Czym jest gospodarka rynkowa?

Gospodarka rynkowa jest często porównywana do dżungli, w której obowiązuje darwinowska zasada, w myśl której przeżyć może tylko najlepiej dostosowany. Ist­nienie prawa świadczy jednak o tym, że rząd działa w taki sposób, aby i silni, i słabi dotrzymywali umów, oraz aby zabezpieczyć prawa własności wszystkich ludzi. • Czarnorynkowi handlarze z półświatka często ograniczali konkurencję groź­bami przemocy. W krajach, gdzie pali się sklepy tych, którzy próbują konkurować z mafią lub nawet znajduje się ich ciała w rzece, gospodarka rynkowa nie jest ani efektywna, ani przyjemna.

Działalność gospodarcza może być prowadzona w różnych systemach gospodarczych. Jednym z nich jest system gospodarki rynkowej.

Gospodarka rynkowa jest to system gospodarczy, w którym każdy czynnik produkcji posiada swój rynek zbytu, łącznie z zasobami finansowymi (ziemia, praca, kapitał) oraz produktami konsumpcyjnymi.

W gospodarce rynkowej niezbędne dane (informacje rynkowe) do działalności gospodarczej pochodzą z rynku. Kształtują się one w wyniku konkurencji, jaka ma miejsce na rynku kapitałowym (środki i przedmioty pracy, kapitał finansowy), rynku pracy oraz produktów konsumpcyjnych. W wyniku działania praw popytu i podaży na rynkach tych kształtują się podstawowe kategorie ekonomiczne takie, jak: ceny produktów, płace, stopy procentowe. Kategorie te, dla prowadzących działalność gospodarczą stanowią alternatywy wyboru w celu osiągnięcia maksymalnych korzyści.

Gospodarka rynkowa jest systemem bardzo złożonym. Składa się z milionów różnych podmiotów. Podmiotem nazywamy określoną formę organizacyjną, która podejmuje samodzielnie decyzje, kierując się własnym interesem i związanym z tym ryzykiem. Ryzyko nietrafnych decyzji naraża dany podmiot na określone straty i skłania do ostrożności wyboru spośród wielu możliwych rozwiązań.

Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej:

1. Gospodarstwo domowe - jest dobrowolnym związkiem ludzi wspólnie zamieszkujących i podejmujących decyzje finansowe dotyczące sposobu zarobkowania i wydawania zarobionych pieniędzy. Członkowie rodzin sprzedają na rynku pracy swoje usługi za co otrzymują określone dochody.

2. Przedsiębiorstwo - podmiot gospodarczy prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową w celu osiągnięcia określonych korzyści.

3. Bank komercyjny - przedsiębiorstwo trudniące się zawodowo różnego rodzaju operacjami pieniężnymi. Jego rolą jest gromadzenie wolnych czasowo środków pieniężnych przedsiębiorstw i instytucji oraz oszczędności ludności, udzielanie kredytów oraz poręczeń i gwarancji.

4. Giełda - instytucja tworząca specjalny rynek, gdzie spotykają się sprzedający i kupujący papiery wartościowe i gdzie obowiązują pewne reguły rynku kapitałowego

5. Bank centralny - jest najważniejszym bankiem w systemie bankowym, jest to bank państwa (utrzymuje fundusze państwa, realizuje wydatki, udziela państwa pożyczek), bank banków (utrzymuje rezerwy pieniężne banków, udziela im kredytów itp.) oraz bank emisyjny (posiada monopol na emisję pieniądza papierowego i organizacji obiegu pieniężnego).

5. Instytucje państwowe - instytucje reprezentowane przez odpowiedniego ministra (państwo).

6. Instytucje lokalne

Wszystkie wymienione podmioty gospodarcze są ze sobą powiązane za pośrednictwem rynku. Rynek jest to ogól podmiotów reprezentujących podaż i popyt, które tonując transakcji zakupu i sprzedaży, decydują o poziomie cen. Rynek dóbr i usług funkcjonuje dzięki procesom produkcji, wymiany i konsumpcji. Transakcje zakupu i sprzedaży na rynku zależą więc od podaży i popytu oraz od cen. Podaż kształtują sprzedający; się ona w ilości oferowanych przez nich do sprzedaży towarów i usług. Popyt ustalają kupujący; wyraża się on w ilości chętnych do kupna towarów i usług. Podaż i popyt to dwie .podstawowe wielkości rynkowe, od których zależy produkcja, stopień zaspkojenia potrzeb oraz kształtowanie się poziomu cen. Zjawiskiem najkorzystniejszym jest równowaga podaży i popytu na rynku. Oznacza ona, że sprzedający upłynnia swoje towary, a nabywcy zaspokajają swoje potrzeby. Taki idealny stan występuje rzadko, najczęściej rynek jest niezrównoważony, czyli występuje nadwyżka podaży nad popytem lub [wrotnie. Stan taki, trwający przez krótki okres rzutuje na ceny. Przy dużej podaży ceny maleją, przy małej rosną. Przy dużym popycie ceny rosną przy małym maleją. Jest to bardzo mechanizm rynkowy, który poza wpływaniem na poziom cen - w dużym przedziale - wpływa również na rozwój lub spadek produkcji. Zmiana poziomu cen zawsze zmierza do tzw. cen równowagi, czyli takiego ich poziomu, który zrównoważy podaż z popytem. Nie zawsze jednak stan równowagi jest możliwy do osiągnięcia.

Założenia gospodarki rynkowej:

1. na rynku powinny działać co najmniej dwa podmioty gospodarcze: konsument (klient)
   i producent (sprzedawca, przedsiębiorstwo),

2. konsument działa na rynku dóbr konsumpcyjnych, a producent na rynku dóbr
   przemysłowych,

3. uczestnicy rynku powiązani są aktem kupna-sprzedaży,

4. podmioty dążą do maksymalizacji swoich korzyści (klient jak najtaniej kupić,producent jak najdrożej sprzedać),

5. decyzje producenta zależą od popytu i zasobów,

6. cena jest jedyną informacją zewnętrzną dla podmiotów działających na rynku,

7. każda transakcja związana jest z przepływem gotówki i dóbr.

Pieniądz w gospodarce rynkowej odgrywa podstawową rolę. Jest to powszechny J ekwiwalent, wymienialny na każdy produkt. Pośredniczy w każdej transakcji kupna-sprzedaży. Pełni też zasadniczą rolę jako środek płatniczy, regulujący wszelkie zobowiązania. Jednakże jego ilość w obiegu musi być dostosowana do ilości produktów znajdujących się na rynku.

Zbyt duża ilość pieniędzy na rynku powoduje trzy sprzężone ze sobą zjawiska:

1. Szybszy wzrost popytu niż podaży

2. Wzrost cen

3. Spadek siły nabywczej pieniądza

Zjawiska te są przejawem inflacji, która oznacza ogólny wzrost cen produktów na rynku, sodowany spadkiem siły nabywczej pieniądza znajdującego się na rynku. Powoduje ona me zjawiska polegające na:

• Spekulacji, czyli sprzedaży produktów po wysokiej, nieuzasadnionej cenie,

• Czajnym rynku, czyli sprzedaży nie tylko po wysokiej cenie, ale dzięki protekcji,

• Ucieczce od krajowego pieniądza a faworyzowaniu walut zagranicznych,

Ponoszeniu strat przez wszystkich posiadaczy pieniędzy.

Działalność gospodarcza w Polsce prowadzona jest obecnie w ramach gospodarki rynkowej. Prawa, reguły i wymagania gospodarki rynkowej nie ograniczają się tylko do działalności gospodarczej i jej zarobkowego charakteru. W polskich realiach nie wszędzie wymagania gospodarki rynkowej są w pełni stosowane, rozwój gospodarki rynkowej w Polsce to cel, do którego się zmierza. Gospodarka rynkowa zapewnia bowiem dobrobyt i wzrost stopy życiowej wyższy niż funkcjonujący przez 40 lat system gospodarki scentralizowanej gdzie dominowała własność uspołeczniona,

Gospodarka rynkowa to także:

1. Oddziaływanie mechanizmów rynkowych na podaż, popyt i cenę

2. Przewaga prywatnych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą

3. Istnienie powszechnej wolnej konkurencji i zwalczanie monopolu

4) Ograniczona ingerencja państwa w życie gospodarcze (państwo ogranicza się do zapewnienia warunków rozwoju działalności gospodarczej)

5. Jednolite, stabilne przepisy finansowe, podatkowe, celne i inne

8. Duża swoboda importu i eksportu

Gospodarka rynkowa posiada także swoje ujemne cechy, z których najważniejszymi są:

• Duże zróżnicowanie dochodów z pracy najemnej i z prowadzonej działalności gospodarczej (czasami kosztem konsumenta)

• Problemy związane z bezrobociem

W związku z tym zadaniem państwa jest ochrona interesów pracowników, bezrobotnych i kosumentów.

1. Podział zasobów, produkcja i niedobór

Na świecie nie ma tylu dóbr, aby każdy mógł mieć ich tyle, ile naprawdę by chciał. Niektórzy twierdzą, że wszystkiemu winna jest reklama, która rozbudza w ludziach żądzę posiadania, i że każdy miałby wszystkiego pod dostatkiem, gdyby tylko bogaci byli mniej zachłanni, a reklama nie wywoływała w ludziach pragnie­nia coraz to nowych rzeczy. Nie istnieją jednak dowody, które mogłyby potwier­dzić prawdziwość tego argumentu. Przez wiele lat w Związku Radzieckim rekla­mowano jedynie cele komunizmu, mimo to dzisiaj nikt go już nie chce. Nie istniała natomiast żadna reklama zachodnich produktów, a jednak ludzie pożądają ich aż zanadto. Ponieważ nie ma tylu zasobów, aby ich wystarczyło dla zaspokojenia ludzkich pragnień, zachodzi potrzeba systemu, który pozwoliłby rozstrzygać, kto co otrzyma.

•Gospodarka rynkowa, to system rozstrzygający o tym, kto i co ma otrzymać.

Gospodarka rynkowa nie jest jedynym systemem, jaki można sobie wyobrazić. W systemie komunistycznym decyzje o tym, co i komu zostanie przyznane, podej­mowane były przez rząd i aparat partyjny drogą centralnego planowania. Gdyby w tych instytucjach ludzie byli uprzejmi i skromni, dokonywaliby podziału zgodnie z potrzebami. Ale, jak powiedział Lew Trocki, „Ten, kto ma rozdzielać bogactwo, rzadko zapomina o sobie". Nie ulega wątpliwości, że gdyby Niemcy z NRD czytali Trackiego, zapewne byliby mniej zaskoczeni odkryciem, w jak luksusowych wa­runkach żyli ich komunistyczni przywódcy.

•Centralne planowanie polegało na tym, że decydenci rozstrzygali o tym, kto i co otrzyma, oraz dbali o to, aby oni sami i ich towarzysze-komuniści otrzymywali najwięcej.

• W systemie gospodarki rynkowej konsumenci wydając pieniądze decydują o tym, co produkuję przedsiębiorstwa.

"Wydawanie pieniędzy jest podobne do oddania głosu w wyborach; różnica polega na tym, że ludzie głosują na wyroby, a nie na partie. Jednak w „de­mokracji" gospodarki rynkowej im ktoś jest bogatszy, typ więcej głosów może posiadać.

Biznes jest rzeczą bardzo prostą. Polega na sprzedaży towarów lub usług po cenach wyższych od sumy kosztów związanych z ich wytworzeniem. Różnica pomiędzy kosztami i cenę określa wielkość dochodu. Rzeczy, których produkcja więżę się z dużymi kosztami, są drogie. Jeśli firma nie potrafi sprzedać swoich wyrobów po cenach przewyższających koszty produkcji - wkrótce zbankrutuje. To właśnie przydarzyło się firmie produkującej trabanty.

Przedsiębiorstwa starają się dostarczać na rynek towary, które inni ludzie zechcę kupić. Dzieje się tak dlatego, że właściciele przedsiębiorstw chcę osiągać zyski. Wiedzę też, że jeżeli nie uda im się sprzedać towarów, firma może zbankrutować, a wtedy stracą wszystkie pieniądze. Jeśli produkuję wyroby takiej jakości, jak samochody trabant, na pewno splajtuję.

Ludzie zatrudnieni w przedsiębiorstwach też chcą mieć pieniądze, by mogli być konsumentami. Jeśli pracują źle, ich firma może zbankrutować lub mogę zostać zwolnieni z pracy. Pracownicy sprzedaję firmie swój czas, podobnie jak firma sprzedaje konsumentom swoje wyroby.

1.1 Konkurencja

Gospodarka rynkowa nie może dobrze działać bez konkurencji. Konkurencja polega na tym, że zwykle istnieje kilka firm starających się sprzedać określony towar i każda chce osiągnąć z tego zyski. Siła konsumentów polega na tym, że jeśli nie odpowiada im towar oferowany przez dane firmę, mogą wybrać inny.

• Trabant przetrwał dzięki brakowi konkurencji. Pomimo bardzo niskiejjakości samochodu klienci nie mieli wyboru i musieli pogodzić się z syste­mem list kolejkowych i przestarzałą technologią.

• Gdy w systemach centralnego planowania zaczęto wprowadzać reformy rynkowe, nomenklatura udzielała licencji importowych firmom, które sama zakładała i które były jej własnością. Osiągała ogromne zyski wykorzy­stując brak konkurencji. Firmy te nie są już jednak tak rentowne, ponieważ obecnie istnieje ogromna konkurencja ze strony innych importerów.

W systemie gospodarki planowej brak „marnotrawstwa" konkurencji był uważany przez komunistów za zaletę. Jednak monopol bez żadnej konku­rencji może traktować swoich klientów jak śmieci i zbywać ich byle czym. Najpotężniejsze bronię klienta jest możliwość zakupu u kogoś innego.

Konkurencja reguluje zyski i ceny różnych przedsiębiorstw. Jeśli firmy osiągają wysokie zyski sprzedając towary po cenach znacznie przewyższających ko­szty, na rynek wkroczą wkrótce nowe firmy z konkurencyjnymi towarami, chcąc również mieć swój udział w zyskach. Spowoduje to oczywiście spadek cen.

Jeśli ceny na dłuższy czas spadnę poniżej kosztów, niektóre firmy zostaną zamknięte i zaprzestanę produkcji, zmniejszając konkurencje i przyczyniając się tym samym do ponownego wzrostu cen. Wkraczanie nowych, konkurencyjnych firm i zamykanie lub bankructwo przedsiębiorstw źle funkcjonujących jest istot­nym czynnikiem regulującym zyski. Obawa przed konkurencją jest stałym elemen­tem życia w systemie gospodarki rynkowej; oznacza to, że przedsiębiorstwa muszą stale zastanawiać się, czego oczekuję klienci.

1.2 Koszty

Na koszty składa się to wszystko, za co musi płacić jednostka gospodarcza. Przedsiębiorstwa poświęcają kosztom wiele uwagi. Jeśli koszty jakiejś firmy są znacznie wyższe niż koszty konkurencji, to - aby mogła ona pozwolić sobie na narzucenie wyższych cen - musi wytwarzać lepsze produkty. Możliwość wyboru pomiędzy drogimi towarami o wysokiej jakości i tańszymi o niższej jakości jest dla konsumentów korzystna. Klienci bezwzględnie odrzucają jednak drogie towary ni­skiej jakości. W systemie centralnego planowania nikt nie troszczył się o koszty, nie było też nacisku ze strony konkurencji, aby te koszty obniżać. Dlatego też w gospodar­ce planowej wiele firm oferowało produkty niskiej jakości wytwarzane po wysokich kosztach. .Wiele dzisiejszych problemów wynikło właśnie z tego. Koszty produkcji aparatów fotograficznych firmy Praktika przewyższały cenę, jaką wschodnioniemiecka fabryka mogła za nie uzyskać. W końcu trzeba było ją zamknąć.

1.3 Koszty alternatywne

Innym typem kosztów są tzw. koszty alternatywne. Zgodnie z definicję :

• Koszty alternatywne to strata wynikająca z powodu wykorzystania zasobów w taki sposób, w jaki zostały wykorzystanee, zamiast w najlepszy z innych możliwych. Koszty alternatywne stanowią różnicę pomiędzy tym, co rze­czywiście zaszło a tym, co mogłoby zajść. Kosztem alternatywnym zakupu samochodu jest to wszystko, co można byłoby zrobić z przeznaczonymi na ten cel pieniędzmi.

1.4 Własność prywatna

Gospodarka rynkowa opiera się własności prywatnej. Własność prywatna po­lega na tym, że ludzie mają prawo dowolnie¹ wykorzystywać posiadane rzeczy oraz kupować i sprzedawać to prawo.

• Własność prywatna dostarcza ludziom motywacji do pracy i zachęca ich do dbałości o rzeczy, za które odpowiadają lub które posiadają. Jeśli jakaś rzecz należy do osoby lub instytucji, dba ona o nią i stara się jej nie utracić. Komuniści uważali, że własność prywatna jest złem i że dobra materialne powinny należeć do wszystkich. Nikomu więc nie zależało na tym, aby o nie dbać i nikt nie troszczył się o firmę, w której pracował .

1.5 Postęp techniczny

Własność prywatna jest bardzo ważna dla postępu technicznego. Technika jest zastosowaniem nauki. Komunistyczne systemy gospodarcze znane były z osią­gnięć naukowych, nie mogą jednak pochwalić się żadnym dorobkiem w dziedzinie ich zastosowań w technice. Wprowadzanie nowych wynalazków sprawiało mnóstwo kłopotów i - o ile nie istniały jakieś bodźce - przedsiębiorstwa państwowe nie przywiązywały do nich większej wagi. Firmy stanowiące własność prywatną muszą troszczyć się o wynalazki , które mogą wpłynąć na ich powodzenie.

1.6 Ceny

Ceny stanowią podstawową informację w gospodarce rynkowej. Dla sprawnego funkcjonowania rynków firmy muszą mieć możliwość dowolnego ustalania cen, a konsumenci możliwość ich odrzucenia. Istnieją oczywiście wyjątki, szczególnie w dziedzinach, w których konkurencja nie działa właściwie. Jednak bez wolnych cen nieuniknione są zjawiska bardzo niekorzystne dla konsumentów - na przykład kolejki - a firmy nie są skłonne inwestować w projekty długoterminowe.

1.7 Rząd

W gospodarce rynkowej rząd odgrywa bardzo ważną rolę. Zapewnia prawną regulację umów zawieranych przez ludzi oraz ich egzekucję, chroni także prawa własności. Jeśli naprawię ci okna, a ty nie dotrzymasz umowy i nie zechcesz mi zapłacić, mogę zagrozić oddaniem sprawy do sądu. Mogę też zagrozić ci fizycznie, rozbijając okna. Pierwsza możliwość jest jedyną dopuszczalną w cywilizowanym społeczeństwie. Jeśli ludzie nie będą musieli dotrzymywać zawartych umów, zaczną dominować jednostki najbardziej brutalne. Jeśli policja nie będzie chronić mojej własności, lepiej abym nie wychodził do pracy. Powinienem raczej zostać w domu, aby go strzec. Inna rola rządu polega na sprawdzaniu, czy ważne towary lub usługi, których podaż na rynku jest niewystarczająca, są dostępne dla każdego, a w szczególności dla ludzi, których na to nie stać. Gospodarka rynkowa skutecznie dostarcza dóbr ludziom posiadającym pieniądze, ale nie ludziom bez pieniędzy.

• Ludzie chorzy a biedni nie mogą opłacić lekarza. W systemach gospodarki rynkowej rząd podejmuje zwykle jakieś kroki, mające na celu zapewnienie dostępu do opieki zdrowotnej.

• Dzieciom biednych rodziców nauka potrzebna jest tak samo, jak dzieciom bogatych. Z przyczyn czysto ekonomicznych rozwiniecie potencjału każdego obywatela przez odpowiednie jego kształcenie jest dobra inwestycję rządu. Rola rządu w gospodarce rynkowej jest sprawą wielce dyskusyjną. Uznane minimum jego obowiązków stanowi ochrona prawa własności i egzekwowanie praw skłaniających ludzi do dotrzymywania zobowiązań. Większość ekonomistów zgadza się z tym, ze rząd powinien robić jeszcze coś więcej, ale różne są ich zdania na temat tego, ile powinien robić.

1.8 Wolność wyboru

Niezbędnym elementem gospodarki rynkowej jest założenie, że każda jedno­stka powinna mieć możliwość samodzielnego podejmowania decyzji dotyczącej tego, gdzie pracować i co kupować. Laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekono­mii, Milton Friedman - wielki zwolennik gospodarki wolnorynkowej - napisał książkę „Wolni wobec wyboru", stanowiącą manifest tego, co uważa za podstawę gospodarki rynkowej.

