społeczno-ekonomiczny,

4. uwarunkowania kulturowe,

5. osobowość i czynniki emocjonalne.

Ad.1 Kobiety np. szybciej szukają pomocy medycznej w celu usunięcia objawów choroby,

bardziej ufają lekarzom, chętniej zażywają leki.

Ad.3

• im niższa klasa społeczna, tym większa tolerancja objawów chorobowych i bardziej ograniczone korzystanie z instytucji medycznych;

• im niższa klasa społeczna, tym mniejszy lęk przed chorobą, słabsza wiedza

o profilaktyce i mniejsza liczba zaszczepionych dzieci;

• pacjenci z klasy wyższej częściej korzystają z psychoterapii i dlatego leczenie ich często przebiega w sposób mniej drastyczny aniżeli u pacjentów z klasy niższej;

• chorzy z klas wyższych posiadają większe umiejętności nazywania odczuwanych objawów, ich umiejscowienia , obrazowego mówienia o swoich dolegliwościach.

Ad.4 Sposób wyrażania objawów chorobowych zależy od właściwości języka lub sym­boli,

którymi ludzie posługują się w procesie wzajemnej komunikacji.

Uwarunkowane kulturowo różnice stwierdzono również w odczuwaniu przez ko­biety

bólów lub złego samopoczucia w czasie trwania menstruacji. Kobiety arabskie

zaprzeczały występowaniu tych objawów, natomiast pytane na ten temat Amerykanki

z reguły potwierdzały ich obecność.

Zachowania wobec choroby zdeterminowane są w głównej mierze pełnionymi funkcjami społecznymi, a w pewnym stopniu także wpływem otoczenia.

Wpływ środowiska społecznego na zachowania w zdrowiu i chorobie jednostki do­konywać się może w sposób bezpośredni lub pośredni poprzez kształtowanie jej prze­konań i poglądów. Oddziaływanie środowiska społecznego polega na modelowaniu zachowań; stwierdzono,

że kontakt z osobami mającymi dobre nawyki zdrowotne pro­wadzi do podobnego typu zachowań. Ponadto wiele osób ulega w sprawach zdrowot­nych radom, namowom, sugestiom

i innym formom nacisku społecznego.

Występują różne reakcje ludzi na wiadomość o chorobie:

1) zaprzeczanie - będące wyrazem działania mechanizmu obronnego, określane­go jako wsparcie. Przekazywane pacjentowi informacje o chorobie nie wpływają na wytworzenie się u niego obrazu własnej choroby. Część informacji nie zostaje przez chorego przyjęta, a część ulega wyparciu w sposób świadomy. Chory zaprzecza swojej chorobie;

2) pomniejszanie - chory bagatelizuje swoją chorobę, otrzymanym informacjom o własnej chorobie nadaje znaczenie niebudzące obaw. Takie zachowanie bywa wyni­kiem włączenia mechanizmu obronnego typu racjonalizacji. Chory interpretuje swoje dolegliwości jako wyraz mało znaczących dysfunkcji organizmu, trzyma się własnej diagnozy, która według niego brzmi niegroźnie i daleko może odbiegać od rzeczywi­stego, często bardzo poważnego stanu;

3) akceptacja diagnozy - chory zdaje się na opiekę lekarza i innych osób. Przyj­muje udzielane mu wyjaśnienia, na podstawie, których tworzy obraz własnej choroby. Pacjent chętnie poddaje się leczeniu, wypełnia zalecenia lekarskie, współpracuje z personelem. Może się jednak zdarzać, że akceptacja diagnozy łączy się z głęboką rezygnacją chorego, wynikającą z dokonanej przez niego ujemnej oceny skutków dia­gnozy;

4) wyolbrzymianie - chory wyolbrzymia swoją chorobę. Nawet lekkie, nic po­ważnego nieznaczące objawy wzbudzają u niego przekonanie o ciężkiej chorobie. Osoba trwa

„w stanie lękowej samoobserwacji” i jest całkowicie skoncentrowana na swoich dolegliwościach.

Nie ma jednego modelu, który wyjaśniałby i przewidywał zachowania poszczególnych jednostek w sytuacji choroby. Przyjmujemy następujący model postępowania jednostki:

1. interpretacja zaistniałych objawów,

2. postawienie autodiagnozy,

3. wybór strategii postępowania.

Interpretacje choroby, sposoby podejścia do choroby:

• wyzwanie; choroba jako jedna z wielu trudnych sytuacji życiowych, które wymagają odpowiednio elastycznych sposobów przezwyciężania.