1.9 Argumenty na rzecz centralnego planowania

Obrońcy centralnego planowania podkreślają różnice pomiędzy tym systemem a gospodarką rynkowa argumentując w następujący sposób:

a) Produkcja jest określana przez centralne biurokrację, a nie przez przed­siębiorstwa starające się sprostać wymaganiom rynku. Urzędnicy mogą zagwarantować, że wszystkie rzeczy naprawdę ważne zostaną zapewnione wszystkim. Argument ten pomija fakt, że urzędnicy mają ograniczoną moż­liwość zapewnienia ludziom ważnych dóbr, ponieważ gospodarka central­na nie planowana nie wytwarza ich dostatecznie wiele. W rzeczywistości zaś urzędnicy centralnych organów dążą do ochrony własnych interesów i nawet w systemie demokratycznym nie są dostatecznie poinformowani o tym, czego ludzie naprawdę potrzebują.

b) Przyszłość jest bezpieczna, ponieważ jest planowana.

Jest to argument całkowicie nieprzekonujący, ponieważ plany były zwykle nierealistyczne i niewykonalne. Praca w nierentownym przedsiębiorstwie nie daje żadnego zabezpieczenia. Centralne planowanie, nawet gdyby było realistyczne, nie mogłoby uwzględnić nieprzewidzianych zdarzeń.

c) Unika się marnotrawstwa konkurencji.

Argument ten ignoruje fakt, że konkurencja przynosi olbrzymie korzyści. Zapewnia ona konsumentom różnorodne możliwości, pomiędzy którymi mog| wybierać. Gospodarka rynkowa wykorzystuje konkurencję przyznając tym' samym, że nikt nie wie, co jest najlepsze - ocena należy do konsumentów. Upadek wielu przedsiębiorstw, które działały w systemie centralnego planowa­nia i które muszą obecnie stawiać czoła konkurencji, dowodzi, o ile lepszymi sędziami są konsumenci. Pokazuje też, że towary produkowane przez prywat­nych przedsiębiorców w warunkach konkurencji są lepsze.

d) Robotnicy nie są wyzyskiwani i wartość ich pracy może być dzielona zgodnie z interesami ludzi. Wyzysk oznacza, że ludziom płaci się mniej, niż wynosi rzeczywista wartość ich pracy. W systemie gospodarki rynkowej każda praca jest w tym sensie wyzyskiem, ponieważ pracodawcy nie oferują jej ludziom z dobrego serca. Jeśli ktoś jest przekonany, że jest to złe, można mu to wyperswadować na jeden tylko sposób. Trzeba zwrócić uwagę, że kapitalizm zapewnia ludziom większe poczucie pewności, bezpieczniejsze warunki , zdrowsze środowisko i wyższe płace niż system, który z założenia miał służyć interesom pracowników. Friedrich Hayek, sławny austriacki
ekonomista i przeciwnik socjalizmu, miał podobno powiedzieć:, Jest tylko jedna gorsza rzecz niż być wyzyskiwanym Hindusem - być niewyzyskiwanym Hindusem".

2. Popyt

Wprowadzenie

W gospodarce rynkowej popyt odgrywa istotną rolę. Z popytem mamy do czynienia wtedy, gdy osoba prywatna, spółka, organizacja czy też instytucja rządo­wa kupuje jakiś towar. Popyt wyraża się tym, że ludzie potrzebują określonego towaru i są gotowi zań zapłacić. Konsument kształtuje gospodarkę rynkową -a konsumentem jest każdy, kto wydaje pieniądze.

Każdy czytelnik tej książki chciałby zapewne mieć ładne mieszkanie przy Rynku Głównym, które mógłby mieć do dyspozycji odwiedzając Kraków. Może­my to nazwać popytem-marzeniem („Czyż nie byłoby wspaniale mieć ferrari?"). Ekonomiści nie zajmują się tego typu popytem - interesuje ich popyt efektywny.

Popyt efektywny opiera się na pieniądzach. Stwierdzenie: „Chcę mieć w ogro­dzie basen i właśnie teraz zamierzam go kupić" wyraża popyt - w przeciwień­stwie do zwykłego marzenia: „Gdyby było mnie stać na basen...". Ekonomiści będąc (czasami) ludźmi praktycznymi, zwykle są zainteresowani tylko popytem efektywnym.

O zapotrzebowaniu różnych osób na konkretny towar czy usługę decydują tylko dwa warunki. Są to:

• preferencje i upodobania tych osób - czyli to, co chcieliby konsumować;

• ich zamożność, czyli zasoby pieniężne lub inne aktywa.

2. Instytucje rynkowe

W gospodarce rynkowej funkcjonują pewne ważne instytucje, które nie posia­dają odpowiedników w systemach gospodarki komunistycznej. W rozdziale tym zostaną omówione zasady ich działania.

2.1 Giełdy, akcje i prywatyzacja

Akcje są sposobem podziału własności firmy na małe części, które mogą być kupowane i sprzedawane. Giełda jest instytucją, za pośrednictwem której ludzie mogą kupować i sprzedawać akcje różnych firm. Służy ona interesom:

• spółek akcyjnych, które chcą zebrać pieniądze dla swoich właścicieli po­ przez sprzedaż akcji innym ludziom - ten sposób zdobywania funduszy
  nazywamy emisją akcji;

• ludzi i instytucji, które chcą zainwestować w spółki poprzez zakup akcji;

• ludzi pracujących w biznesie związanym z emisją i obrotem akcjami (zwy­kle za wysokim wynagrodzeniem).

2.1.2Emisja akcji

Jeśli właściciel przedsiębiorstwa chce sprzedać jego część innym osobom lub instytucjom, może zdecydować się na emisję akcji. Jest to proces skomplikowany pod względem prawnym i wymaga opublikowania szczegółowych informacji doty­czących przedsiębiorstwa, co wiąże się z ogromnym nakładem pracy konsultantów i maklerów. Ludzie chętni do zakupu akcji po cenie ofertowej mogą złożyć na nie zamówienie, odpowiadając na ogłoszenie - lub skorzystać z pośrednictwa maklera.

2.1.3 Dlaczego Indzie kupują akcje?

Ludzie kupują akcje z wielu powodów:

1. Sądzą lub mają nadzieję, że ich cena wzrośnie.

2. Spodziewają się wypłaty dywidend - są to pieniądze firmy wypłacane akcjonariuszom przez zarząd w zależności od tego, jak prosperuje firma.

3. Akcje spółek są w gospodarce rynkowej najlepszą inwestycją długotermi­nową, ponieważ dobrze prowadzone firmy osiągają zyski dzielone pomiędzy akcjonariuszy i rozrastają się. Akcjonariusze przyjmują jednak pewne ry­zyko, ponieważ jeśli spółka upadnie, stracą zainwestowane środki. Ludzie podejmujący ryzyko straty oszczędności oczekują wyższego wynagrodze­nia, niż gdyby złożyli je w banku.

Akcje będące przedmiotem obrotu na giełdzie nie pochodzą zwykle z nowej emisji, lecz z rynku wtórnego. Pieniądze, które płaci za nie inwestor, nie wpływają na konto firmy, która je wyemitowała, lecz na konto osoby, która obecnie je posiada.

2.1.4 Ile są warte akcje?

Akcje są warte tyle, za ile można je sprzedać. Ich cena zmienia się z każdym dniem. Istnieje wiele niezbyt przekonujących teorii wyjaśniających to zjawisko.

Teoria 1. Wartość podstawowa. Doradcy inwestorów często powtarzają, że wartość rynkowa nie jest odzwierciedleniem prawdziwej wartości akcji i zgodnie z tym zachęcają ludzi do ich kupna lub sprzedaży. Jeśli taka opinia jest rozsądna i uzasadniona, cena rynkowa powinna ulec zmianie, a wtedy przestanie to być prawdą (z całą pewnością przestaje być już wtedy, kiedy makler przesyła klientowi pisemną rekomendację).

• Jest na przykład zupełnie oczywiste, że Coca Cola jest wspaniałą firmą sprzedającą po wysokich cenach smaczne, słodkie napoje będące częścią obrazu Ameryki. Czy sprawia to, że zakup jej akcji jest dobrą inwestycją? Niekoniecznie, ponieważ akcje Coca Coli są bardzo drogie - właśnie dlatego, że jest ona firmą tak rentowną.

Prawdziwą wartość akcji można określić na podstawie spodziewanego przepływu gotówki i rentowności. Ponieważ przyszłość jest bardzo niepewna, prawdziwa war­tość jest również niepewna. .

2.1.5 Inwestycje na giełdzie

Firmy ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne są głównymi inwestorami na giełdach. Fundusze emerytalne pobierają co miesiąc pewne składki od wyna­grodzeń wypłacanych ludziom w ciągu całej ich kariery zawodowej, inwestując pieniądze w akcje, nieruchomości i różnego rodzaju pożyczki. Inwestycje te sa wykorzystywane do wypłacania emerytur. Ponieważ działania ludzi zwięzane są z zapewnieniem źródeł finansowania na starość są mile widziane przez rządy. Rządy przyznają one funduszom emerytalnym różne ulgi podatkowe. Oznacza to, że składki emerytalne są najkorzystniejszą formę oszczędności, a fundusze emerytal­ne należę do największych inwestorów na giełdzie.

Inne kanały inwestycji:

• Inwestycje środków pochodzących z nierozdzielonych zysków firm prywat­nych nie notowanych na giełdzie odgrywają istotną role w wielu krajach, szczegól­nie w Niemczech. Niemcy posiadają doskonale funkcjonującą gospodarkę pomi­mo braku aktywnej giełdy.

• Inwestycje rządowe w dziedzinach takich, jak infrastuktura i oświata mają ogromne znaczenie w większości kapitalistycznych systemów gospodarczych.

Istotną różnice pomiędzy gospodarką rynkową i planową stanowi to, że decyzje o inwestycjach zapadają w sektorze prywatnym. Nieważne, czy pieniądze są zdoby­wane za pośrednictwem akcji i brokerów, ważne że istnieje gdzieś prywatny właściciel bezpośrednio zainteresowany tym, czy przedsiębiorstwo odniesie sukces, czy upad­nie i gotowy pracować nad tym, by jego inwestyje nie poszły na marne.

Wciąż trwa spór o to, jak dobry lub jak zły wpływ wywierają operacje giełdowe na resztę gospodarki. Pomimo iż przedsiębiorstwo prywatne działa dużo lepiej niż gospodarka planowa, niektórzy ekonomiści wskazują na pewne aspekty zachowa­nia giełdy, które uważają za szkodliwe dla funkcjonowania gospodarki. Jeśli jest to prawda, to stanowi poważny zarzut, chociaż w liberalnym społeczeństwie nie jest jasne, czym należałoby ją zastąpić. Nie ma bowiem oczywistego alternatyw­nego rozwiązania, które ludzie mogliby wybrać.

Niektórzy ekonomiści ostro krytykuję fakt, że giełda wywiera presje na mened­żerów firm i na fundusze emerytalne. Jeśli firma źle funkcjonuje lub płaci niskie dywidendy, cena jej akcji spada i łatwiej może zostać przejęta przez inną firmę, która wykupi 51 proc. jej akcji. Menedżerowie przejmowanych firm często tracą przy tej okazji prace. Starają się wiec uniknąć sytuacji, w której wypłacane są niskie dywidendy. Z kolei jeśli menedżer funduszu emerytalnego uważa, że firma, w której fundusz ma udziały, niezbyt dobrze prosperuje, zwykle decyduje się na sprzedaż akcji, nie troszcząc się zbytnio o przyszłość firmy.

Menedżerowie starając się nie dopuścić do przejęcia swoich firm dążą do osiągnięcia wyników, które zagwarantowałyby utrzymanie wysokich cen akcji. Muszą zatem dokonywać wyboru pomiędzy inwestycjami i wypłatą dywidend.

W takich krajach jak Wielka Brytania czy Siany Zjednoczone tradycyjnie wypłaca się wysokie dywidendy. Firmy uskarżają się jednak, że są w gorszej sytuacji niż podobne firmy w Niemczech lub Japonii, gdzie akcjonariusze otrzy­muję znacznie mniejsze dywidenty. Dlatego firmy mogę inwestować większe środki w pro­jekty długoterminowe.

Istnieje obawa, że menadżerowie firm notowanych na giełdzie mogę bardziej troszczyć się o ceny inflacji niż o klientów. Jednakże istnieje silne powiązanie pomiędzy jakością działania firmy i wysokością cen jej akcji. Menedżerowie spółek akcyjnych martwię się, gdy ceny akcji zbytnio spadają z powodu inwestycji długoterminowych. Duża zmienność wartości akcji prowadzi niektórych do wnio­sku, że giełda jest miejscem właściwym dla spekulantów i hazardzistów, a nie dla podejmowania decyzji o długoterminowych inwestycjach. Nasuwa się wiec ważne pytanie: gdzie wobec tego powinny zapadać takie decyzje?

Menedżerowie funduszów emerytalnych, odpowiedzialni za większość decyzji o zakupie akcji, są często krytykowani, ponieważ:

1. Sposób, w jató są opłacani i promowani zachęca ich do troski o zyski krótkoterminowe - co trzy do sześciu miesięcy

dokonywana jest rewizja podejmowanych przez nich decyzji inwestycyjnych; jeśli zakupy akcji były w tym okresie korzystne, jest to

uważane za ich sukces. Można stwierdzić za znanym brytyjskim spekulantem, Jimem Slaterem, że „Inwestycja długo­terminowa to

inwestycja krótkoterminowa, która się nie udała". Inwestycja przynosząca 50% zysk w ciągu tygodnia jest dużo lepsza niż inwestycja

przynosząca to samo w ciągu roku. Po upływie tygodnia zysk można bezpiecznie zdeponować lub wykorzystać do dalszych spekulacji.

2. Nie zachowują się jak właściciele firmy i nie udaje im się utrzymywać ścisłej kontroli nad firmę, której sa akcjonariuszami.

Własność niemal połowy akcji zostaje często rozproszona pomiędzy około 30 funduszy eme­rytalnych, lecz żaden z nich nie znajduje

wystarczajęcych powodów, aby poświecić trochę czasu na zorganizowanie kontroli zarządzania. Jedynym instrumentem

sprawowania kontroli jest sprzedaż akcji firm zanim ceny zacznę spadać. Oznacza to jednak, że menedżerowie funduszów nie przyj­

mują na siebie bezpośredniej odpowiedzialności za prowadzenie firmy. Czy krótkoterminowość to coś złego? Tak -jeśli powoduje, że

tracę menedże­rowie podejmujęcy decyzje bardziej długofalowe. Jest jednak sprawę dyskusyjne, czy istnieje lepszy sposób organizacji

tych spraw.

2.1.6 Prywatyzacja

Prywatyzacja jest procesem mającym na celu przekazanie przedsiębiorstwu posiadanych funduszy przez rząd w ręce prywatnych właścicieli oraz powierzenie prywatnemu zarządowi działań wcześniej wykonywanych przez pań­stwo. Proces ten w Polsce i we wszystkich innych krajach postkomunistycznych wywołuje nieporozumienia, ponieważ nie ma, wśród nich takich, które próbo­wałyby tego dokonać już wcześniej. Prywatyzacja jest przeciwieństwem nacjonalizacji. Nacjonalizacja polega na przejęciu przez państwo firm zarządzanych prywatnie i jest zgodna z poglądem socjalistów twierdzących, że państwo lepiej niż firma prywatna potrafi działać w interesie publicznym. Niektóre dziedziny działalności państwa - np. telekomu­nikacja, poczta i wiezienia - prawie zawsze były prowadzone przez rząd. Mimo to istnieje możliwość ich prywatyzacji.

Argumenty za prywatyzację

1. Firmy będące własnością państwa są zazwyczaj nieefektywne, ponieważ nie ulegają rynkowej presji na kontrole kosztów, uzyskanie przewagi nad konkurencję oraz zaspokojenie klientów.

2. Rzqd nie potrafi podjęć trafnych decyzji o inwestycjach, ponieważ ulegawpływom czynników politycznych.

3. Rząd bedąc właścicielem zostaje zaangażowany w negocjacje płacowe i w ochronę firm przed bankructwem. Zagadnienie, ile należy ludziom
płacić, jest prawdziwym problemem politycznym. Powinno jednak być rozwiązywane przez menedżerów i pracowników, a nie przez polityków
zainteresowanych jedynie zdobyciem popularności i nie troszczących się o kondycje gospodarki w dalszej perspektywie.

4. Rząd bedący właścicielem działa przede wszystkim w interesie produ­centa. Na przykład Lufthansa w Niemczech jest traktowana ulgowo przez rząd niemiecki. Firma British Airways, która zwykle była własno­ścią rzędu brytyjskiego ,wskutek czego traktowano je ulgowo, obecnie jest sprywatyzowana i podlega regulacjom bardziej wystawiającym je na konkurencje.

5. Prywatyzacja przynosi rzędom pieniądze.

5. Jeśli ludzie maję możliwość zakupu tanich akcji i sprzedaży ich z zyskiem mogę się szybko wzbogacić i dlatego będę popierać istniejący rząd.

6. Zmniejsza się zasięg wpływów państwa. Jeśli rząd posiada i kontroluje całość gospodarki kraju, jego władza nad obywatelami jest znacznie
   silniejsza niż w sytuacji, gdy własność znajduje się w rękach kapitalistów. Kapitaliści nie zajmuję się interesami z przyczyn moralnych, chcę poprostu osiągać zyski, co wymaga od nich efektywnego wykorzystania wszy­stkich dostępnych środków.

Problemy prywatyzacji w byłych systemach gospodarki planowej

Prywatyzacja w krajach byłej gospodarki planowej nie jest sprawą prosta.

1. Wiele przedsiębiorstw państwowych jest nierentownych, gdyż produkują przestarzałe wyroby po wysokich kosztach, a największy odbiorca (ZSRR) właściwie zbankrutował. Trudno znaleźć nabywców firm, które przynoszą straty.

2. Brakuje instytucji rynkowych. Giełda w Warszawie, która obraca obecnie akcjami kilku przedsiębiorstw, nie istniała do czasów, kiedy komuniści utracili kontrolę nad rządem. Nie ma wielkich funduszy emerytalnych, które byłyby w stanie zakupić akcje warte miliony dolarów.

3. Brakuje kapitału krajowego na zakup firm będących własnością państwa. Nie jest to prawdziwa przyczyna problemów. W Polsce istnieje prywatny kapitał, bardzo brakuje jednak kapitału na zakup przedsiębiorstw deficytowych.

4. Brakuje jasno określonej struktury prawnej dotyczącej własności przedsię­biorstw państwowych.

5. Zarząd firm nierzadko spoczywa w rękach nomenklatury. Jest to najczę­ściej występująca forma korupcji, polegająca na przekazaniu po bardzo niskich cenach środków należących do przedsiębiorstw państwowych fir­mom prywatnym zarządzanym przez menedżerów przedsiębiorstwa. Sze­fowie przedsiębiorstw państwowych często stosowali strategię zabezpiecza­nia własnej pozycji. Jest sprawą godną ubolewania, że dążenie do ochrony przed obcym kapitałem pozbawiło najlepszych szans wiele przedsiębiorstw,
które mogłyby być w pełni kontrolowane przez cudzoziemców. Istniała możliwość pozbawienia w ten sposób kierowniczych stanowisk osób nie­ uczciwych i niekompetentnych, powiązanych z nomenklaturą.

6. Istotne znaczenie odgrywają czynniki polityczne. Prywatyzacja zazwyczaj wiąże się ze zwolnieniem dużej liczby pracowników. Często się zdarza, że firmy zapewniają swoim pracownikom mieszkania, wypoczynek i inne świadczenia, dlatego - dając właścicielom prywatnym prawo do zwalniania pracowników, przekształcania fabryk w biura i dokonywania innych zmian - należy sobie uświadomić związane z tym trudności polityczne.

7. Konieczne jest wprowadzenie pewnych regulacji. Działalność najrentowniejszych przedsiębiorstw państwowych, np. Orbisu czy LOT-u, wymaga regulacji, mającej stanowić zabezpieczenie przed nadużyciami związanymi z posiadaniem monopolu. Regulacje te nie zostały jednak szybko wprowa­dzone przez zdominowany przez komunistów Sejm „okrągłego stołu".

8. Przeprowadzenie prywatyzacji jest bardzo 'kosztowne, ponieważ często są przy tym zatrudniani pracownicy banków inwestycyjnych i firm konsultin­gowych, pobierający bardzo wysokie wynagrodzenia. Rządu polskiego nie stać na zapłacenie tak wysokich rachunków; często koszty prac związanych z prywatyzacją przewyższają wartość prywatyzowanych przedsiębiorstw.

Różne formy prywatyzacji

Istnieje wiele różnych sposobów przeprowadzania prywatyzacji. W Polsce prywatyzacja polega przede wszystkim na przekazaniu przedsiębiorstw państwo­wych sektorowi prywatnemu.