• pojmowanie jej jako kary zasłużonej lub niesprawiedliwej; choroba uważana za zasłużoną karę może wyzwolić postawę bier­nego poddania się losowi, akceptacji, a nawet pewnych zmian norm moralnych, sposo­bu widzenia sensu życia itd. Osoby, które uważają chorobę za karę niezasłużoną, bar­dzo często popadają w depresję, a ich postawa wobec choroby wpływa demobilizująco na przebieg leczenia.

• „wróg"; choroba zwalczana bywa wszelkimi dostępnymi sposobami w celu zmniejszenia napięcia wynikającego z poczucia zagro­żenia.

• ulga, pomagająca w uwolnieniu się od trudnych problemów, wymagań, odpowiedzialności,

a zwłaszcza sytuacji kłopotli­wych.

• Ucieczka „w chorobę" występować może jako wykorzystywanie nawet naj­mniejszego odchylenia w stanie zdrowia dla przyjęcia roli osoby chorej lub przez świadome symulowanie objawów chorobowych, aby zostać uznanym za chorego, a tym samym uzyskać prawo do zwolnienia z normalnych obowiązków.

Interpretacja objawów umożliwia ich klasyfikację ze względu na zagrożenie dla zdrowia. Zależnie od niej różnicuje się zarówno czas zwlekania z wizytą u lekarza, jak i podjęcia decyzji o sposobie leczenia. Jedną z przyczyn, dla których chorzy zwlekają z udaniem się do lekarza jest wstyd i obawa przed nieprzyjemnymi badaniami i zabiegami.

Wybór strategii dalszego postępowania zależy od:

-diagnozy, którą jednostka stawia, opierając się na wiedzy laickiej,

-interpretacji,

-sytuacji, w której się znajduje,

-sytuacji społecznej, odgrywanej roli rodzinnej,

-sytuacji materialnej,

-charakteru objawów i ich dokuczliwość,

-wpływu najbliższego otoczenia.

Istnieje kilka strategii postępowania jednostki w chorobie:

• strategia na przeczekanie,

• leczenie się samemu,

• szukanie pomocy u specjalisty,

• korzystanie z usług „medycyny alternatywnej”.

Przeprowadzone badania wykazują, że najczęściej stosuje się kilka metod jednocześnie oraz, że pacjenci korzystający z usług medycyny alternatywnej nie rezygnują z leczenia konwencjonalnego.

W literaturze psychologicznej można spotkać typologię wyróżniającą trzy podsta­wowe sposoby radzenia sobie z chorobą, tj. postawę walki, rezygnacji oraz postawę przeciwstawiania się i ulegania (tzw. postawę zmienną):

1) walka - choroba staje się wyzwaniem, które człowiek podejmuje, usiłując pokonać własną słabość. Może się to wyrażać ciągłym poszukiwaniem skutecznych środków leczenia lub poszukiwaniem dostępnych choremu form aktywności, aby nie dać się chorobie;

2) rezygnacja - zanik nadziei na wyleczenie, bierne poddanie się biegowi wydarzeń, choć

w zakresie form aktywności istnieją pewne różnice postaw (od całkowitego zani­ku aktywności do zachowań obronnych);

3) przeciwstawianie się i uleganie - zmaganie się z chorobą i dążenie do jej przezwy­ciężenia występuje na zmianę z okresami apatii i rezygnacji w zależności od spostrze­ganych subiektywnie zmian w stanie somatycznym.

Koncepcja Parsonsa

Wybitny amerykański socjolog Talcott Parsons był pierwszym, który zaproponował konsekwentnie socjologiczną koncepcję zdrowia i choroby. Jako pierwszy zauważył, że choroba jest kategorią społeczną. Uznał stan choroby za niepożądany z punktu widzenia interesów społecznych, utrudnia bowiem wywiązywanie się jednostce z nałożonych na nią obowiązków. Parsons potraktował chorobę jako jedną ze specyficznych ról pełnionych przez człowieka. Rola ta wg niego została stworzona by móc kontrolować stan choroby. Istnieją pewne oczekiwania stawiane choremu i pewne warunki, które chory musi spełnić, by zostać uznanym za chorego.

KONSEKWENCJE ROLI CHOREGO:

1. izolacja od osób, które nie są chore;

Chorzy nie dają przykładu innym, którzy też chcieliby korzystać z przywileju zwolnienia

z obowiązków bez ponoszenia konsekwencji.

2. uzależnienie pomocy chorego od tych, którzy nie są chorzy;

Chory jest zobligowany do przyjęcia pomocy i współpracy z pomagającymi.