Zawieranie kontraktów

Rząd zwraca się do firm prywatnych z prośbą o przedstawienie ofert wykonania prac aktualnie podejmowanych przez pracowników sektora publicznego. Rząd może płacić firmom prywatnym za np. opróżnianie kubłów na śmieci; może też poprosić firmy zajmujące się sprzątaniem o przedstawienie ofert wykonania takich prac, jak czyszczenie podłóg czy utrzymywanie budynków. Firmy francuskie zawierają korzystne kontrakty na wywóz śmieci w Wielkiej Brytanii. Prawa rzą­dzące taką prywatyzacją muszą wymagać, aby wyniki konkursu na kontrakty z rządem były podane do wiadomości publicznej. Można w ten sposób uniknąć niebezpieczeństwa, że firma, której zależy na zawarciu kontraktu, zapłaci łapówkę.

Kontrola kontraktów

W celu sprawdzenia jakości wykonania zadań przez firm? przeprowadzane są różnego rodzaju inspekcje. Zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że firma, która zaoferowała najniższą cenę za wykonanie pracy, wykona ją źle. Należy wiec sprawdzać, czy przestrzegane są ustalone standardy.

Komercjalizacja

Można wymuszać na firmach państwowych bardziej komercjalne postępo­wanie. Komercjalizacja może na przykład polegać na wprowadzeniu opłat za usługi, które kiedyś były oferowane bezpłatnie. Jest to obecnie praktykowane w wielu krajach zachodnich. W niektórych z nich (podobnie jak w Polsce) na­ukowcy pracują również w charakterze konsultantów, aby w ten sposób dorobić do swoich niskich pensji. Gdyby zatrudniające ich uniwersytety postanowiły być bardziej komercjalne lub gdyby zostały do tego zmuszone, same mogłyby zaofe­rować takie usługi, które pracownicy naukowi wykonywaliby w ramach swojej pracy. Stworzyłoby to możliwość konkurencji instytucji opłacanych przez rząd z firmami prywatnymi, co czasami mogłoby być nieuczciwe wobec tych ostatnich. Jest to cena komercjalizacji.

Korzyści wynikające z prywatyzacji są ogromne; zostały one już przedstawione na początku tego rozdziału. Istnieją też jednak pewne wady:

1. Niepożądane zachowania komercjalne. Można je zaobserwować w medy­cynie i innych dziedzinach nauki. W krajach, gdzie lekarze otrzymują wy­nagrodzenie na podstawie ilości wykonanej pracy, pacjenci są zbyt często operowani i otrzymują więcej leków niż potrzebują. Naukowcy pracujący w charakterze konsultantów często nie dzielą się ze sobą pomysłami, co robiliby, gdyby nie starali się osiągnąć zysku z prac naukowych.

2.Łatwiej sprzedać po korzystnej cenie zakłady państwowe w sytuacji, gdy zachowują pewne cechy monopolu. Cel, jakim jest zwiększenie efektyw­ności i konkurencji, może zostać zapomniany lub zignorowany.

3. W demokracji chęć zdobycia popularności przez polityków może doprowa­dzić do sprzedaży przedsiębiorstw po niskich cenach. Zyski osiągną tylko osoby posiadające wystarczająco dużo pieniędzy i wykazujące chęć podjęcia związanego z tym ryzyka.

5. Koszty przeprowadzenia prywatyzacji są ogromne. Opłaty, jakie rząd musi zapłacić bankom, maklerom i konsultantom są bardzo wysokie.

2.2 Banki inwestycyjne

Do zakresu działalności banków inwestycyjnych należą:

• obsługa finansowa korporacji,

• organizowanie łączenia i przejmowania przedsiębiorstw,

• obsługa finansowa rządu,

• prowadzenie operacji giełdowych i zarządzanie funduszami, prywatyzacja.

Obsługa finansowa korporacji polega na zdobywaniu pieniędzy dla firm zarówno poprzez pożyczki, jak i przez sprzedaż akcji. Opłata za przeprowadzenie takiej operacji wynosi zwykle około 1-2 proc. zdobytych funduszy. Źródłem pieniędzy są zazwyczaj fundusze emerytalne lub grupy banków, zwane konsorcja­mi. Na taki typ usług mogą sobie pozwolić jedynie duże firmy.

Organizowanie łączenia i przejmowania polega na udzielaniu pomocy w za­kupie lub przyłączeniu innych przedsiębiorstw. Tzw. przejecie wrogie następuje wtedy, gdy zarząd przejmowanej firmy nie zgadza się na nie. Sytuacja taka jest możliwa, ponieważ zarządzający spółkami akcyjnymi nie są ich właścicielami, a więc każdy, kto potrafi przekonać wystarczającą liczbę akcjonariuszy do sprze­dania mu swoich akcji, może zostać nowym właścicielem. Banki inwestycyjne zapewniają poradnictwo prawne, finansowe i taktyczne firmom, które zamierzają przejąć inne, a także firmom, które chcą uniknąć przejęcia. Opłaty są zazwyczaj bardzo wysokie, ponieważ akcjonariusze nie są menedżerami, a dla zarządów przejmujących inne firmy lub chcących uniknąć przejęcia sprawy te są tak ważne, że zupełnie nie przywiązują wagi do kosztów.

Obsługa finansowa rządu polega na udzielaniu pożyczek rządowi. Kryzys zadłużenia w latach 1980-90, który dotknął również Polskę, powstał w wyniku tego, że banki udzieliły pożyczek rządom, które nie były w stanie ich spłacić.

Zarządzanie funduszami wiąże się z obsługą oszczędności innych ludzi, za­zwyczaj poprzez inwestowanie ich w różne przedsięwzięcia i projekty

Przepro­wadzanie operacji giełdowych polega na udzielaniu ludziom porad dotyczących zakupu akcji oraz dokonywaniu samych zakupów i sprzedaży akcji. Ze względu na możliwość oszustw rządy wymagają, aby działalność maklerów i menedżerów funduszy była ściśle regulowana i aby spełniali oni określone wymagania. Muszę na przykład w celu uzyskania zezwolenia na wykonywanie takich usług deponować w kasie rzędu pewne kwotę.

Prywatyzacja została już omówiona.

2.3 Ubezpieczenia

W systemach gospodarki rynkowej istnieje rynek ryzyka, na którym działają przede wszystkim firmy ubezpieczeniowe. Instytucje takie istnieją już w Polsce i innych krajach socjalistycznych. Firmy ubezpieczeniowe przejmuję ryzyko w za­mian za określone opłatę. Im większe ryzyko, tym wyższa opłata. Osiemnastolatek posiadający szybki samochód zapłaci wyższe składkę ubezpieczeniowe niż pięćdziesięcioletni posiadacz powolnego pojazdu.

Ryzyko moralne występuje wtedy, gdy ludzie, ubezpieczywszy się, zaczynają się zachowywać inaczej niż dotychczas lub też gdy własność należy do kogoś innego. Osoba, która ubezpieczyła samochód na wypadek kradzieży, może prze­stać troszczyć się o pozostawianie go na strzeżonym parkingu. Zazwyczaj też ludzie prowadzę pożyczone samochody znacznie mniej ostrożnie niż własne.

Negatywna selekcja występuje wtedy, gdy umowę ubezpieczenia zawierają ludzie bardziej niż inni narażeni na ryzyko. Firmy oferujące ubezpieczenia zakładają, że będę wypłacać odszkodowania w wielkości odpowiadającej przeciętnemu ryzyku związanemu z różnymi rodzajami działalności. Osoby, które wiedzę, że są bardziej niż inne narażone na pewne kłopoty, częściej decydują się na ubezpiecze­nie. Z tego powodu firmy oferujące ubezpieczenie zdrowotne chętniej zawierają umowy ubezpieczeń grupowych, np. ubezpieczenia wszystkich pracowników zakładu. Mogę w ten sposób uniknąć problemu .selekcji negatywnej. Problem nie istniałby w ogóle, gdyby ubezpieczający posiadał pełne informacje.

3.Likwidatorzy i zarządcy przymusowi

Likwidatorzy i zarządcy przymusowi zajmuję się bankrutującymi firmami. Bankructwo oznacza niemożność spłaty przyjętych zobowiązań i spełnienia naka­zów sądowych dotyczących spłaty kredytów. Jeśli firma staje przed koniecznością zamknięcia z powyższych powodów, stosuje się następującą procedurę:

Zarządca przymusowy, którym jest urzędnik państwowy, zwołuje zebranie wierzycieli (np. banków, pracowników, dostawców i klientów). W czasie zebrania zostaje podjęta decyzja o tym, czy z punktu widzenia interesów wierzycieli lepsza jest likwidacja firmy, czyjej dalsze działanie pod zarządem przymusowym.

Jeśli firma ma zostać zlikwidowana, likwidatorzy otrzymuję od zarządcy przy­musowego polecenie sprzedaży całego majątku firmy po możliwie najwyższych cenach. Pieniądze te zostaję potem rozdzielone pomiędzy wierzycieli uczciwie i zgodnie z zasadami prawnymi określającymi kolejność zaspokajania roszczeń. Wartość firmy jest zazwyczaj wyższa od wartości jej środków trwałych, takich jak np. maszyny do pisania, biurka, krzesła itp. W takim przypadku wierzyciele mogę postanowić, że zwiększę szansę odzyskania pieniędzy, jeśli firma będzie kontynuo­wać działalność pod przymusowym zarządem, dopóki nie znajdzie się nabywca, który zakupi je w całości.

4.Przemysł

Przemysł stanowi ważne dziedzinę działalności w gospodarce narodowej; obej­muje produkcję i wytwarzanie dóbr. Ekonomiści spierają się o znaczenie przemy­słu dla gospodarki. Niektórzy z nich obawiają się zmniejszenia roli przemysłu, wskazując na fakt, że przemysł jest:

• ważny dla handlu - ponieważ produkty przemysłowe są przedmiotem wy­miany handlowej na znacznie większe skalę niż usługi;

5.Działalność gospodarcza

Działalność gospodarcza polega na wytwarzaniu produktów i świadczeniu usług w celach zarobkowych.

Ustawa z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej określa, że działalnością gospodarczą jest działalność wytwórcza, budowlana, handlowa i usługowa prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu gospodarczego zajmującego się taką działalnością. Aktualnie jest to podstawowa ustawa regulująca całą działalność gospodarczą. Wynikają z niej następujące zasady prowadzenia działalności gospodarczej:

-podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej jest wolne i dozwolone na równych prawach. Oznacza to swobodę działalności bez względu na formę własności, którą także gwarantuje Konstytucja RP. Ograniczeniem tej swobody jest konieczność przestrzegania
przepisów prawa, działalność gospodarcza prowadzona jest w celach zarobkowych, a więc przynosi zysk, który zresztą jest bodźcem do jej wykonywania.

Działalność gospodarcza w Polsce prowadzona jest obecnie w ramach gospodarki rynkowej. Prawa, reguły i wymagania gospodarki rynkowej nie ograniczają się tylko do swobody działalności gospodarczej i jej zarobkowego charakteru. Gospodarka rynkowa to także:

- oddziaływanie mechanizmów rynkowych na podaż, popyt i cenę,

- występowanie przewagi prywatnych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą,

- istnienie powszechnej wolnej konkurencji i zwalczanie monopoli,

- ograniczona ingerencja państwa w życie gospodarcze (państwo ogranicza się w zasadziedo zapewnienia warunków rozwoju działalności gospodarczej),

- obowiązywanie jednolitych i stabilnych przepisów finansowych, podatkowych, celnych i innych,

• duża swoboda importu i eksportu.

W polskich realiach nie wszystkie wymagania gospodarki rynkowej są już stosowane, ale do nich się zmierza. Gospodarka rynkowa zapewnia bowiem dobrobyt i wzrost stopy życiowej wyższy niż funkcjonujący przez ponad 40 lat system gospodarki scentralizowanej. System gospodarki rynkowej jest bardziej efektywny, dynamiczny i nastawiony na innowacyjność. Ma on też swoje ujemne cechy, z których najistotniejszymi są duże zróżnicowanie dochodów z pracy najemnej i z prowadzonej działalności gospodarczej (czasami kosztem Konsumenta) oraz problemy związane z bezrobociem, dlatego zadaniem państwa jest ochrona interesów pracowników, bezrobotnych i konsumentów.

7.Klasyfikacja podmiotów gospodarczych

Klasyfikację podmiotów gospodarczych przeprowadza się według trzech głównych kryteriów, którymi są:

- forma własności,

- forma prawno - organizacyjna,

- rodzaj prowadzonej działalności.

W Polsce istnieje pięć podstawowych form własności:

- własność państwowa - Do własności państwowej zalicza się własność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, np. państwowych przedsiębiorstw.

- własność komunalna - jest mieniem samorządów terytorialnych.

- własność prywatna osób fizycznych - własność rzemieślników i innych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą oraz prywatnych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej (np. spółki jawne) zali­cza się do własności prywatnej osób fizycznych.

• własność prywatna osób prawnych - Własność spółdzielni, spółek posiadających osobowość prawną i organizacji społecznych jest zaliczana do własności prywatnej osób prawnych.

• własność zagraniczna - własność zagraniczna należy do osób fizycznych i prawnych mających siedzibę za granicą kraju

W zależności od formy własności rozróżnia się podmioty gospodarcze państwowe, komunalne, prywatne osób fizycznych, prywatne osób prawnych i zagraniczne. Poza tymi formami własności w gospodarce narodowej występują podmioty o mieszanej formie własności (np. państwowo-prywatna, prywatna z udziałem zagranicznym). Grupując podmioty gospodarcze według form własności można utworzyć z nich dwa sektory:

— sektor publiczny, do którego zalicza się podmioty państwowe i komunalne,

— sektor prywatny, do którego zalicza się podmioty prywatnych osób fizycznych i prawnych oraz podmioty zagraniczne.

Podmioty o mieszanej formie własności zalicza się do sektora według przeważającego udziału w kapitale (mieniu).

W stosunku do dawnego podziału spółdzielnie i organizacje społeczne przeszły z sektora uspołecznionego do sektora prywatnego.

Podmioty gospodarcze działają w określonej formie organizacyjnej oraz występują w określonej formie prawnej. Główny Urząd Statystyczny opracował systematykę form prawno-organizacyjnych, w której wyróżnia się 3 podstawowe formy prawno-organizacyjne i kilkanaście szczególnych form prawno-organizacyjnych.

Do podstawowych form prawno-organizacyjnych zalicza się:

- osoby prawne (podmioty posiadające osobowość prawną),
- jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej,

- osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.

Osoby prawne i osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą posiadają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej. Jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, mają zdolność sądową, tzn. mogą zawierać umowy i być stroną w sądzie.

W zależności od form prawno-organizacyjnych podmiotem gospodarczym może więc być osoba prawna i osoba fizyczna, a także inna jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej.

W szczególnych formach prawno-organizacyjnych rozróżnia się m.in. następujące podmioty gospodarcze:

• przedsiębiorstwa państwowe,

• przedsiębiorstwa komunalne,

- spółdzielnie,

- spółki,

- inne jednostki organizacyjne,

- osoby fizyczne (w tym rzemieślnicy).

Forma prawno-organizacyjna podmiotu me musi być ściśle związana z określoną formą własności, np. podmiot gospodarczy w formie spółki akcyjnej w zależności od właścicieli akcji może występować w różnych formach własności, tj. jako własność państwowa, komunalna, prywatna osób prawnych lub mieszana.

Klasyfikacja podmiotów gospodarczych według rodzaju prowadzonej działalności jest dość złożona ze względu na dużą różnorodność prowadzonej działalności przez różne podmioty gospodarcze. Ponieważ istnieje konieczność ujednolicenia tej klasyfikacji dla celów informacji statystycznej, została ona przeprowadzona przez Główny Urząd Statystyczny. Przez wiele lat obowiązywała krajowa klasyfikacja KGN (Klasyfikacja Gospodarki Narodowej).

8.Przedsiębiorstwa państwowe

Na obecnym etapie organizacyjnym gospodarki w Polsce przedsiębiorstwa państwowe są największymi podmiotami gospodarczymi.

Przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się podmiotem gospodarczym posiadającym osobowość prawną.

Przedsiębiorstwo państwowe (również przedsiębiorstwa o innych formach własności) ma następujące cechy:

• określony cel działalności,

• odrębność ekonomiczną (posiada własne mienie),

• odrębność prawną (osobowość prawną),

• odrębność organizacyjną (stanowi samodzielną jednostkę organizacyjną),

--- odrębność terytorialną (obszar, na którym jest zlokalizowane).

Przedsiębiorstwo państwowe tworzą:

• naczelne i centralne organy administracji państwowej,

--- banki państwowe,

— wojewodowie

zwane organami założycielskimi.

Organ założycielski decyduje też o łączeniu, podziale i likwidacji przedsiębiorstwa państwowego oraz dokonuje kontroli i oceny jego działalności. Akt organu założycielskiego o tworzeniu przedsiębiorstwa określa ;ego nazwę, rodzaj, siedzibę i przedmiot działalności. Organ założycielski wyposaża przedsiębiorstwo państwowe w środki niezbędne do prowadzenia działalności określone w akcie prawnym o jego utworzeniu. Wydzielony w ten sposób majątek przedsiębiorstwa oraz nabyty w trakcie działalności stanowi część mienia państwowego. Przedsiębiorstwo państwowe gospodarując wydzielonym mu i nabytym mieniem zapewnia jego ochronę.

Stosownie do ustawy z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwach państwowych mogą być one tworzone jako:

• przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych,

• przedsiębiorstwa użyteczności publicznej.

Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej mają przede wszystkim na celu bieżące i nieprzerwane zaspokajanie potrzeb ludności. W szczególności przedsiębiorstwa te mają na celu produkcję lub świadczenie usług w zakresie komunikacji miejskiej, zaopatrzenia ludności w energię elektryczną, gazową! cieplną, inżynierii sanitarnej, zarządu państwowymi zasobami lokalowymi i terenami zielonymi.

Działają ponadto przedsiębiorstwa państwowe mające odrębne przepisy, np. PKP. Istnieją też przedsiębiorstwa wspólne i mieszane. Organy administracji państwowej jako organy założycielskie mogą tworzyć międzypaństwowe przedsiębiorstwa

wspólnie z innymi państwami (przedsiębiorstwa wspólne). Zasady działania takich przedsiębiorstw określają porozumienia między zainteresowanymi państwami. Przedsiębiorstwa państwowe mogą tworzyć nowe przedsiębiorstwa z innymi krajowymi osobami prawnymi, a także osobami fizycznymi (przedsiębiorstwa mieszane).

Organami przedsiębiorstwa państwowego są:

• ogólne zebranie pracowników lub delegatów,

• rada pracownicza,

— dyrektor przedsiębiorstwa.

Ogólne zebranie pracowników (delegatów) i rada pracownicza stanowią równocześnie organy samorządu pracowniczego (załogi przedsiębiorstwa państwowego). Organy przedsiębiorstwa państwowego samodzielnie podejmują decyzje oraz organizują działalność we wszystkich sprawach przedsiębiorstwa, w celu wykonania jego zadań.

Zadaniem samorządu załogi przedsiębiorstwa państwowego jest uczestniczenie w jego zarządzaniu poprzez stanowienie w istotnych sprawach przedsiębiorstwa, wyrażanie opinii, podejmowanie inicjatyw i zgłaszanie wniosków oraz sprawowanie kontroli działalności przedsiębiorstwa.

Dyrektor przedsiębiorstwa państwowego zarządza nim i reprezentuje je na zewnątrz. Dyrektora przedsiębiorstwa państwowego powołuje rada pracownicza spośród kandydatów wyłonionych w drodze konkursu.

Strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa państwowego reguluje statut przedsiębiorstwa uchwalony przez ogólne zebranie pracowników.

Przedsiębiorstwo państwowe podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych, prowadzonego przez sądy. Z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorstwo państwowe uzyskuje osobowość prawną.

Przedsiębiorstwo, gospodarując wydzielonym funduszem państwowym i nabytym mieniem, działa na zasadach samofinansowania. Oznacza to, że pokrywa z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów koszty działalności i zobowiązania. Wartość majątku przedsiębiorstwa państwowego określają dwa fundusze, tj.:

— fundusz założycielski przedsiębiorstw - wartość wydzielonej przedsiębiorstwu części mienia ogólnonarodowego

— fundusz przedsiębiorstwa. - wartość majątku przedsiębiorstwa po odliczeniu "Funduszu założycielskiego”.

Wielkość funduszu założycielskiego podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych.

Zdecydowana większość przedsiębiorstw państwowych w Polsce ma. niską efektywność, a część z nich jest deficytowa. Wynika to z małej efektywności gospodarowania, nadal niewielkich uprawnień przedsiębiorstw (np. niemożność zbycia części przedsiębiorstwa, aby uchronić się przed upadłością), zbyt dużych uprawnień samorządu pracowniczego i związków zawodowych wobec kompetencji dyrektora przedsiębiorstwa. Zachodzi zatem konieczność dalszego reformowania przedsiębiorstwa państwowego i zmiany ustawy o przedsiębiorstwie państwowym. Jednym z nowszych rozwiązań w przedsiębiorstwach państwowych jest możliwość tworzenia agencji i powierzenie zarządzania innym osobom.

Przedsiębiorstwa państwowe mogą uruchamiać agencje, czyli mogą powierzać osobom fizycznym (agentom) prowadzenie swoich placówek na podstawie umowy. Przekazanie prowadzenia placówki agentowi może nastąpić pod warunkiem, że zatrudnienie w tej placówce nie przekroczy 50 osób (w placówce handlowej, usługowej lub gastronomicznej 250 osób). Powierzenie agentom prowadzenia placówek powinno nastąpić w drodze przetargu.

sprzedaży. Z preferencyjnego zakupu akcji, na warunkach przewidzianych dla pracowników, mogą korzystać również producenci rolni trwale związani z przedsiębiorstwem poprzez kontraktację lub kooperację

.Prywatyzacja bezpośrednia polega na prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w drodze likwidacji. Decyzje w tym zakresie podejmuje organ założycielski przedsiębiorstwa państwowego za zgodą Ministra Przekształceń Własnościowych.

Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego może nastąpić w celu:

• sprzedaży przedsiębiorstwa lub zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa,

• sprzedaży przedsiębiorstwa lub zorganizowanych części jego mienia do spółki,

• oddania na czas oznaczony do odpłatnego korzystania z przedsiębiorstwa lub
  zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa

Najczęściej wykorzystywana jest ta ostatnia forma likwidacji. Stawiane są jednak pewne warunki, a mianowicie:

• wniosek o likwidację i oddanie mienia do odpłatnego korzystania musi zostać uchwalony przez radę pracowniczą po zasięgnięciu opinii ogólnego zebrania pracowników (delegatów),

• oddanie mienia może nastąpić jedynie na rzecz spółki, do której przystąpiła większość pracowników likwidowanego przedsiębiorstwa,

• wspólnikami są wyłącznie osoby fizyczne,

• wysokość kapitału akcyjnego lub zakładowego nie może być niższa niż 20% łącznej wartości funduszu założycielskiego i funduszu przedsiębiorstwa.

Oddanie mienia do odpłatnego korzystania następuje na podstawie umowy zawartej w imieniu Skarbu Państwa przez organ założycielski. Zasady ustalania odpłatności (należności) za korzystanie z mienia Skarbu Państwa ustala w drodze zarządzenia Minister Finansów.

Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 12 lutego 1993 roku w sprawie podstawowych kierunków prywatyzacji w 1993 roku i Ustawa z 30 kwietnia 1993 roku o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji zapoczątkowały Program -Powszechnej Prywatyzacji (PPP). Zakłada on jednoczesną prywatyzację kilkuset państwowych przedsiębiorstw, poprzez przekształcenie ich w spółki akcyjne Skarbu Państwa. Akcje tych spółek zostaną wniesione do około 30 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, którymi zarządzać będą wykwalifikowani menedżerowie krajowi i zagraniczni. Narodowe Fundusze Inwestycyjne będą działać w formie spółek v akcyjnych, a głównym ich zadaniem będzie -zwiększenie efektywności przedsiębiorstw, umacnianie ich pozycji na rynku oraz pozyskiwanie dla nich nowych technologii i kredytów. Akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych zostaną udostępnione:

• nieodpłatnie do 15% akcji pracownikom zatrudnionym w przedsiębiorstwie objętym PPP,

• nieodpłatnie pracownikom zatrudnionym w sferze budżetowej, emerytom i rencistom w ramach rekompensaty za brak rewaloryzacji wynagrodzeń, emerytur i rent

• odpłatnie (do 10% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego) wszystkim pełnoletnim obywatelom.

Ustawa z 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych przewiduje także, iż Sejm na wniosek Rady Ministrów może podjąć uchwałę o emisji bonów prywatyzacyjnych, które służyłyby. do zapłaty za nabycie akcji przekształconych w spółki akcyjne przedsiębiorstw państwowych, a które byłyby przydzielone nieodpłatnie w równej ilości wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkałym w kraju.

9. Przedsiębiorstwa komunalne

Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym dala podstawę do utworzenia mienia komunalnego, będącego własnością gminy, która stanowi podstawową wspólnotę samorządu terytorialnego. Powstało ono z części dotychczasowego mienia ogólnonarodowego (państwowego), służącego użyteczności publicznej i niezbędnego do wykonywania zadań w gminie. Z mocy ustawy przedsiębiorstwami komunalnymi stały się przedsiębiorstwa tzw. gospodarki

komunalnej i mieszkaniowej, które były dotychczas przedsiębiorstwami państwowymi, zaliczonymi do przedsiębiorstw użyteczności publicznej

Usługi i urządzenia gospodarki komunalnej i mieszkaniowej w gminie ze względu na ich dochodowość można podzielić na dwie grupy:

• usługi i urządzenia, z których korzystanie jest nieodpłatne, np. ulice, parki, oświetlenie ulic,

• usługi i urządzenia, za korzystanie z których pobierane są opłaty, np. wodociągi, pralnie, mieszkania.

Ten podział usług rzutuje na organizację jednostek świadczących usługi komunalne i mieszkaniowe.

Zadania gospodarki komunalnej i mieszkaniowej realizują jednostki zorganizowane w
formie:

• przedsiębiorstw

• budżetowych

• jednostek budżetowych

Przedsiębiorstwa komunalne organizuje się w większych miastach w warunkach
istnienia określonego minimum działalności produkcyjno-usługowej i w wypadku świadczenia usług odpłatnych. Przedsiębiorstwa komunalne mogą być organizowane jako:

- przedsiębiorstwa jednobranżowe grupujące jeden lub kilka zakładów tej samej branży,

- przedsiębiorstwa wielozakładowe, grupujące kilka zakładów różnych branż lub

• wszystkie zakłady gospodarki komunalnej działające na terenie danego miasta.

Do najczęściej powoływanych na terenia dużego miasta przedsiębiorstw komunalnych należą:

• miejskie przedsiębiorstwo wodociągów i kanalizacji,

• miejskie przedsiębiorstwo komunikacyjne,

• miejskie przedsiębiorstwo techniki sanitarnej (oczyszczania),

• miejskie przedsiębiorstwo gospodarki mieszkaniowej,

• miejskie gazownie,

• miejskie pralnie i farbiarnie,

• miejskie łaźnie i zakłady kąpielowe,

• miejskie hotele.

W mniejszych miastach powołuje się miejskie przedsiębiorstwo gospodarki komunalnej, które skupia istniejące zakłady wykonujące funkcje przedsiębiorstw w dużych miastach.

Budżetowe zakłady komunalne (jednostki niesamodzielne, ale utrzymujące się z własnych przychodów) są organizowane w małych miastach w postaci wielobranżowych miejskich zakładów komunalnych lub w dużych miastach w postaci zakładów jedno branżowych, np.:

— ogrody zoologiczne,

- palmiarnie,

— łaźnie,

- zakłady pogrzebowe,

Jednostki budżetowe (utrzymywane z budżetu) organizowane są w wypadku świadczenia nieodpłatnych usług komunalnych w zakresie:

- eksploatacji i oświetlenia ulic,

• utrzymania studni publicznych,

• utrzymania cmentarzy komunalnych oraz wojskowych,

• utrzymania zieleni miejskiej.

Liczba przedsiębiorstw komunalnych zwiększenia się na skutek:

• stałego procesu przekazywania państwowych przedsiębiorstw użyteczności publicznej w gestie gmin,

• tworzenia przez gminy nowych przedsiębiorstw w celu wykonywania zadań związanych z gospodarką komunalną i mieszkaniową lub prowadzenia działalności zarobkowej (mogą to być inne przedsiębiorstwa komunalne, np. eksploatacja gminnych złóż żwiru, gliny, piasku, jeżeli wymagają tego potrzeby społeczne - uzyskanie dochodów i zatrudnienie bezrobotnych).

Zasady działania przedsiębiorstw komunalnych, do czasu uregulowania odrębnymi przepisami prawnymi, wynikaj ą z przepisów dotyczących przedsiębiorstwa państwowego, jednakże z pewnymi zmianami. Organem założycielskim jest z istoty rzeczy zarząd gminy, który powołuje dyrektora przedsiębiorstwa komunalnego i zatwierdza statut. W gospodarce komunalnej mogą też działać przedsiębiorstwa wspólne i mieszane. Przedsiębiorstwa komunalne są także poddawane procesowi prywatyzacji.

9.Spółdzielnie

Ważnym podmiotem gospodarczym jest spółdzielczość. Rola jej jest szczególnie duża w gospodarce lokalnej oraz w mobilizowaniu, w różnych formach, środków własnych ludności do działalności gospodarczej. Ruch spółdzielczy polega na organizowaniu zrzeszeń, które prowadzą własną działalność gospodarczą. Zrzeszenia prowadzące działalność gospodarczą są przedsiębiorstwami i noszą nazwę spółdzielni. Istotą ich jest to, że opierają się na grupowej własności środków produkcji.

Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, która w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia może prowadzić działalności społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Cechy wynikające z definicji określają spółdzielnie jako zrzeszenie zespołu osób:

• dobrowolne i samorządne,

• posiadające własne fundusze,

• prowadzące działalność gospodarczą i społeczno-wychowawczą, dające korzyści członkom i środowisku.

Spółdzielnie dzieli się na grupy, typy i rodzaje. Podstawą podziału spółdzielni na grupy są jej funkcje spełniane w stosunku do członków. Rozróżnia się dwie grupy spółdzielni:

• spółdzielnie użytkowników, tj. spółdzielnie zaspokajające potrzeby gospodarcze członków (świadczące usługi na rzecz członków),

• spółdzielnie wytwórcze (pracy), tj. spółdzielnie zatrudniające członków zarobkowo.

W ramach tych grup następuje podział spółdzielni na typy i rodzaje. Podstawą podziału na typy i rodzaje jest przedmiot działalności gospodarczej spółdzielni oraz swoiste cechy danego typu spółdzielni.

W grupie spółdzielni użytkowników wyróżnia się następujące typy i rodzaje spółdzielni:

a) spółdzielnie handlowe:

• spółdzielnie spożywców,

• wiejskie spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu,

• rzemieślnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu;

b) spółdzielnie handlu i przetwórstwa:,.

• spółdzielnie mleczarskie,

• spółdzielnie ogrodnicze;

3. spółdzielnie oszczędnościowo -pożyczkowe (banki spółdzielcze);

4. spółdzielnie mieszkaniowe;

W grupie spółdzielni wytwórczych wyodrębnia się:

1. rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz inne spółdzielnie zajmujące się produkcją rolną i usługami rolniczymi,

2. spółdzielnie pracy:

• spółdzielnie produkcyjno-usługowe i usługowe,

• spółdzielnie inwalidów,

• spółdzielnie przemysłu ludowego i artystycznego,

• spółdzielnie transportowe,

• chałupnicze spółdzielnie pracy,

• młodzieżowe spółdzielnie pracy

— studenckie spółdzielnie usługowo-produkcyjne,
— spółdzielnie hodowców.

Wszystkie rodzaje spółdzielni mają wiele cech wspólnych, wynikających między innymi z definicji, oraz wiele specyficznych cech i zasad działania.

Spółdzielnia powstaje w drodze założenia jej przez członków - założycieli i wpisania do rejestru prowadzonego przez sądy rejonowe. Z chwilą wpisania do rejestru spółdzielnia uzyskuje osobowość prawną. Założycielami spółdzielni powinno być co najmniej 1O osób fizycznych (w spółdzielniach produkcji rolnej 5 osób fizycznych) lub 3 osoby prawne. Wniosek o zarejestrowanie spółdzielni wraz ze statutem spółdzielni i dokumentami stwierdzającymi wybór zarządu i rady składa zarząd spółdzielni.

Statut spółdzielni określa;

• nazwę siedziby, cci i przedmiot działania spółdzielni,

• wysokość udziałów członkowskich,

• prawa i obowiązki członków oraz zasady ich przyjmowania,

• organy samorządu spółdzielni i zasady ich działania,

• zasady podziału nadwyżki bilansowej i pokrywania strat.

Nazwa spółdzielni musi zawierać wyraz "spółdzielnia" lub "spółdzielczy", siedzibę spółdzielni oraz powinna informować o przedmiocie działalności spółdzielni.

Członkiem spółdzielni może być każda osoba fizyczna, mająca zdolność do czynności prawnych.

Niektóre statuty w zależności od typu spółdzielni ustalają warunki, jakim powinni odpowiadać kandydaci na członków, np. zamieszkiwanie na terenie działalności spółdzielni, wykonywanie określonego zawodu. Wśród obowiązków członkowskich na pierwsze miejsce wysuwa się obowiązek wniesienia do spółdzielni zadeklarowanych udziałów - co najmniej jednego udziału. Udziały te stanowią zarazem granicę, do której członek zobowiązuje się pokrywać ewentualne straty spółdzielni. Oprócz udziału pieniężnego w niektórych typach spółdzielni zobowiązuje się członków do wniesienia wkładów rzeczowych lub pieniężnych, np. wkłady ziemi i inwentarza w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych.

Organizacja wewnętrzna spółdzielni oparta jest w pełni na zasadzie samorządności. W strukturze organizacyjnej spółdzielni wyróżnia się:

• organy samorządu spółdzielni,

• aparat administracyjny spółdzielni,

• aparat wykonawczy spółdzielni (komórki operatywne).

Organami samorządu spółdzielni są:

• walne zgromadzenie członków,

• rada nadzorcza,

• zarząd spółdzielni.

W statucie mogą być przewidziane inne organy, np. sąd koleżeński, komitet członkowski, rada osiedla,

Najważniejszym organem samorządu spółdzielni jest walne zgromadzenie członków, w którym prawo uczestniczenia ma każdy członek spółdzielni, tylko osobiście i z prawem jednego głosu - bez względu na liczbę wniesionych udziałów. Do kompetencji walnego zgromadzenia należą najważniejsze sprawy spółdzielni, a mianowicie:

— wybór członków rady nadzorczej,

- uchwalenie kierunków rozwoju działalności gospodarczej i społecznowychowawczej,

• zatwierdzenie sprawozdań i rocznych bilansów,

• decyzje w sprawie podziału nadwyżki bilansowej lub pokrycia strat,

• podejmowanie uchwał w sprawie pozbycia lub nabycia części przedsiębiorstwa lub nieruchomości oraz połączenia lub likwidacji spółdzielni,

• uchwalenie zmian statutu.

Walne zgromadzenie zwołuje zarząd spółdzielni przynajmniej raz w roku. W przypadku dużej liczby członków walne zgromadzenie może być zastąpione zabraniem przedstawicieli (zgromadzenie delegatów) wybranych na zebraniach grup członkowskich.

Rada nadzorcza nadzoruje i kontroluje działalność zarządu spółdzielni oraz czuwa nad właściwym wykonywaniem przez spółdzielnię jej zadań statutowych. W skład rady wchodzi co najmniej trzech członków spółdzielni.

Zarząd spółdzielni może być wielo- lub jednoosobowy. Wybierany jest najczęściej przez radę nadzorczą lub przez walne zgromadzenie. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Kompetencje zarządu obejmują wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla walnego zgromadzenia i rady nadzorczej.

Całokształt czynności związanych z bezpośrednim realizowaniem działalności spółdzielni wykonywany jest przez aparat administracyjny i wykonawczy spółdzielni.

Działalność spółdzielni prowadzona jest na zasadzie samowystarczalności na bazie majątku spółdzielni. Źródłami finansowania majątku spółdzielni są przede wszystkim fundusze własne. Należą do nich:

— fundusz udziałowy, który powstaje z udziałów wnoszonych przez członków,

-fundusz zasobowy (społeczny), który powstaje z wpisowego członków i przelewów części nadwyżki bilansowej oraz z innych wpływów nadzwyczajnych,

— fundusz wkładów (tylko w niektórych typach spółdzielni), który powstaje z wkładów rzeczowych wnoszonych przez członków, np. w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych ziemia, inwentarz żywy i martwy, a w spółdzielniach pracy maszyny i narzędzia.

Fundusze te mogą być uzupełnione kredytami bankowymi, które stanowią podstawowe fundusze obce spółdzielni.

10.Spółki

Na obecnym etapie rekonstrukcji gospodarki spółki stają się dominującym podmiotem gospodarczym.

Spółka jest umownym związkiem osób (wspólników) i ich kapitałów w celu prowadzenia zarobkowej działalności gospodarczej.

Z definicji wynika, że spółka ma następujące cechy:

—jest umową pomiędzy wspólnikami,

• wspólnicy wnoszą wkład kapitałowy,

• przedmiotem jej działalności jest głównie działalność gospodarcza,

• wspólnicy mają wytyczony cel,

• wspólnicy uzyskują odpowiedni zysk od wniesionego kapitału.

Stronami umowy spółki są wspólnicy, którymi są osoby fizyczne lub osoby prawne, a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. Przedmiotem wkładu kapitałowego może być wniesienie na własność spółki kwoty pieniężnej, jak i wartości rzeczowych - wkładów niepieniężnych, np. nieruchomości, ruchomości, wierzytelności. Wkłady rzeczowe określa się mianem aportów. Wycena aportów nic powinna być zawyżona ani zaniżona. Zawyżenie wartości aportów obniża realną wartość kapitału zakładowego, co wprowadza w błąd wierzycieli. Zaniżenie wartości aportów wzbogaca niesłusznie pozostałych wspólników.

Wspólne prowadzenie działalności gospodarczej cechuje dążenie do maksymalizacji zysku, głównie przez zwiększenie rozmiaru działalności gospodarczej.

11.Jednoosobowe podmioty gospodarcze

11.1 Osoby fizyczne jako podmioty gospodarcze prowadzą działalność gospodarczą z zachowaniem warunków ustawy z 23 grudnia 1988 roku o działalności gospodarczej, omówionej na wstępie rozdziału. Działalność ta może być prowadzona przez l osobę bez zatrudnienia pracowników najemnych (trudno w tych warunkach mówić o prowadzeniu przedsiębiorstwa, chociaż wiele osób rejestruje swoją działalność w formie przedsiębiorstwa). Osoby fizyczne prowadzą również we własnym imieniu przedsiębiorstwa małe, średnie, a nawet duże, zatrudniając pracowników najemnych, oraz prowadzą zakłady rzemieślnicze. Stosownie do ustawy z 23 grudnia 1988 roku podejmowanie działalności -gospodarczej jest dozwolone każdemu podmiotowi gospodarczemu na równych -nawach, jednakże z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.

Do tych warunków między innymi należą:

—ochrona życia i zdrowia ludzkiego,

-— przestrzeganie przepisów budowlanych, sanitarnych, przeciwpożarowych oraz przepisów dotyczących ochrony środowiska,

• posiadanie przez wykonawców odpowiednich kwalifikacji,

wykonywanie tylko takich czynności i działań, które nic są przez prawo zabronione.

Ponadto podmiot gospodarczy ma obowiązek zgłoszenia swojej działalności gospodarczej do ewidencji w urzędzie gminy. Zgłoszeniu do ewidencji nic podlega:

• rolnicza produkcja roślinna i zwierzęca oraz ogrodnictwo i sadownictwo,

• —podjęcie działalności gospodarczej przez osoby prawne,

• podjęcie działalności gospodarczej przez osoby fizyczne osobiście w zakresie wytwarzania i naprawy przedmiotów użytku domowego, rękodzielnictwa udowego i artystycznego oraz czynności handlowych polegających na sprzedaży nieprzetworzonych produktów rolnych, jeżeli stanowi to uboczne zajęcie zarobkowe

W niektórych przypadkach podjęcie działalności gospodarczej wymaga uzyskania koncesji (przetwórstwo metali szlachetnych, wytwarzanie materiałów wybuchowych, wyrób spirytusu i wódek, prowadzenie aptek).

11.2 Zakłady rzemieślnicze jako podmioty gospodarcze prowadzą działalność gospodarczą z zachowaniem warunków ustawy o działalności gospodarczej ustawy z 22 marca 1989 roku o rzemiośle.

Rzemiosło zajmuje się głównie produkcją typu przemysłowego wykonywaną sposób zasadzie z wyrobów wykonywanych na zamówienie, oraz świadczeniem usług z zakresu swojej produkcji.

Rzemiosłem jest zawodowe wykonywanie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną lub spółkę cywilną osób fizycznych z udziałem kwalifikowanej pracy własnej.

Rzemiosło może wykonywać osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje zawodowe: dyplom mistrza, świadectwo czeladnicze lub tytuł robotnika wykwalifikowanego, dyplom lub świadectwo szkoły wyższej lub średniej technicznej.