PODSTAWOWE CECHY ROLI CHOREGO:

Prawa chorego:

- bycie zwolnionym z innych ról społecznych,

- nieponoszenie odpowiedzialności za stan choroby (osoba nie jest odpowiedzialna za swoją chorobę).

Obowiązki chorego:

-uznanie swego stanu za niepożądany i dążenie do wyzdrowienia,

-szukanie fachowej, kompetentnej pomocy; współpracowanie w procesie leczenia.

Rola chorego nie jest tożsama z rolą pacjenta, czyli rolą osoby korzystającej z systemu ochrony zdrowia. Wystąpienie dolegliwości nie musi być interpretowane przez jednostkę chorą w kategoriach stanu wymagającego podjęcia szczególnych działań. Może zastosować np. samoleczenie. Dopiero w kolejnym etapie decyduje się (lub nie) przyjąć rolę pacjenta.

Rola pacjenta rozpoczyna się w momencie wejścia w relacje z przedstawicielami medycyny.

Istnieją 2 odmienne ujęcia roli pacjenta - ujęcie tradycyjne i ujęcie przedstawicieli konsumeryzmu:

ROLA PACJENTA - UJĘCIE TRADYCYJNE:

W ujęciu tradycyjnym stosunku pacjent-lekarz relacja między nimi jest procesem negocjacji, mający na celu wypracowanie wspólnego stanowiska. Niemniej pozycja pacjenta zawsze jest słabsza niż lekarza. To on dominuje w tej relacji. Interes pacjenta schodzi na dalszy plan.

Rolę pacjenta cechuje:

1. Całościowość - oznacza, że bycie pacjentem jest dominującym w danej chwili doświadczeniem. Jest rolą nadrzędną, gdyż w wypadku pacjenta poważnie chorego rola ta góruje nad innymi rolami- jest on przede wszystkim pacjentem, a dopiero później członkiem rodziny, żywicielem obywatelem itd.

2. Bierność - pacjent poddaje się działaniu innych; reaguje, a nie podejmuje inicjatywy;

3. Afektywność- ta cecha wskazuje na emocjonalne traktowanie przez pacjenta choroby. Reaguje na nią raczej przeżyciem, niż umotywowanymi decyzjami

4. Zależność - choroba czyni pacjenta zależnym. Nie można od niego oczekiwać,

że podejmie on swe normalne obowiązki, zamiast tego należy udzielić mu pomocy.

Jest uzależniony od fachowej pomocy specjalistów, lekarzy, rodziny itd.

ROLA PACJENTA WG KONSUMERYZMU:

Zupełnie inaczej rolę pacjenta postrzegają przedstawiciele konsumeryzmu. Człowiek chory nie powinien poddawać się biernie temu, co postanowią lekarze (oni również się mylą). Dlatego zależny pacjent powinien zmienić się w aktywnego klienta. Słabość pacjenta tkwi w jego niedostatku wiedzy medycznej. Klient ma zdobyć wiedzę, korzystać z usług wielu lekarzy, porównywać diagnozy, ma sięgać po alternatywne sposoby terapii. Chory powinien porzucić rolę pacjenta i przyjąć rolę klienta-konsumenta, który jest aktywny, dokonuje ocen, podejmuje decyzje.

Rola pacjenta w ujęciu konsumeryzmu cechuje się:

1. Racjonalnością

2. Aktywnością

3. Niezależnością

4. Sceptycyzmem

Konsumeryzm proponuje system ochrony zdrowia, w którym działają mechanizmy rynkowe. Wprowadza się konkurencyjność w służbie zdrowia. Podejmuje się próby urynkowienia systemu. Wszystko dąży w kierunku zmiany pozycji pacjenta - od teraz to on i jego potrzeby mają być najważniejsze. Coraz częściej zamiast słowa pacjent używa się terminu klient.

Najnowsza koncepcja zdrowia zakłada, że głównym twórcą zdrowia jest sama jednostka.

W związku z tym musi działać na jego rzecz. Jako biorca usług medycznych pacjent staje się podmiotem opieki (a nie tak jak w ujęciu tradycyjnym przedmiotem). Równa się to temu,

że to on jest twórcą własnego zdrowia i partnerem dla personelu medycznego. I to on decyduje i dokonuje wyborów.

Bibliografia:

1. Barański J., Piątkowski W. (red), Zdrowie i choroba. Wybrane problemy socjologii medycyny, ATUT, Wrocław 2002.

2. Sokołowska M., Socjologia medycyny, PZWL, Warszawa 1986.

3. Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

---