Produkcja rzemiosła zorganizowana jest w zakładach rzemieślniczych, wyposażonych w urządzenia i maszyny oraz narzędzia. W zakładach rzemieślniczych zatrudnieni mogą być poza osobą wykonującą rzemiosło:

• członkowie rodziny,

• uczniowie,

• pracownicy najemni (do 15 osób nie licząc emerytów i rencistów).

Indywidualni właściciele zakładów rzemieślniczych mogą zrzeszać się w rzemieślnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu. Zadaniem tych spółdzielni jest udzielanie członkom pomocy w zaopatrywaniu się w materiały, maszyny i narzędzia, organizowanie przyjmowania zleceń na produkcję i usługi rzemieślnicze oraz organizowanie zbytu artykułów wyprodukowanych przez rzemieślników. Zakłady rzemieślnicze mogą być prowadzone w formie spółki cywilnej.

12. Formalizacja organizacji przedsiębiorstwa

W celu zapewnienia sprawności organizacyjnej przedsiębiorstwa należy przeprowadzić tzw. proces formalizacji, który polega na utrwaleniu celów, zasad działania, struktury organizacyjnej i wzorców działania właściwych dla danego przedsiębiorstwa. Utrwalenie następuje poprzez zapisy pisemne i w ten sposób powstaje dokumentacja organizacyjna. W ramach usystematyzowanego zbioru dokumentacji organizacyjnej wyróżnia się następujące dokumenty:

• akt założycielski (erekcyjny) i statut,

• regulamin organizacyjny i schemat struktury organizacyjnej,

• inne regulaminy i instrukcje.

Akt założycielski jest to dokument związany z utworzeniem przedsiębiorstwa. Jego postać uzależniona jest od formy organizacyjno-prawnej przedsiębiorstwa. W przypadku przedsiębiorstwa państwowego i komunalnego, akt o ich utworzeniu wydaje organ założycielski, określając w nim nazwę przedsiębiorstwa, jego rodzaj, siedzibę i przedmiot działania. W niektórych spółkach rolę aktu założycielskiego spełnia umowa spółki, zawierana pisemnie (w spółce cywilnej jawnej) lub w formie aktu notarialnego (w spółce komandytowej i z o.o.). W spółce akcyjnej i spółdzielni rolę aktu założycielskiego pełni statut. W jednoosobowych przedmiotach gospodarczych za akt założycielski można uważać wniosek właściciela zgłaszający podjęcie działalności gospodarczej i zaświadczenia o wpisie do ewidencji, wydane przez urząd gminy. Akty założycielskie podlegają rejestracji w sądzie rejonowym.

Drugim ważnym dokumentem związanym z utworzeniem przedsiębiorstwa jest statut, który w przypadku spółki akcyjnej i spółdzielni pełni również rolę aktu założycielskiego, a w innych przypadkach jest aktem wewnętrznej organizacji przedsiębiorstwa (np. państwowego). Statut jest swoistą "konstytucją" przedsiębiorstwa, określającą kompetencje jego organów oraz wewnętrzną organizację.

Stanowi podstawę do formułowania przez organy przedsiębiorstwa innych aktów wewnątrz-organizacyjnych. Regulamin organizacyjny i schemat struktury organizacyjnej wynikają Z wewnętrznego podziału pracy, wskazując realizatorów, szczegółowy zakres ich działania i odpowiedzialność osób pełniących funkcje kierownicze i samodzielne. Przy szczegółowych opracowaniach powstaje tzw. księga służb, która jest zbiorem przepisów określających zakresy zadań, uprawnień i odpowiedzialności w odniesieniu do komórek i stanowisk organizacyjnych,

Do pozostałej dokumentacji organizacyjnej zalicza się regulamin pracy i instrukcje organizacyjne.

Regulamin pracy ustala porządek wewnątrz przedsiębiorstwa, a zwłaszcza związane z procesem pracy obowiązki pracowników. Instrukcje organizacyjne określają przepisy dotyczące sposobu realizacji celów przez poszczególne komórki organizacyjne. Instrukcje te porządkują i regulują przebieg procesów i procedur działania. Szczególne miejsce wśród instrukcji zajmuje instrukcja obiegu dokumentacji, która określa zasady obiegu, wymogi dokumentu, przebieg czynności przy załatwianiu i kontroli poszczególnych dokumentów występujących w działalności przedsiębiorstwa.

13.Cechy PRZEDSIĘBIORSTWA

• samodzielnie prowadzi działalność gospodarczą, tzn. że same podmioty ustalają zakres swego działania i mają własny status prawny,

• charakteryzuje się równością praw wszystkich podmiotów gospodarczych, tzn. na jednolitych zasadach podlegają obciążeniom publicznoprawnymfpodatki, opłaty) oraz korzystają z kredytów bankowych i zaopatrzenia w środki produkcji. Jest więc pełna wolna konkurencja między podmiotami gospodarczymi,

• charakteryzują się zarobkowym i rentownym celem swojej działalności, tzn. z własnych przychodów pokrywają koszty działalności oraz osiągają dochód (zysk),

• charakteryzują się posiadaniem bazy materialnej do prowadzenia działalności gospodarczej,

• charakteryzują się zarządzaniem przez uprawnione osoby lub organy, które wyznaczają lub wybierają same.

14. Wzrost gospodarczy, mierniki wzrostu gospo­darczego: produkt krajowy brutto, produkt naro­dowy brutto i dochód narodowy

14.1 Wzrost rzeczywisty i potencjalny

Zanim rozpatrzymy czynniki określające tempo wzrostu gospodarczego, musimy wprowadzić roz­różnienie między wzrostem rzeczywistym i potencjalnym.

,

Wzrost rzeczywisty to wzrost faktycznej produkcji, mierzony zwykle w procentach w skali rocznej

Wzrost potencjalny to maksymalne tempo, w którym gospodarka może wzrastać. Jest to wzrost zdolności produkcyjnych gospodarki, liczony w procentach w skali rocznej, czyli stopa wzrostu produkcji potencjalnej (poziom produkcji osiągalny przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych w rym zasobów pracy).

Dwa główne czynniki wzrostu potencjalnego to:

• wzrost zasobów produkcyjnych, pracy, kapitału i zasobów naturalnych;

• wzrost efektywności wykorzystania tych zasobów w wyniku postępu technicznego, podnoszenia poziomu kwalifikacji oraz usprawnień organizacyjnych.

Jeżeli potencjalna stopa wzrostu przewyższa faktyczną stopę wzrostu, to zmniejsza się stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych i wzrasta bezrobocie oraz zwiększa się luka miedzy potencjalną a faktyczną produkcją. Aby zmniejszyć rozmiary tej luki, rzeczywista stopa wzrostu musi przez pewien czas przewyższać stopę potencjalną. W długim okresie rzeczywi­ste tempo wzrostu gospodarczego nie może być jednak wyższe od tempa potencjalnego. Istnieją zatem dwa ważne problemy zapewnienia możliwie najwyższej faktycznej produkcji (na poziomie zbliżonym do produkcji potencjalnej) oraz długookresowy problem zapewnienia możliwie dużego tempa wzrostu potencjalnego.

15. Wzrost gospodarczy i cykle koniunkturalne

Mimo że dynamika potencjalnej produkcji zmienia się w czasie — zależnie od tempa postępu technicznego, poziomu inwestycji oraz pojawienia się nowych surowców i materiałów -jest ona znacznie bardziej stabilna niż dynamika faktycznej produkcji.

Faktyczny poziom produkcji społecznej wykazuje znaczne wahania.

W niektórych latach tem­po wzrostu gospodarczego danego kraju jest wysokie — gospodarka przeżywa rozkwit.

W innych jednak latach tempo wzrostu gospodarczego słabnie, a nawet staje się ujemne ( oznacza spadek _v produkcji) - gospodarka popada w recesję.

Takie naprzemienne występowanie okresów ekspansji i recesji nazywa- my cyklem koniunkturalnym.

W cyklu koniunkturalnym można rozróżnić cztery fazy:

1. Ożywienie. W tej fazie gospodarka wychodzi z recesji i produkcja zaczyna wzrastać

2. Rozkwit (boom). Jest to okres szybkiego wzrostu gospodarczego. Rośnie stopień wykorzy­stania zasobów, a luka między potencjalnym a rzeczywistym poziomem produkcji zmniej­sza się.

3. Przesilenie. W tej fazie wzrost gospodarczy ulega wyraźnemu zwolnieniu, a nawet wygasa.

4. Zwolnienie wzrostu, stagnacja lub recesja. W tej fazie produkcja przestaje rosnąć, a nawet może spadać. Gospodarka pogrąża się w zastoju.

15.1 Rzeczywisty przebieg cyklu koniunkturalnego

Cykle koniunkturalne przebiegają nader nieregularnie. Dotyczy to zarówno długości poszcze­gólnych faz, jak i skali zmian.

Długość faz.

W niektórych cyklach faza rozkwitu trwa bardzo krótko, zaledwie kilka miesięcy. W innych jest ona znacznie dłuższa i obejmuje okres od 4 do 5 lat. Podobnie niektóre recesje są bardzo krótkie, inne zaś trwają dość długo.

Skala zmian.

Czasami w fazie 2 gospodarka osiąga bardzo wysokie tempo wzrostu, np. 5% w skali rocznej lub jeszcze wyższe; innym razem dynamika wzrostu gospodarczego w tej fazie może być znacznie niż­sza. W Fazie 4 następuje zazwyczaj recesja, lecz czasem przyjmuje ona postać jedynie wolniejszego wzrostu produkcji.

15.2 Czynniki wzrostu produkcji rzeczywistej

Głównym czynnikiem określającym wahania rzeczywistego tempa wzrostu produkcji są zmiany w tempie wzrostu ogólnego poziomu popytu.

Szybki wzrost popytu globalnego wywołuje braki w zaopatrzeniu rynku. Skłania to przedsię­biorstwa do zwiększania produkcji. Z kolei spadek globalnego popytu powoduje narastanie zapasów nie sprzedanych towarów. W tej sytuacji przedsiębiorstwa będą zmniejszać produkcję.

Tak więc zarówno popyt, jak i produkcja wykazują krótkookresowe wahania. Gospodarka roz­wija się pomyślnie przy wzroście ogólnego poziomu popytu: im szybciej wzrasta popyt, tym wyż­sze jest i tempo wzrostu produkcji. Recesja natomiast związana jest ze spadkiem popytu.

Szybki wzrost popytu nie jest jednak wystarczającym czynnikiem, który może zapewnić wyso­kie tempo wzrostu gospodarczego na długą metę. Niezbędny jest równoległy wzrost potencjału produkcyjnego gospodarki. Z chwilą pełnego wykorzystania istniejącej zdolności produkcyjnej -aparatu wytwórczego, siły roboczej i innych zasobów— tempo wzrostu faktycznej produkcji będzie ograniczone tempem wzrostu potencjału wytwórczego. Dopóki taktyczna produkcja kształtuje się poniżej potencjalnego poziomu, może ona wzrastać .w szybszym tempie niż potencjalna produkcja. Jednak w momencie, gdy luka między faktycznym a potencjalnym poziomem produkcji zostanie wypełniona, produkcja może wzrastać tylko w tym tempie, w jakim rośnie potencjał produkcyjny.

W długim okresie wzrost produkcji zależy zatem od dwóch czynników:

• tempa wzrostu ogólnego poziomu popytu (które określa stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych),

• tempa wzrostu potencjału wytwórczego.

15.3 Czynniki wzrostu produkcji potencjalnej

Istnieją dwa główne czynniki określające potencjalny poziom produkcji: ilość dostępnych zasobów produkcyjnych oraz ich wydajność.

Wzrost ilości zasobów

Kapitał. Wielkość produkcji społecznej zależy od rozmiarów zaangażowanego kapitału (K). Wzrost zasobów kapitału umożliwia zwiększanie produkcji. Jeśli dla uproszczenia pominie się pro­blem zużycia maszyn i konieczności ich wymiany, to przyrost kapitału będzie równy dokonywanym inwestycjom. Wynikający z tego wzrost produkcji będzie zależny od wydajności kapitału.

Stopa wzrostu potencjalnego produkcji zależy od współczynnika krańcowej kapitałochłonności produkcji (k), wskazującego ilość dodatkowego kapitału, która jest niezbędna do zwiększenia po­ziomu produkcji o jednostkę. Współczynnik kapitałochłonności ma formułę: k = AK/AK.

Stopa wzrostu potencjalnej produkcji zależy również od stopy inwestycji, czyli odsetka docho­du narodowego przeznaczanego na inwestycje (i). Przy założeniu, że oszczędności są w całości inwestowane, stopa inwestycji równa się stopie oszczędności (s).

Formuła określająca stopę wzrostu gospodarczego jest następująca: g - i/k (lub g = s/k).

Praca.

Wzrost liczby osób czynnych zawodowo zwiększa potencjalną wielkość produkcji. Wzrost ten
może wynikać ze zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej (Iza, udziału osób pracujących
lub poszukujących pracy w ogólnej liczbie ludności lub też ze wzrostu ogólnej liczby ludności. W
obydwu przypadkach nastąpi wzrost potencjalnej produkcji, ale w drugim przypadku wzrost produk­cji na l mieszkańca jest uzależniony od wzrostu wydajności pracy. ^:

Ziemia i surowce.

Zasoby ziemi są w zasadzie stałe. Programy rekultywacji nieużytków i pozyski­wania dodatkowych terenów ziemi wykorzystywanej gospodarczo mogą się przyczynić do wzrostu produkcji społecznej w bardzo niewielkim stopniu.

Odkrycia nowych złóż surowców zdarzają się sporadycznie. Po odkryciu nowych złóż (np. ropy naftowej) i rozpoczęciu ich eksploatacji wzrost gospodarczy ulega przejściowemu przyśpieszeniu, ale gdy wydobycie osiągnie maksymalny poziom, przyśpieszenie wzrostu wygasa. Produkcja pozostaje na osiągniętym, wyższym poziomie do czasu, kiedy nowe zasoby surowcowe się wyczerpią, co spo­woduje spadek produkcji.

Prawo malejących przychodów.

Jeżeli zwiększane są nakłady jednego czynnika produkcji, podczas gdy ilość innych czynników pozostaje strfa, to działa prawo malejących przychodów. Na przykład, gdy wzrasta wielkość zainwestowanego kapitału bez odpowiedniego wzrostu ilości pozostałych czyn­ników produkcji, przychody z dodatkowych nakładów kapitału oraz stopa zwrotu z tych nakładów będą się zmniejszać. Toteż w sytuacji, gdy zasoby niektórych czynników produkcji są ograniczone, tempo wzrostu gospodarczego będzie się zmniejszać.

Czynnikiem łagodzącym efekt malejących przychodów może być jednak wzrost wydajności czynników produkcji.

Wzrost wydajności zasobów

Postęp techniczny zwiększa krańcową produkcyjność kapitału. Większość inwestycji dokonywanych w maszyny i urządzenia stanowią zakupy maszyn lepszych niż dotąd wykorzystywane. Np. rewolu­cyjny postęp jaki dokonał się w ostatnich latach w dziedzinie mikroprocesorów. Dzięki temu pojawiły się nowoczesne komputery, które zastąpiły wielkie i drogie maszyny liczące; komputery wykonują czynności, które wymagały dawniej wysiłku bardzo dużej liczby osób. Nowoczesne środki transportu wydatnie obniżyły koszty przewozu wyrobów gotowych i surowców. Współczesne środki łączności, takie jak faks, internet, poczta elektroniczna zmniejszyły koszty przesyłania informacji.

16. Polityka wzrostu gospodarczego

W jaki sposób rządy mogą wpływać na tempo wzrostu gospodarczego?

Polityka pobudzania wzro­stu gospodarczego może mieć różną orientację. ,

Po pierwsze, polityka wzrostu gospodarczego może mieć orientację popytową bądź podażową.

Polityka popytowa dąży do zapewnienia dostatecznego poziomu popytu globalnego, co zachęca
przedsiębiorstwa do pełniejszego wykorzystania posiadanych zdolności produkcyjnych oraz do
podejmowania inwestycji.

Polityka podażową natomiast dąży do zwiększenia podaży globalnej za
pomocą środków zwiększających potencjał produkcyjny, takich jak programy badań i rozwoju,
wspieranie innowacji i programy szkolenia zawodowego.

., .

Po drugie polityka wzrostu gospodarczego może mieć orientację prorynkową lub interwencjonistyczną. Wielu ekonomistów i polityków, zwłaszcza z kręgów liberalnych i prawicowych, twierdzi, że najlepszym sposobem stymulowania wzrostu gospodarczego jest stworzenie dogodnych warun­ków dla rozwoju przedsiębiorczości prywatnej, tzn. takich warunków, w których przedsiębiorcy, inwestujący w nowe technologie i nowe produkty, mogą liczyć na godziwy zysk. Zwolennicy tego poglądu zalecają zatem prowadzenie polityki mającej na celu zapewnienie swobodnej gry sił rynkowych. Inni ekonomiści i politycy uważają jednak, że całkowicie wolny rynek prowadzi do nasile­nia się wahań cyklicznych, co zwiększa niepewność w działaniu gospodarczym i osłabia bodźce do inwestowania. Przedstawiciele tej grupy poglądów zalecają więc świadomą interwencję państwa zmierzającą do łagodzenia fluktuacji.

17. Mierzenie produktu i dochodu narodowego

Aby ocenić tempo wzrostu gospodarki, trzeba posłużyć się pewną miarą ogólnej wartości produkcji. Najczęściej stosowaną miarą produkcji społecznej jest produkt krajowy brutto (PKB). Wielkość PKB można określić trzema metodami, które powinny dać identyczny wynik.

Suma produkcji '

Pierwszą metodą liczenia PKB jest określenie ogólnej wartości wszystkich dóbr i usług wytworzo­nych w kraju w danym roku. Innymi słowy, dodaje się tutaj wartość produkcji wszystkich przed­siębiorstw krajowych..

W rachunkach narodowych dane o produkcji są grupowane według różnych działów gospodar­ki, takich jak przemysł, budownictwo i handel.

Dodając produkcję poszczególnych przedsiębiorstw, trzeba uważać na to, oby uniknąć po­dwójnego liczenia tych samych produktów. Na przykład, jeżeli producent sprzedaje telewizor jed­nostce handlu detalicznego za cenę 200x1, a ta odsprzedaje produkt konsumentowi po cenie 300 zł. to jaki będzie wkład tych transakcji w tworzenie PKB? Z pewnością nie SOOzł, gdyż dodanie 200zł otrzymanych przez producenta i SOOzł otrzymanych przez sprzedawcę oznaczałoby podwójne li­czenie. Aby uniknąć podwójnego liczenia tych samych wartości, należy policzyć wartość produktu finalnego (3ÓOzł) lub wartość dodaną na każdym etapie (200zł + I OOzł).

Suma dochodów

Druga metoda Uczenia PKB polega na zsumowaniu dochodów uzyskanych z produkcji dóbr i usług. Nietrudno zrozumieć, że suma tych dochodów musi być równa sumie wartości dodanej na wszystkich etapach produkcji. Wartość dodana to różnica miedzy utargiem ze sprzedaży uzyskanym przez określone przedsiębiorstwo a kosztem surowców, materiałów i usług zakupionych od innych przedsiębiorstw. Różnicę tę stanowią płace i uposażenia pracowników danego przedsiębiorstwa oraz uzyskane przez nie zyski, odsetki i czynsze. Innymi słowy są to dochody uczestników procesu produkcyjnego w przedsiębiorstwie (zwane dochodami pierwotnymi albo dochodami czynników produkcji).

Ponieważ PKB jest równy sumie wartości dodanej w całej gospodarce, jest on także równy sumie dochodów uzyskanych w procesie produkcji, tzn. sumie płac i uposażeń, czynszów, odsetek oraz zysków.

Suma wydatków .

Trzecim sposobem obliczania PKB jest zsumowanie wydatków poniesionych na wykupienie pro­dukcji tzn: wydatków konsumentów, inwestycji,wydatków państwa i eksportu netto. Suma
tych wydatków da nam wartość PKB w cenach rynkowych, a po potrąceniu podatków pośrednich i
dodaniu subsydiów — PKB w cenach czynników produkcji.

Wydatki krajowe w cenach rynkowych. Zaczynamy od obliczenia sumy wydatków krajowych w cenach rynkowych (total domestic expenditure - TDE). Jest to suma wydatków poniesionych przez jednostki gospodarujące w kraju na zakup dóbr finalnych i usług zarówno produkcji krajowej, jak i pochodzących z importu. Obejmuje ona wydatki konsumentów (C), wydatki państwa na zakup dóbr finalnych i usług (G) oraz wydatki inwestycyjne - I (kategoria ta uwzględnia import, a nie uwzględnia eksportu):

TDE = C + G + I.

Wydatki finalne w cenach rynkowych. Następnym krokiem jest ustalenie sumy wydatków finalnych (total finał expenditure - TFE) w cenach rynkowych. Otrzymamy ją, dodając do wyznaczonej po­przednio sumy wydatków krajowych, wartość eksportu (X). Obliczona w ten sposób suma wydat­ków obejmuje wszystkie wydatki na dobra finalne i usługi, poczynione zarówno przez nabywców krajowych, jak i zagranicznych (suma ta uwzględnia zarówno import, jak i eksport):

Produkt krajowy brutto w cenach rynkowych

Kolejnym krokiem jest odjęcie wartości importu (M). Daje to nam sumę wydatków na zakup dóbr i usług wytworzonych w kraju. Innymi słowy, potrąca­my tę część 'Wydatków konsumentów, państwa oraz inwestorów prywatnych, która została przezna­czona na zakup towarów importowanych. Potrącamy również komponenty importowe wchodzącej^ skład wartości towarów eksportowych (np. importowane surowce). W ten sposób otrzymujemy wartość PKB w cenach rynkowych:

PKB w cenach rynkowych = TFE -M = C + G+I + X-M.

Produkt krajowy brutto w cenach czynników produkcji. Dotychczas liczona tą metodą wartość pro­dukcji była ujmowana w cenach rynkowych, zawierających w sobie podatki pośrednie pomniejszo­ne o subsydia. Jeśli chcemy otrzymać prawidłową miarę rzeczywistej wartości produkcji, musimy potrącić podatki pośrednie, a dodać subsydia. Otrzymamy wówczas wartość PKB wyrażoną w ce­nach czynników produkcji:

PKB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach rynkowych - podatki pośrednie + subsydia.

Przejście od PKB do PNN

Produkt narodowy brutto. Część dochodów uzyskanych w danym kraju jest przekazywana po­siadaczom akcji lub właścicielom rachunków bankowych zamieszkałym za granicą. Z drugiej strony część dochodów mieszkańców pochodzi z dywidend i odsetek od lokat dokonanych za granicą. , -

Produkt krajowy brutto obejmuje jedynie dochody uzyskane ,w kraju zarówno przez jego mieszkańców, jak też przez obywateli innych państw. Aby .uwzględnić dochody netto, z, własności uzyskanych za granicą (ten. dopływ minus odpływ dywidend i odsetek za granicę), musimy posłużyć się innym miernikiem, którym jest produkt narodowy brutto (PNB):,

PNB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach czynników produkcji + dochód netto zwłasności uzyskanych za granicą (przekazany do kraju)

Produkt narodowy netto (dochód narodowy).

Produkt krajowy brutto i produkt narodowy brutto pomijają fakt, że część istniejącego w kraju zasobu środków trwałych zużywa się w danym roku i podlega amortyzacji. Jeśli od produktu narodowego brutto potrącimy zużycie środków trwałych, czyli amortyzację, orzymamy produkt narodowy netto (PNN):

PNN w cenach czynników produkcji = PNB w cenach czynników produkcji - amortyzacja
(dochód narodowy)

Dochody rozporządzalne ludności

Na koniec objaśnimy kategorie dochodów rosporządzalnych ludności, która potrzebna jest w anali­zie zależności między wydatkami i dochodami sektora gospodarstw domowych. :

Za punkt wyjścia przyjmiemy PNB w cenach czynników produkcji. Aby obliczyć sumę docho­dów rozporządzalnych ludności, musimy od PNB w cenach czynników produkcji odjąć część war­tości dodanej przedsiębiorstw, która nie jest wypłacana gospodarstwom domowym, a mianowicie; podatki od przedsiębiorstw, odpisy amortyzacyjne i zyski nierozdzielone. Daje to sumę dochodów gospodarstw domowych, uzyskanych od przedsiębiorstw. Aby obliczyć sumę dochodów pozostają­cych do dyspozycji gospodarstw domowych, musimy odjąć od tego kwotę podatków dochodowych i składek na ubezpieczania społeczne płaconych przez osoby fizyczne, a dodać wszelkiego rodzaju transfery na rzecz gospodarstw domowych, takie jak emeryt i renty oraz różne zasiłki pieniężne:

Dochody rozporządzalne = PNB w cenach czynników - podatki od +/- amortyzacja - zyski ludności produkcji przedsiębiorstw nierożdzielonych - podatki od osób fizycznych + płatności transferowe na rzecz ludności

18. Wzrost gospodarczy

Dla wielu krajów słabiej rozwiniętych wzrost gospodarczy stanowi jedyną drogę do przezwyciężęnią ubóstwa. Tam gdzie większość ludności jest niedożywiona, pozbawiona odpowiedniej opieki lekarskiej i dostępu do oświaty, zamieszkuje w opłakanych warunkach, nikt nie kwestionuje ko­nieczności zwiększania potencjału produkcyjnego. Jeżeli istnieją jakiekolwiek wątpliwości, dotyczą one tego, czy korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego odczują szerokie rzesze ludności, czy. może przechwyci je garstka najbogatszych ludzi.

W krajach rozwiniętych racje przemawiające za dalszym wzrostem gospodarczym są mniej oczywiste. Wzrost gospodarczy mierzymy zazwyczaj wzrostem produkcji społecznej wyrażonej w cenach rynkowych. Problem polega na tym, że miara ta nie oddaje dobrze sumy wartości określają­cych poziom życia. Wzrost gospodarczy nie jest więc równoznaczny ze wzrostem dobrobytu spo­łecznego. Oczywiście, wzrost gospodarczy przynosi określone korzyści społeczne i jeśli pominąć związane z nim koszty, to większość ludzi opowie się za dalszym wzrostem produkcji i konsumpcji. Trzeba jednak wziąć pod uwagę także związane z tym koszty społeczne. Niektórzy uważają że koszty te są zbyt wysokie i w związku z tyra głoszą hasło wzrostu zerowego. Jaki jest bilans korzyści i kosztów związanych ze wzrostem gospodarczym?

18.1 Korzyści wzrostu gospodarczego

Wzrost konsumpcji. .

Jeżeli tempo wzrostu produkcji jest wyższe od tempa wzrostu liczby ludności, wzrost gospodarczy
oznacza, że rośnie realny dochód na I mieszkańca. Umożliwia to stałe zwiększanie poziomu kon­sumpcji. A zakładając, że poziom konsumpcji jest wykładnikiem dobrobytu, wzrost gospodarczy
jest niewątpliwie korzystny dla społeczeństwa.

Rozwiązywanie problemów gospodarczych

Gdyby nie wzrastał potencjał produkcyjny kraju, wtedy wzrost dochodów, jakiego domaga się spo­łeczeństwo, powodowałby przyspieszoną inflację, pogorszenie bilansu płatniczego i nieustające spory na temat wysokości płac. Wzrost potencjału wytwórczego pozwala zaspokoić oczekiwania społeczne co do wzrostu dobrobytu bez narażania gospodarki na kryzys.

Redystrybucja dochodów

Wzrost gospodarczy ułatwia redystrybucję dochodu narodowego na rzecz uboższych warstw społe­czeństwa. W miarę wzrostu dochodów ludzie zamożni płacą coraz wyższe podana, co umożliwia zwiększenie środków przeznaczonych na pomoc dla osób ubogich. Gdyby nie ciągły wzrost docho­du narodowego, zakres opieki społecznej byłby dużo węższy.

Ochrona środowiska

W miarę wzrostu dobrobytu społeczeństwo zaczyna przywiązywać coraz większą wagę do zacho­wania środowiska naturalnego. Normy dopuszczalnych zanieczyszczeń skażeń środowiska w kra­jach wysoko rozwiniętych są znacznie surowsze niż w krajach słabiej rozwiniętych.

18.2 Koszty wzrostu gospodarczego

W rzeczywistości niektóre rodzaje korzyści oczekiwanych ze wzrostu gospodarczego mogą nie być realizowane. Wzrost konsumpcji nie musi bynajmniej oznaczać poprawy jakości życia, wzrostowi , produkcji mogą towarzyszyć okresowe kryzysy, utrzymujące się nierówności w podziale dochodów i niezadowalający poziom ochrony środowiska. Co więcej, często słyszy się że wzrost gospodarczy prowadzi do zaostrzenia tych problemów, a ponadto wyłania wiele innych negatywnych zjawisk.

Koszty alternatywne

Aby zapewnić szybszy wzrost produkcji, przedsiębiorstwa i instytucje publiczne muszą zwiększać nakłady inwestycyjne. Źródłem ich finansowania muszą być zwiększone oszczędności lub wyższe podatki. Jedno i drugie prowadzi do ograniczenia konsumpcji. W krótkim okresie zatem szybszy wzrost gospodarczy oznacza konieczność zmniejszenia konsumpcji.

Zwiększone roszczenia

„Im więcej ludzie mają, rym więcej żądają". Jeżeli w tym powiedzeniu jest odrobina prawdy, to osiągnięty poziom konsumpcji nikogo nie zadowoli. W miarę wzrostu dochodów mogą narastać w społeczeństwie tendencje materialistyczne i postawy roszczeniowe, połączone poczuciem frustracji z powodu niepełnej realizacji innych pragnień i dążeń.

Skutki społeczne

Wiele, osób uważa, że nadmierna koncentracja na zapewnieniu wzrostu dobrobytu materialnego może przekształcić społeczeństwo w luźne zbiorowisko egoistycznych jednostek zapatrzonych w siebie i pozbawionych troski o otoczenie. W miarę wzrostu dobrobytu narastają takie negatywne zjawiska jak przestępczość, agresja, poczucie wyobcowania i stresu, choroby psychiczne samobój­stwa, rozwody oraz inne problemy społeczne.

Niszczenie środowiska

Społeczeństwa bogatsze poświęcają więcej troski ochronie środowiska naturalnego, ale także w większym stopniuje niszczą. Im wyższy jest poziom konsumpcji, rym większe są zazwyczaj roz­miary zanieczyszczeń i odpadów. Co gorsza, straty i zagrożenia związane z degradacją środowiska naturalnego są często niedoszacowane z braku odpowiednich badań. Świadczy o tym np. zjawisko kwaśnych deszczów oraz skutki rozbicia warstwy ozonowej.

Nieodnawialne zasoby naturalne

Kiedy wzrost gospodarczy wiąże się raczej ze zwiększeniem ilości zużywanych zasobów natural­nych niż bardziej efektywnym ich wykorzystaniem, wtedy rezerwy niektórych nieodnawialnych zasobów szybko się kurczą. Jeżeli nie zostaną wynalezione odpowiednie substytuty naturalnych surowców i paliw, wzrost gospodarczy może doprowadzić w niedalekiej przyszłości do wyczerpa­nia rezerw niektórych surowców,

Wpływ na podział dochodów

Korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego nie rozkładają się równomiernie na wszystkie grupy
społeczna. Jedne grupy zwiększają swój udział w dochodzie narodowym, inne relatywnie tracą.
Jeśli przyśpieszenie wzrostu gospodarczego wymaga zastosowania określonych bodźców ekono­micznych (takich jak redukcja podatków w grupach o wysokich dochodach), to bogaci staną się
jeszcze bogatsi, a biedni uzyskają bardzo niewiele. '

Bezrobocie

Wzrost gospodarczy wiąże się ze zmianami w strukturze produkcji i w technice wytwarzania, co pociąga za sobą określone zmiany w zapotrzebowaniu na pracę - tym szybsze, im szybszy jest wzrost gospodarczy. Pewne rodzaje kwalifikacji stają się zbędne, gdyż dane czynności wykonują obecnie maszyny. Wiele osób traci w związku z tym pracę albo musi przenieść się do nisko płat­nych zajęć, nie wymagających przygotowania zawodowego.

Czy należy więc dążyć do dalszego wzrostu gospodarczego? Odpowiedź zależy od tego, jakie jest saldo korzyści i kosztów oraz jaki jest bilans argumentów za i przeciw w opinii społecznej. Pro­blem celowości dalszego wzrostu gospodarczego jest kwestią o charakterze normatywnym, której rozstrzygnięcie zależy od tego, jak wyobrażamy sobie pożądany obraz rzeczywistości.

W istocie rzeczy większość ohywateli pragnie wzrostu gospodarczego, a skoro lak, to rządy muszą kształtować politykę gospodarczą w kierunku realizacji tego celu. Cel ten należy jednak traktować w kategoriach optymalizacji przy istnieniu określonych ograniczeń. Należy zatem okre­ślić te ograniczenia: poziom wymaganej ochrony środowiska, poziom płacy minimalnej, maksy­malny stopień zużycia nieodnawialnych zasobów itp., a następnie dobrać odpowiednią politykę, która pozwoli osiągnąć maksymalny wzrost produkcji przy respektowaniu tych ograniczeń.

19. Pieniądz

Pieniądz, wraz ż polityką fiskalną, jest we współczesnej gospodarce ważnym wyznacznikiem produkcji,

bezrobocia i inflacji. Wpływa on na gospodarkę trzystopniowo:

zmiany w podaży pieniądza wpływają na stopy procentowe oraz rozmiary i warunki kredytu; '

• stopy procentowe i warunki kredytowe wywierają wpływ na wrażliwe na stopę procentową
  składniki wydatków (jak budownictwo mieszkaniowe i inwestycje);

• globalne zmiany popytu prowadzą do zmian produkcji i cen. '

Pieniądz powstał jako środek ułatwiający handel. Wczesny pieniądz składał się z towarów, , ale został wyparty

przez pieniądz papierowy i bankowy. Odmiennie od innych dóbr ekonomicznych pieniądz jest ceniony w wyniku

konwencji społecznej, ponieważ jest ceniony,

Wartość pieniądza mierzymy pośrednio, za pomocą dóbr, których kupno umożliwia, a nie bezpośrednio, ze

względu na jego wartość użytkową.

Pieniądz jest tak ważnym składnikiem naszego codziennego życia, że korzystamy z niego, rzadko tylko

się;zastanawiając, czym jest w istocie. Współczesny system finansowy ze studolarowymi banknotami, czekami,

Funduszami Federalnymi i innymi ezoterycznymi formami nie powstał nagle. Jest on wynikiem

wielowiekowego rozwoju. Społeczność przeszła wiele etapów historycznych, używając pieniądza.

Główna linia klasyfikacji pieniądza przebiega wzdłuż tego czy ma formę materialną czy niematerialną.

PIENIĄDZ

MATERIALNY NIEMATERIALNY

TOWAROWY NIETOWAROWY WYMIENIALNY NIEWYMIENIALNY

niewymienialny

wymienialny

Z punktu widzenia konsekwencji dla stabilności systemu pieniężnego i polityki pieniężnej znaczenie ma podział

pieniądza materialnego na pieniądz towarowy i nietowarowy. TOWAROWY to taki, w którym materialny

nośnik posiada wartość samą w sobie np.: złoto.

W przypadku pieniądza materialnego unikatowość oznacza w praktyce rzadkość.

W przypadku pieniądza nietrwałego samoistna wartość "banknotu jest znikoma. Jest to wartość makulatury. Jeśli

pienjądz jest przedmiotem wymiany w ramach innego systemu pieniężnego jest to pieniądz wymienialny. Cenę tego

pieniądza wyrażonego w pieniądzu innego sysjemu pieniężnego (w₍ walucie innego kraju) nazywamy KURSEM. Jeżeli

pieniądz byłby pieniądzem wymienialnym we wszystkich innych systemach pieniężnych to jest to pieniądz

światowy. W przypadku pieniądza towarowego nie operujemy kategorią wymienialności, bo większość towarów ma

charakter ponad narodowy w tym sensie, że może być wymienialna na wielu różnych rynkach. W tym

znaczeniu pieniądz towarowy jest wymienialny.

Pieniądz jest wygodny, gdyż pozwala łatwo i szybko zawierać transakcje,

_:;. _;. ,

jednocześnie określać ceny oraz przechowywać bogactwo. Usługi te nie są jednak bezpłatne. Jeżeli majątek byłby

przechowywany w akcjach, obligacjach lub na rachunkach oszczędnościowych, przynosiłby większą stopę procentową,

którą tracimy, jeżeli nie inwestujemy pieniądza w inne aktywa.

Aby pieniądz pelnti soją funkcją musi spełniać dwa warunki:

1. Musi być powszechnie akceptowany jako środek regulowania zobowiązań

3. Musi występować w określonej proporcji w stosunku do ogółu produktów na rynku, bo w przeciwnym razie jest spadek wartości nabywczej pieniądza, czyli deprecjacja.

Funkcje pieniądza

Najważniejszą funkcją pieniądza transakcyjnego jest funkcja środka wymiany Pieniądz służy jako jednostka

obrachunkowa. Określamy w dolarach ceny dóbr i usług teraźniejszych i przyszłych. Dzięki stosowaniu wspólnej

jednostki obrachunkowej życie gospodarcze jest uproszczone.

Pieniądz jest wykorzystywany jako środek przechowywania majątku. Pieniądz nie jest tak ryzykownym środkiem

pieniężnym jak akcje, obligacje, domy czy złoto. Jest raczej stabilny.

Te trzy funkcje pieniądza są niezwykle ważne dla ludzi; tak ważne, że są oni skłonni ponosić koszty związane z

utrzymywaniem gotówki lub środków na nisko oprocentowanych rachun­kach bieżących.

Środek sprzedaży- w transakcjach kupna- sprzedaży pieniądz wymieniany jest za towar

Środek płatniczy za pomocą pieniądza regulowane są płatności na rynku

Miernik wartości - pieniądz wyrażony w cenie mówi ile rzecz jest warta

Pieniądz światowy

Środek tezaitryzacji, czyli oszczędzania - skłonność do oszczędzania, polega na gromadzeniu pieniądza w celu

zebrania większej ilości.

POPYT NA PIENIĄDZ

Popyt na pieniądz różni się od popytu na inne towary. Pieniądz jest ceniony jako środek wymiany i

przechowywania wartości. Cenimy pieniądz ze względu na jego pośrednie zastosowania, a nie ze względu na

bezpośrednią użyteczność. Równocześnie, trzymane zasoby pieniądza są ograniczone, ponieważ wiążą się z nimi

koszty utraconych możliwości: poświęcamy odsetki od aktywów przynoszące dochody, gdy trzymamy pieniądz.

Popyt na pieniądz powstaje w związku z potrzebą zawierania transakcji bieżących oraz chęcią trzymania

pieniądza na przyszłość. Najważniejszy, popyt transakcyjny, powstaje, ponieważ ludzie potrzebują gotówki lub

depozytów na rachunkach bieżących, by płacić rachunki lub kupować dobra. Takie potrzeby transakcyjne

zaspokaja pieniądz, którego ilość jest związana z wartością transakcji lub nominalnego PNB. Ponadto, przy

dzisiejszych wysoko oprocentowanych rachunkach bieżących, część zasobów jest utrzymywana na tych

rachunkach jako superbezpieczna część portfeli lokat inwestorów. Teoria ekonomiczna Zakłada, a badania

empiryczne dowodzą, że popyt na pieniądz jest wrażliwy na poziom stopy procentowej - wysoka stopa

procentowa prowadzi do niższego popytu na pieniądz.

Podstawowym zadaniem polityki pieniężnej jest sterowanie rozmiarami podaży pieniądza, a jej celem -

utrzymanie równowagi na rynku pieniężnym. Głównym podmiotem oddziaływującym na podaż pieniądza jest

bank centralny. Wynika to z jego monopolu na emisję pieniądza materialnego (bilety, bilon) oraz z jego

uprawnień w stosunku do banków komercyjnych w zakresie kreacji przez nie kredytów.

PODAŻ NA PIENIĄDZ

Założenia polityki pieniężnej, uchwalane corocznie przez Sejm, obejmują przewidywane działania banku

centralnego w zakresie kontroli podaży pieniądza. Główne narzędzia, które wykorzystuje bank centralny, to:

• stopa redyskontowa,

• stopa lombardowa,

• rezerwy obowiązkowe,

• operacje otwartego rynku,

• oddziaływanie na kursy walutowe,
  • limity kredytowania.

Stopa redyskontowa to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy zakupie weksli handlowych od

banków komercyjnych, które je zdyskontowały. Stopa redyskontowa jest niższa niż stopa dyskontowa, różnica

jest zarobkiem banku komercyjnego. Cena kredytu redyskontowego przekłada się na wzrost lub spadek ceny

kredytów udzielanych przez banki komercyjne. Oznacza to, że poprzez wzrost lub obniżkę stopy redyskontowej

można w pośredni sposób oddziaływać na wzrost lub spadek popytu na kredyt na rynku. Ta metoda kontroli

podaży pieniądza jest stosunkowo trudna, a jej działanie jest widoczne w dłuższych okresach.

Stopa lombardowa stosowana jest przez bank przy udzielaniu kredytu bankom komercyjnym pod zastaw

papierów wartościowych (np. obligacji). Kredyt ten ma krótki okres spłaty (do 3 miesięcy), a oprocentowanie

jest wyższe wyższe niż przy kredycie refinansowanym. Środki postawione do dyspozycji przez bank centralny

nie przekraczają 80% wartości nominalnej papierów wartościowych. Kredyt lombardowy wykorzystywany jest w

przypadku wystąpienia problemów z utrzymaniem płynności banku komercyjnego. Oddziaływanie stopą

lombardową na podaż pieniądza ma charakter pośredni. Wysokie koszty tego kredytu mają na celu

przeciwdziałanie nadmiernej akcji kredytowej banków komercyjnych, grożącej pogorszeniem lub utratą ich

płynności.

Oddziaływanie na podaż pieniądza stopą rezerw obowiązkowych polega na wykorzystywaniu jej wpływu na

mnożnik kreacji pieniądza. Wzrost tego wskaźnika (wzrost stopy rezerw obowiązkowych) ogranicza akcję

kredytową banków komercyjnych i zmniejsza ilość pieniądza w obiegu.

Instrumentem, który również oddziałuje na podaż pieniądza, jest interwencja banku centralnego na rynku

walutowym. Gtównym celem tej interwencji jest zwykle oddziaływanie na bilans płatniczy oraz na eksport i

import, ale jednocześnie wpływa ona na podaż pieniądza. Interwencja, mająca na celu obniżenie kursów

rynkowych walut, polega na sprzedaży tych walut z zasobów banku centralnego, tym samym następuje

„ściągnięcie" z rynku pieniądza krajowego. Natomiast skup walut przez bank centralny oddziałuje na wzrost ich

kursu, a jednocześnie powoduje wzrost podaży pieniądza krajowego

Limity kredytowania (graniczne górne kwoty udzielanych kredytów) narzucane bankom komercyjnym są

administracyjnym sposobem sterowania podażą pieniądza. W gospodarce rynkowej wykorzystywane są

w sytuacjach nadzwyczajnych, gdyż są one sprzeczne z mechanizmem funkcjonowania tej gospodarki.

20.Banki

21. MIĘDZYNARODOWA WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA POLSKI

Współpraca gospodarcza zarówno na poziomie lokalny, jak i krajowym jest istotną dziedziną współpracy transgranicznej.

W celu rozwijania i utrzymywania wzajemnej kooperacji organizowane są liczne imprezy. Szczególne znaczenie ma

tutaj organizowane systematycznie przez izby Gospodarcze poszczególnych województw Polsko - Czeskie Forum

Gospodarcze. Na tych spotkaniach przedstawiciele administracji państwowej i samorządowej wymieniają uwagi i opinie

oraz dyskutują nad propozycjami projektów z przedstawicielami środowisk gospodarczych z Polski i Czech. Spotkania

takie odbywają się regularnie i stanowią podstawę wzajemnej współpracy gospodarczej. Również poszczególne miasta i

gminy starają się prezentować swoje możliwości u partnera współpracy. Do takich imprez można zaliczyć np. Dni

Raciborza w Opavie, Dni Prudnika czy Dni Republiki Czeskiej w Katowicach.

Współpraca gospodarcza nie dotyczy tylko firm i przedsiębiorstw. Aktywnie współpracują również urzędy pracy po obu

stronach granicy. Współpraca dotyczy zwłaszcza wymiany pracowników o określonych specjalizacjach, których brakuje

po drugiej stronie granicy. Współpraca ta wykazuje jednak charakter bardziej jednokierunkowy, to Polacy znajdują

zatrudnienie po czeskiej stronie, w Norwegii, w Niemczech, odwrotny kierunek występuje w bardzo małym stopniu.

Wzajemna współpraca gospodarcza firm, urzędów i instytucji jest szansą na ograniczanie wysokiej stopy

bezrobocia, która jest dużym problemem nie tytko w Polsce.

22. Handel zagraniczny.

Rozwój handlu zagranicznego jest motywowany następującymi czynnikami:

• odmienna struktura gospodarcza poszczególnych państw,

• zróżnicowany poziom techniczny osiągnięty przez dany kraj,

• warunki klimatyczne

• nierówny podział surowców na Ziemi

Handel zagraniczny składa się z następujących operacji gospodarczych :

• Eksport to zorganizowana działalność, która polega na wywozie za granicę danego kraju towarów,

usług oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot gospodarczy

- eksporter albo jako bezpośredni wytwórca albo jako podmiot pośredniczący w obrocie z zagranicą.

Eksport towarów poza granice Polski posiada podstawowe znaczenie dla gospodarki z tytułu pozyskania dewiz,

poprawy bilansu płatniczego oraz stanowi o miejscu i udziale danego kraju w międzynarodowym podziale pracy

• Reeksport - importowany towar jest sprzedawany powtórnie za granicę np, zakup towaru w Rosji i ich

eksport do Niemiec,

• Tranzyt - polega na przewożeniu towarów z jednego kraju do drugiego przez terytorium trzeciego,

Import to kupno lub usług z zagranicy. Jest on wynikiem międzynarodowego podziału pracy. Import

zaopatruje gospodarkę w towary l usługi, których wytworzenie uważa się w danych warunkach

za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za granicą

Handel zagraniczny obejmuje:

• obroty towarowe i usługowe,

• obroty dobrami niematerialnymi w tym:

• know-how - pozyskanie wiedzy jak wytwarzać dane dobro, dokumentacja techniczna, receptura,
  instruktaż,

• licencja - uprawnienie do wykorzystania rozwiązań naukowych chronionych patentami lub prawami
  autorskimi np. zakup wynalazku,

• leasing - polega na wydzierżawieniu maszyn, urządzeń itp. importer może z nich korzystać bez
  konieczności zakupu,

• migrację siły roboczej,

• obroty kapitałowe np. inwestycje, kredyty.

23. Rodzaje polityki państwa wobec handlu zagranicznego

Politykę i stosunek państwa do handlu zagranicznego może być skrajnie różny, ale w zasadzie można wymienić

dwa główne sposoby postępowania państwa:

• polityka wolnego handlu -państwo nie ingeruje w handel, nie określa jego wielkości. Uważa bowiem, że handel

ten przynosi duże korzyści, w tym zwiększając konkurencję pozwała na podnoszenie jakości i spadek cen. Wolny

handel wzmaga innowacyjność i pozwala na utrzymanie wydajności na wysokim poziomie,

• polityka protekcyjna - państwo reguluje obroty handlowe, mając na celu ochronę własnego rynku przed

• 
  napływem obcych towarów. Przejawia się nie tylko ochroną własnego rynku , ale i wspieraniem krajowego

• 
  eksportu. Polityka protekcyjna przynosi określone korzyści w krótkim okresie czasu (spadek importu, ochrona

• 
  własnych firm) ale w dłuższym terminie powoduje wzrost cen, spadek wydajności i zacofanie technologiczne,

• 
  zwłaszcza w takim kraju jak Polska.

Polityka protekcyjna państwa może się przejawiać przez:

• nakładanie ceł, czyli opłaty pobieranej przez państwo przy przywozie, przewozie lub wywozie towarów

poza terytorium danego kraju. Cła mogą być (ze względu na cel):

• ochronne - w celu ochrony rodzimego rynku z ważnych powodów np. przemiany gospodarcze,

• fiskalne - najczęściej nakładane na dobra luksusowe w celu zdobycia przez budżet dodatkowych

przychodów,

• antydumpingowe - wyrównują cenę towaru, który jest sprzedawany poniżej kosztów jego wytworzenia,

• 
  np. w stosunku do ceny światowej,

• odwetowe - nałożenie ceł w odpowiedzi na podobne działania partnera handlowego,

- stosowanie opłat wyrównawczych - podobne do ceł antydumpingowy, mają charakter zmienny

i bardziej elastyczny, powszechnie stosowane przez Unię Europejską,

- ograniczenia ilościowe (kontyngenty) - państwo przyznaje innemu państwu lub producentowi określony limit, który

pozwala na import tylko określonej liczby towarów. Działania te mogą towarzyszyć generalnemu zakazowi importu

danego towaru. Narzędzie dosyć korupcjogenne,

- narzucanie barier administracyjnych i technologicznych - dotyczą dodatkowych warunków jakie musi

przedsiębiorstwo sprowadzające towary lub usługi ,np. normy zdrowotne, ochrony środowiska,

bezpieczeństwa pracy. Stanowią dużą zaporę dla przedsiębiorców z krajów słabiej rozwiniętych

dla wejścia na rynki państw zachodnich (zwłaszcza Unii Europejskiej).

• wspieranie własnego eksportu - poprzez jego promocję lub dopłacanie do niego.

W zależności od celów polityki handlowej wyróżnia się cła:

1. prohibicyjne - zahamowanie importu określonych towarów,

2. protekcyjne - ochrona interesów rodzimych producentów,

3. reglamentacyjne - regulujące kierunki i strukturę handlu zagranicznego.

Schemat bilansu płatniczego w obrocie zagranicznym

1. Obroty Bieżące	Aktywa	Pasywa
1. Towary	Eksport	Import
Bilans Handlowy
2. Usługi (transportowe, turystyczne, telekomunikacyjne, itp.) oraz płatności z tytułu inwestycji zagranicznych i oprocentowania kredytów zagranicznych	Wpływy	Wydatki
Saldo obrotów towarowych i usług (1 + 2)
3. Transfery nieodpłatne	Otrzymane	Przekazane
Bilans obrotów bieżących (1+2 + 3) II. Obroty kapitałowe i zmiany rezerw
4. Kapitał długoterminowy	Dopływ	Odpływ
5. Kapitał krótkoterminowy	Dopływ	Odpływ
6. Zmiany rezerw walutowych	Spadek	Wzrost
7. Saldo błędów i opuszczeń	Dodatnie	Ujemne

23.Równowaga rynkowa

24. Polityka ekonomiczna a planowanie gospodarcze

24.1. Procesy tworzenia decyzji gospodarczych - planowanie

Współzależności występujące między różnymi formami i kierunkami oddziaływań państwa na gospodarkę rodzą

potrzebę prowadzenia ich w sposób spójny, skoordynowany. Polityka gospodarcza powinna być realizowana nie w

drodze podejmowania decyzji ad hoc przez różne organy państwowe, lecz według kompleksowo zaprogramowanych

ustaleń, według pewnego planu.

Jak wiadomo, podjęcie decyzji przez podmiot rozumny - chcący, żeby była ona racjonalna, a działanie sprawne -

następuje w wyniku szeregu czynności decyzję tę przygotowujących. W ich toku sporządza się zwykle, w formie mniej

lub bardziej rozwiniętej (czasem tylko w myśli), opis zamierzonego działania lub możliwych jego wariantów. Opis taki

nazywamy planem, a proces tworzenia i podejmowania decyzji - planowaniem.

Zasadami sprawnego, czyli racjonalnego, działania zajmuje się nauka zwaną prakseologią. Jeden z jej wybitnych

przedstawicieli, T. Kotarbiński, pojęcie planu definiował następująco: „Plan działań danego sprawcy - to opis działań

przezeń zamierzonych [...]; plan - to opis możliwego w przyszłości doboru i układu czynności zjednoczonych

wspólnym celem lub możliwego w przyszłości doboru i układu części składowych wytworu czynności tak

zjednoczonych'".

Planowanie w przyjmowanym przez nas prakseologicznym rozumieniu występuje we wszystkich dziedzinach działalności

ludzkiej - w szkolnictwie, nauce, lecznictwie, administracji, wojskowości i gospodarce - także, co musimy podkreślić, w

gospodarce rynkowej. Bez planu po prostu nie ma żadnego rozumnego działania.

Plan gospodarczy określamy na tym tle jako decyzje dotyczącą działania gospodarczego, a planowanie gospodarczego

a planowanie gospodarcze- jako proces tworzenia i podejmowania decyzji². Temu ujęciu Bobrze odpowiada przyjęte

w terminologii-angielskiej z, zakresu zaradzania strategicznego określenie decision making* - tworzenie decyzji.- Tak też

rozumiemy planowanie w naszych rozważaniach.

Ponieważ działalność gospodarcza ma charakter ciągły, tzn. składa się z działań stale powtarzalnych, przeto i czynności

polegające na podej­mowaniu decyzji muszą być stale powtarzane. Planowanie gospodarcze w związku z tym jest procesem,

w którym biorą udział wszyscy uczestnicy procesu gospodarczego. Dlatego też nie ma sensu spotykane czasem w

publicystyce przeciwstawianie planowania gospodarczego wolności gospodarczej. Konflikt między tymi pojęciami - między

planowaniem i wolnością - powstaje tylko wówczas, gdy do podejmowania decyzji gospodarczych wyłączne prawo uzurpuje

sobie władza państwowa, ustanawiając na nie własny monopol i tylko sobie zastrzegając przywilej podejmowania rozstrzygnięć,

tak jak to się dzieje w systemach totalitarnych. Z sytuacją taką mamy do czynienia - jak już mówiliśmy - w realnym

socjalizmie, gdzie planowanie gospodarcze przyjmuje formę planowania scentralizowanego, przy którym podstawowe decyzje

ekonomiczne pode­jmują centralne organy władzy państwowo-partyjnej. W ustrojach demo­kratycznych wolność gospodarcza

przejawia się m.in. w wolności plano­wania - w uprawnieniu (prawie) wszystkich podmiotów gospodarczych do

samodzielnego tworzenia i podejmowania decyzji odnośnie do swoich działań, w prawie ograniczanym tylko na tyle, na ile jest

to konieczne do zapewnienia niezbędnej ochrony wolności innych podmiotów i wspólnego dobra.

Planowanie jest częścią koncepcyjnej pracy kierowniczej. W małych gospodarstwach zarobkowych, w których funkcje

właściciela, kierownika i wykonawcy często są łączone i wykonywane przez tę samą osobę, a także w gospodarstwach

domowych planowanie występuje w formach prostych. Zajmuje się nim osobiście właściciel lub kierownik firmy oraz głowa

rodziny. W dużych przedsiębiorstwach i instytucjach mamy zwykle do -'•* ^: - czesania 2 wyspecjalizowanymi zespołami ludzi

przygotowujących decyzje kierownicze. Następuje tu oddzielenie czynności polegających na przygo­towywaniu projektów

decyzji od samego podejmowania decyzji.

Przygotowywanie decyzji w formie projektów odbywasię w komórkach organizacyjnych o charakterze sztabowym. Praca w nich

wymaga od­powiednich kwalifikacji fachowych oraz stosowania właściwych procedur, metod i środków technicznych. Powoduje

to profesjonalizację czynności planistycznych. Termin „planowanie" uzyskuje na tym tle znaczenie węższe, służąc do

określania prac sztabowych wykonywanych w toku tworzenia projektów decyzji przez planistów. Natomiast właściwe podej­-

mowanie decyzji - polegające na rozpatrywaniu przygotowanych projek­tów i dokonywaniu wyboru jednego z nich w celu

przyjęcia go za plan działania - staje się atrybutem ścisłego kierownictwa, czyli tzw. decydentów.

Planowanie gospodarcze w tym „sprofesjonalizowanym" znaczeniu rozwijało się w krajach o gospodarce rynkowej w drugiej

połowie XX w. bardzo szybko. Jak pisze J. Gościński⁴, w Stanach Zjednoczonych w latach pięćdziesiątych było ono

prowadzone przez około 8% wielkich prywatnych organizacji gospodarczych, w latach sześćdziesiątych odsetek ten wzrósł

do 85%, a w latach siedemdziesiątych praktycznie wszystkie wielkie organizacje gospodarcze dysponowały

wyspecjalizowanymi służbami

Współczesne planowanie gospodarcze jest procedurą, która polega na świadomym i systematycznym przetwarzaniu

informacji o charakterze ekonomicznym i technicznym oraz na konstruowaniu wewnętrznie spójnych koncepcji strategii

działania (z uwzględnieniem występujących ograniczeń i uwarunkowań) pod kątem najlepszych sposobów osiągania

wyznaczonych celów.

Działalność organów i służb publicznych wymaga szczególnie starannego planowania. W krajach o gospodarce rynkowej

organy państwowe i samorządowe planują działania dotyczące rozwoju i funkcjonowania przedsiębiorstw oraz zakładów

użyteczności publicznej, zagospodarowania przestrzennego miast, osiedli i regionów, rozbudowy infrastruktury, edukacji,

ochrony zdrowia i środowiska naturalnego, obronności kraju. Jedną Z najstarszych form planowania gospodarki

publicznej jest konstruowanie budżetów, czyli planów dochodów i wydatków państwa oraz jednostek samorządu

terytorialnego Planuje się zwykle także oddziaływanie państwa na podmioty gospodarcze poza sektorem publicznym.

Ze względu na występujące w gospodarce współzależności, planowanie to musi mieć charakter makroekonomiczny i

obejmować całą gospodarkę narodową oraz jej powiązania z otoczeniem.

W krajach o gospodarce rynkowej rozwinęła się szeroko teoria planowania i jego zastosowań w polityce

ekonomicznej. Wielkie zasługi mają tu zwłaszcza J. Tinbergen, R. Frish, L.R. Klein, którzy wychodząc z założeń

sformułowanych przez J.M. Keynesa stworzyli jej nowoczesne podstawy. Istotne znaczenie miały też prace W.

Leontiefa poświęcone analizie nakładów i wyników (przepływów międzygałęziowych), niezbędnej w

przygotowywaniu koncepcji polityki strukturalnej.

Planowanie oddziaływań polityki ekonomicznej jest dziś w świecie bardzo zróżnicowane pod względem proceduralno-

metodycznym, instytu­cjonalnym i organizacyjnym.

Zależnie od przyjmowanych kryteriów można wyróżnić pewne typy planowania makroekonomicznego; przedstawia to

tabela

Kryterium		Typ planowania
Czas		krótkookresowe (zwykle roczne)
		średniookresowe (kilkuletnie)
		długookresowe (perspektywiczne)
Szczebel decyzji i stopień rfyrek-		imperatywne - scentralizowane
tywnosci		indykatywne - zdecentralizowane
Pole planu		sektorowe
		regionalne (lokalne)
		narodowe (krajowe) ponadnarodowe
Rozwiązania ustrojowo-systemowe		charakterystyczny dla krajów kapitalistycznych rozwiniętych
		charakterystyczny dla krajów kapitalistycznych
Kryterium		Typ planowania
Czas		krótkookresowe (zwykle roczne)
		średniookresowe (kilkuletnie)
		długookresowe (perspektywiczne)
Szczebel decyzji i stopień dyrektywności		imperatywne - scentralizowane
		indykatywne - zdecentralizowane
Pole planu		sektorowe
		regionalne (lokalne)
		Narodowe (krajowe) Ponadnarodowe
Rozwiązania ustrojowo-systemowe		charakterystyczny dla krajów kapitalistycznych rozwiniętych
		charakterystyczny dla krajów kapitalistycznych

W krajach o gospodarce rynkowej planowanie makroekonomiczne - prowadzone najczęściej w formach

kameralnych, w biurach prognoz i studiów koncepcyjnych - służy przygotowywaniu różnych strategii oddziaływań

rządu na gospodarkę. W okresach nasilenia interwencjonizmu państwowego rozwijały się specjalne rządowe instytucje

planowania gospodarczego w postaci urzędów i ministerstw; wraz z nawrotem tendencji liberalnych instytucje te

redukowano, przekazując czasem cześć niezbędnych prac studialnych oraz programowych do instytutów naukowych i

zespołów ekspertów - doradców rządu. Natomiast planowanie w krajach tzw. realnego socjalizmu utożsamiano z

centralnym administracyjnym zarządzaniem gospodarką. Nie przysłużyło się to gospodarce, planowaniu zaś przyniosło

złą opinię w ocenach społecznych. U wielu polityków pojawiło się swoiste uczulenie na samo słowo „planowanie".

24.2 Treść i struktura planu

W każdym planie działania powinien występować zespół informacji przedstawiających łącznie treść podjętej decyzji.

Informacje te, które nazwiemy elementami planu określają rozstrzygnięcia podmiotu planu w sprawach dotyczących:

1.celu działania

2.środków działania

3.sposobu działania

4.miejsca działania

5.czasu działania

6.wykonawców

Przygotowując decyzję trzeba uwzględnić również warunki (okolicz­ności), w których działanie ma być prowadzone. Są

one związane z ustalonym miejscem i czasem prowadzenia danej działalności, z obowiązującym systemem norm

prawnych, z układem stosunków społecznych, ilością i strukturą posiadanych zasobów oraz ze sposobem

prowadzenia danej działalności. Warunki mogą to ułatwiać lub utrudniać, ograniczać swobodę podmiotu decyzji w

ustalaniu jej treści, a nawet eliminować pewne rodzaje celów i użycie niektórych środków. Warunki tworzą zbiór

elementów, które przy budowaniu planu trzeba przyjąć jako niezależne od woli podmiotu decyzji. Można je jednak

rozpoznać i przewidzieć gromadząc i przetwarzając odpowiednie informacje.

Plan buduje się po to, aby określić zgodny z wolą decydującego podmiotu przebieg zamierzonego przyszłego

działania. Ma ono prowadzić do wytyczonego celu, do jego osiągnięcia w wyznaczonym stopniu i odpowiadać

wymaganiom zasady racjonalnego gospodarowania.

Czynniki uruchamiane przez podmiot decydujący o danym działaniu, czyli środki działania, nazywamy często

zmiennymi decyzyjnymi albo zmiennymi kontrolowanymi, a wpływ warunków (okoliczności) - zmien­nymi

niezależnymi lub zmiennymi nie kontrolowanymi.

Budowanie planu można w związku z tym określić jako poszukiwanie i dobór takich zmiennych decyzyjnych

(kontrolowanych), których uruchomie­nie po uwzględnieniu przewidywanego co do siły i kierunku oddziaływania

zmiennych nie kontrolowanych zapewni osiągnięcie ustalonego celu w wyznaczonym stopniu, miejscu i

czasie. Staramy się w tym postępowaniu albo minimalizować użycie środków, albo - gdy są one określone przez

będące do dyspozycji zasoby i nie ma dla nich w danym czasie innych zastosowań - maksymalizować funkcję

celu angażując całość posiadanych środków. . związku z tym niektórzy autorzy zajmujący się teorią planowania

planu rozróżniają tzw. część predykcyjną, obejmującą rozpoznanie istniejących l określenie przewidywanych

przyszłych warunków wpływających na przebieg procesu, oraz tzw. część imperatywńą, obejmującą ustalenia podmiotu

decydującego (decydenta) w sprawie użycia określonych środków do osiągnięcia wyznaczonego celu. Podmiot decydujący

oczywiście środki te musi faktycznie posiadać; jest to tzw. warunek dopuszczalności programu.

Procedura budowy planu musi obejmować następujące czynności:

1. zbadanie sytuacji w dziedzinach, których ma dotyczyć zamierzone działanie, dokonanie identyfikacji występujących

problemów i postawienie diagnozy,

2. określenie celu (celów) działania, tj. stanu, który powinien być w danej dziedzinie osiągnięty w określonym

czasie,

3. rozpoznanie istniejących i przyszłych warunków działania (okreś­lenie zmiennych nie kontrolowanych),

4. skonstruowanie tzw. części imperatywnej planu, czyli ustalenie środków działania i sposobów ich

użycia, czasu, miejsca, sekwencyjności poszczególnych operacji i ich wykonawców

Dokonując ustaleń wymienionych w punkcie (d) posługujemy się znajomością właściwości poszczególnych

środków, oceną wchodzących w rachubę rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i ekonomicznych. Całokształt

tego rodzaju umiejętności H. Greniewski nazywa bazą teoretyczną planowania.

Na jakość planu, a w konsekwencji na wynik działania i na stopień realizacji celu, wpływa trafność diagnozy,

ustaleń prognostycznych i doboru środków. Można nie osiągnąć celu działania mimo dokładnego zrealizowania

ustaleń imperatywnej części planu, jeśli fałszywa będzie diagnoza lub nietrafne przewidywanie co do przyszłych

okoliczności, w których wykonywanie planu ma przebiegać. Błąd w rozpoznaniu warunków działania może

spowodować, że zaplanowane środki okażą się albo zbyt słabe i ich użycie nie przyniesie pożądanego skutku, albo

zbyt mocne, a wówczas oprócz pożądanych wystąpią również inne następstwa, niepożądane i nieoczekiwane.

H. Greniewski stwierdza, że w trakcie budowania planu między jego podmiotem a poszczególnymi komponentami

logicznej struktury planu występują określone relacje wyznaczające czynności: przewidywania,

nakazywania, stwierdzania i zamiaru.

Pierwsza dotyczy predykcyjnej części planu, druga - imperatywnej, trzecia - bazy teoretycznej, czwarta ~ zadania,

w którego obrębie są ustalane cele działań. Wszystkie te czynności łączy proces dedukcji

Zastosowanie nawet bardzo precyzyjnych instrumentów i metod w diagnostyce gospodarczej, prognozowaniu i

planowaniu nie daje całkowitej pewności zrealizowania założonych celów. Podmiot decyzji musi uwzględnić w

konstrukcji planu czynniki losowe, które mogą spowodować wystąpienie odchyleń układu zmiennych niezależnych od

ich- zachowania się określonego w przyjętej prognozie oraz odchyleń od ustaleń planu w zakresie parametrów

określających skuteczność poszczególnych środków działania i innych zmiennych decyzyjnych. Trzeba mieć możność

dokonania w razie potrzeby korekty planu oraz dostosowania się do nowo powstałej sytuacji. W tym celu niezbędne

jest posiadanie określonych rezerw środków, za pomocą których można wzmocnić działanie już uruchomionych

zmiennych kontrolowanych i zrównoważyć w ten sposób odmienny od przewidywanego wpływ zmiennych nie

kontrolowanych. Wiąże się z tym postulat tzw. elastyczności planu, czyli jego podatności na wprowadzanie

niezbędnych modyfikacji w trakcie wykonywania podjętych zadań.

Odrębnym zagadnieniem jest ustosunkowanie się na dalszą metę do układu warunków, które również mogą być

przedmiotem oddziaływań polityki ekonomicznej i planowania. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić:

1. plany wykorzystania istniejących zasobów i warunków,

2. plany działań przekształcających warunki gospodarowania i powięk­szających zasoby ekonomiczne.

Cechą planów pierwszej grupy, które możemy określić mianem planów eksploatacyjnych, jest ich stosunek do

istniejących (będących do dyspozycji) zasobów i warunków gospodarczych. Elementy te traktuje się jako dane.

Wyznaczają one ograniczenia dla planującego.

Plany drugiego rodzaju nazywamy planami rozwoju. Za przedmiot działania przyjmuje się w nich przekształcenia tych

elementów, które w planach zaliczanych do pierwszej grupy są traktowane jako zmienne niezależne.

Do działań rozwojowych zaliczamy przedsięwzięcia służące powięk­szaniu zasobów kapitału (tj. inwestycje),

rozwojowi nauki i techniki, kształceniu kadr, zagospodarowaniu przestrzennemu kraju, regionów i

mikroregionów, rekultywacji środowiska naturalnego itd.

24.3. Prognozy, programy, plany

Każda działalność będąca przedmiotem planowania jest umiejscowiona w przyszłości, co wiąże się zawsze z wielką liczbą niewiadomych. Dotyczą one zarówno kształtu problemu, który ma być rozwiązany, jak i warunków

(okoliczności), w których działanie będzie przebiegać, a więc wszystkich zmiennych niezależnych od decydującego

podmiotu. Trzeba je rozpoznać i określić.

Zaspokojenie tych potrzeb umożliwiają rozwijające się współcześnie studia prognostyczne, w toku których buduje się

różnego rodzaju prognozy.

Przez prognozę będziemy rozumieć zbiór opartych na naukowych podstawach przewidywań dotyczących pewnych

zdarzeń w przyszłości. Celem prognozy jest rozpoznanie tych zdarzeń. Prognoza nie przedstawia zamiaru czy woli

określonego ukształtowania tych zdarzeń. To ostatnie jest zadaniem właściwego planu działania, w którym oprócz

określenia celów poczynań znajdzie się też dyspozycja w sprawie użycia odpowiednich środków.

Z doświadczenia wiemy, że do osiągnięcia wyznaczonego celu można dochodzić różnymi drogami, używać różnych

środków i sposobów postępowania. Zbiory ustaleń wskazujących na możliwe sposoby prowadzenia działań i użycia

środków do realizacji wysuniętego celu nazywamy programami. Na rozpatrywanie zasługują tylko programy

wewnętrznie zgodne, tzn. obejmujące układy celów wzajemnie niesprzecznych i za­kładające użycie tylko takich

środków, za pomocą których rzeczywiście dany układ celów można realizować. Pod adresem programów trzeba

wysunąć też żądanie, aby miały one charakter ustaleń dopuszczalnych w konkretnych warunkach, czyli

przewidywały użycie tylko tych środków, którymi decydent rzeczywiście rozporządza, aby określały relacje między

nakładami środków a wysuwanymi celami w granicach osiągalnych w danym czasie i miejscu oraz aby zakładały sposoby

działania zgodne z rządzącymi gospodarką prawami.

Spośród różnych wewnętrznie zgodnych i dopuszczalnych programów działania należy wybrać program optymalny, tj.

ten, który zakłada możliwie najbardziej korzystne relacje między stopniem realizacji wy­znaczonych celów a ilością i

rodzajami przeznaczanych na to środków. Następstwem wybrania programu optymalnego będzie decyzja przyjęcia go za

plan działania.

Oczywiście nie zawsze planem działania staje się program optymalny. Procedura określenia, który z programów jest

programem optymalnym, nie jest łatwa; bywa, że popełniane są błędy. Niekiedy o wyborze programu rozstrzygają

czynniki pozaekonomiczne, czasem zaś nawet pozaracjonalne przesłanki. W polityce ekonomicznej istotną rolę

odgrywają układy sił społecznych i różnych grup nacisku, które mogą wywierać wpływ na decydentów, tj. na organy

występujące w rób" podmiotów planu.

Zasięg realistycznego planowąnia zawsze wyznaczają granice sfery, w której dany podmiot może dysponować

środkami współmiernymi do stawianych celów. W stosunku, .do spraw wykraczających poza te granice może on

jedynie wyrażać--życzenia i wypowiadać sądy, nie może jednak przez swoje działanie kształtować tych spraw.

Rozpoznawanie przyszłości, czyli budowa prognoz, ma w związku z tym charakter komplementarny w stosunku

do opracowywania koncepcji projektów decyzji i formułowania ich w postaci programów i planów działania. W

każdym planowaniu, a w planowaniu polityki ekonomicznej szczególnie, prace prognostyczne i programowe

odgrywają bardzo ważną rolę. Muszą one być włączone w procedurę całości prac pla­nistycznych.

Współzależności między prognozą, programem a planem ilustruje biblijna historia o śnie faraona oraz radach

udzielonych przez Józefa. Faraon widział we śnie wychodzące z Nilu krowy - najpierw siedem tłustych, później

siedem chudych. Pełniący funkcję doradcy faraona Józef na podstawie tego snu sformułował „prognozę

gospodarczą" dla Egiptu: siedem lat urodzaju, następnie siedem lat klęsk i nieurodzaju. Prognoza objęła H lat,

okres bardzo bliski przyjmowanemu we współczesnej prognostyce. Józef poszedł dalej - na podstawie swojej

prognozy opracował program polityki gospodarczej dla Egiptu na 14 lat: budowę spichrzy, przygotowanie niezbędnej - jak powiedzielibyśmy dzisiaj - infrastruktury, ściąganie, gromadzenie i magazynowanie nadwyżek podaży

zboża w latach „tłustych" i przechowywanie ich na okres następny - nie tylko dlatego, żeby uniknąć groźby głodu,

ale i, być może, w celu korzystnego eksportu. Jak wiemy z Biblii, faraon koncepcję swojego mądrego doradcy

zaakceptował i nakazał jej realizację, przyjął ją za plan działania. W opowieści tej mamy właściwie wszystkie istotne

elementy sekwencyjności planowania polityki gospodarczej: prognozę, diagnozę, program działań, akceptację

programu i nadanie mu charakteru planu działania przez decydenta. Jedynie metoda prognozowania oparta na

interpretacji snu wydaje się nam wątpliwa, ale nie zapominajmy, że i dziś są ludzie, którzy wierzą w sny, a to był

przecież sen proroczy, i to faraona...

W planowaniu polityki ekonomicznej szczególnie ważnym są prognozy sporządzane nowoczesnymi metodami

dotyczące:

• przyszłych warunków demograficznych (wzrostu ludności , przemian jej struktury )

• zmiany w dziedzinie warunków naukowo-technicznych

• zmian w otoczeniu zewnętrznym kraju, rozwoju stosunków międzynarodowych, warunków handlu zagranicznego

W planowaniu przedsiębiorstw otoczeniem zewnętrznym jest zespół wszystkich czynników i sił rynkowych

, prognozowanie musi więc obej­mować rozpoznawanie tendencji w dziedzinie popytu i podaży interesujących

przedsiębiorstwo produktów i usług, warunków współpracy z partnerami, tendencji w kształtowaniu się cen,

udoskonaleń produktów, możliwości pojawienia się ich substytutów itd.

Prognozy demograficzne są podstawą planowania rozwoju miast i regionów (całość urządzeń zagospodarowania

terenu w skali lokalnej i regionalnej musi być dostosowana do potrzeb ludności), służą za punkt wyjścia planowania

rozbudowy infrastruktury społecznej (urządzeń oświaty, wychowania, ochrony zdrowia itd.), są też niezbędne w

przygoto­wywaniu koncepcji polityki zatrudnienia (wzrost podaży zasobów pracy) i w wielu innych dziedzinach.

Jedną z rozwiniętych form prognoz są współcześnie tzw. scenariusze przyszłych zdarzeń, przedstawiające

prawdopodobny rozwój sytuacji w określonych dziedzinach gospodarki, życia społecznego i politycznego. Mogą one

być sporządzane w ujęciach wariantowych, które wykorzystuje się później przy konstruowaniu różnych strategii

działań.

Istotne znaczenie mają także tzw. prognozy ostrzegawcze, których zadaniem jest ujawnienie i określenie

niebezpieczeństw związanych z określonym niekorzystnym rozwojem sytuacji. Prognoza ostrzegawcza daje

podstawę do podejmowania działań mających na celu zapobieżenie tym niebezpieczeństwom, a więc niedopuszczenie

do spełnienia się prognozy. Znaczną rolę odgrywają np. prognozy dotyczące wzrostu zagrożeń ekologicznych. Taką

prognozą był sporządzony dla Klubu Rzymskiego raport pt. Granice wzrosiu⁹, w którym przewidziano w ciągu 100

lat wyczerpanie zasobów środowiska naturalnego i zahamowanie rozwoju ludności oraz gospodarki naszego globu.

Informacje dostarczane przez studia prognostyczne umożliwiają więc budowę programów oraz wypełnienie określoną

treścią predykcyjnej części planów, co umożliwia formułowanie ustaleń typu decyzyjnego.

24.4. Sfery i podmioty planowania w gospodarce rynkowej

W gospodarce rynkowej wśród uczestników procesu gospodarczego możemy wyróżnić trzy ich grupy:

1. podmioty gospodarcze prowadzące zarobkową działalność gos­podarczą nastawioną na zysk, a więc przedsiębiorstwa (firmy) należące do różnych właścicieli,

2. zakłady i instytucje należące do jednostek samorządu terytorialnego prowadzące działalność gospodarczą w celu zaspokajania różnych potrzeb wspólnych społeczności lokalnych i regionalnych,

3. organy państwowe i inne instytucje wykonujące funkcje regulacyjne wobec gospodarki oraz sterujące działalnością służącą zaspokajaniu potrzeb ogólnospołecznych.

Każda z wymienionych grup podmiotów musi rozwiązywać w toku planowania działań właściwe sobie problemy.

Podmioty należące do pierwszej grupy są uczestnikami procesów rynkowych; planują one swoją działalność

samodzielnie, według własnego uznania i w sposób uznany przez siebie za właściwy, kierując się motywacją

ekonomiczną, tj. dążeniem do uzyskania maksymalnej stopy zysku. Podmioty te działają zgodnie z normami

obowiązującego prawa; na treść ich decyzji władze państwowe i organy samorządu terytorialnego mogą wpływać przez

prawną regulację warunków działania, ustalanie (również na mocy ustaw i uchwał organów samorządu) obciążeń na

rzecz państwa i samorządu (podatki) oraz za pomocą innych instrumentów finansowych. Planowanie prowadzone

przez podmioty zaliczane do pierwszej grupy dotyczy głównie realnych procesów ekonomicznych: produkcji dóbr

materialnych, transportu, usług, obrotu, choć może się odnosić także do pewnych działań związanych ze sferą

regulacji, np. do działalności ubezpieczeniowej, bankowej, informacyjnej itd.

Podmioty zaliczone do drugiej grupy funkcjonują w sferze planowania terytorialnego. Obejmuje ona głównie

problematykę kształtowania rozwoju oraz funkcjonowania urządzeń infrastruktury ekonomicznej i społecznej o

zasięgu lokalnym i regionalnym, służących zaspokajaniu zbiorowych potrzeb ludności w dziedzinie; gospodarki

komunalnej, gospodarki wodnej, ochrony środowiska, lokalnego transportu, ochrony zdrowia, oświaty, kultury, pomocy

społecznej, wypoczynku. Prowadzeniem działalności w tych dziedzinach zajmują się wyspecjalizowane

przedsiębiorstwa i zakłady określane mianem przedsiębiorstw (zakładów) użyteczności publicznej.

Mogą one być zasilane finansowo przez budżet samorządu terytorialnego. Do sfery planowania terytorialnego należy

także regulacja problemów zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska w skali lokalnej i regionalnej.

Trzecia grupa, którą nazwiemy sferą planowania makroekonomicz­nego krajowego (narodowego), to obszar

rozstrzygnięć organów władzy państwowej i naczelnych organów administracji w ich regulacyjnych oddziaływaniach

na gospodarkę. W tej sferze mieści się planowanie polityki gospodarczej państwa.

Planowanie działalności niektórych sektorów gospodarki w skali ogólnokrajowej zostało zapoczątkowane przez rządy

państw już w czasie pierwszej wojny światowej. Wykształcił się w ten sposób pewien typ planowania dyrektywnego i

administracyjnego, podporządkowanego celom gospodarki wojennej. W podobnym kierunku poszły później rozwiązania

systemowe w Związku Radzieckim, gdzie powstał nakazowo-rozdzielczy mechanizm zarządzania gospodarką. W

latach trzydziestych model planowania wojennego stosowały Niemcy hitlerowskie oraz Japonia.

Pewne elementy planowania makroekonomicznego, służące korekcie i wsparciu działań mechanizmów rynkowych,

pojawiły się w latach trzydziestych w Stanach Zjednoczonych (za czasów prezydentury FD. Roose-veita). Planowaniem

objęto całokształt interwencyjnych działań rządu mających na celu walkę z kryzysem, a zwłaszcza realizację

zakrojonych na wielką skalę robót publicznych.

Planowanie makroekonomiczne prowadzono w latach międzywojennych także w Polsce. W 1936 r. utworzono przy

gabinecie wiceprezesa Rady Ministrów Biuro Planowania, które opracowało czteroletni państwowy plan inwestycyjny

na lata 1937-1940 (w jego ramach budowano m.in. Centralny Okręg Przemysłowy), a następnie zarys

perspektywicznego planu gos­podarczego na okres 15 lat (1939-1953), obejmujący pięć etapowych planów

trzyletnich¹⁰. W pierwszym etapie miał być rozbudowany przemysł obronny, następnie komunikacja i motoryzacja,

później zaś główny nacisk miał być położony na modernizację rolnictwa, a następnie na urbanizację kraju i ulepszanie

jego struktury gospodarczej i przestrzennej. W czasie drugiej wojny światowej przy rządzie RP z siedzibą w Londynie

działała komisja do spraw planu gospodarczego, która przygotowała projekt długookresowego planu odbudowy kraju

i rozbudowy jego potencjału. Po drugiej wojnie światowej, po krótkim okresie prób samodzielnego kształtowania

rozwoju zgodnie z własnymi potrzebami. _i tradycją można było zauważyć w trzyletnim planie odbudowy systemem

planowania w Polsce uformowano według wzoru radzieckiego.

Spośród krajów zachodnich stosunków^ najbardziej rozwinięte formy przyjęło planowanie gospodarcze we Francji,

gdzie na początku 1946 r. powstał Generalny Komisariat Planu. Planowanie gospodarcze w latach czterdziestych

wprowadzono w Japonii i w Indiach, a w Europie -w Norwegii (1947 r.), następnie w Holandii (1950 r.) i w

Hiszpanii (1956 r.). Próby zorganizowania systemu planowania były podejmowane także w Wielkiej Brytanii i we

Włoszech. Wysokim stopniem centralizacji do 1978 r. odznaczało się planowanie w Hiszpanii, następnie dokonano

zasadniczej przebudowy i przyjęto rozwiązania zdecentralizowane.

Współcześnie w demokratycznych krajach o gospodarce rynkowej podejmowanie podstawowych decyzji dotyczących

polityki ekonomicznej należy do kompetencji parlamentu i Rady Ministrów, przygotowywaniem zaś projektów decyzji

i wchodzących w rachubę opcji i wariantów działań zajmują się sztabowe organy rządu. W Polsce do końca 1996 r.

funkcje te spełniał Centralny Urząd Planowania; z dniem l stycznia 1997 r. sporą część jego zadań przejęło

Rządowe Centrum Studiów Strategicznych. W programowaniu polityki gospodarczej istotną rolę odgrywa też zwykle

Ministerstwo Finansów. Koordynację działań poszczególnych re­sortów w projektowaniu poczynań polityki

gospodarczej zapewnia Rada Ministrów, a tok czynności organów rządowych reguluje ustalona nor­matywnie lub

zwyczajowo procedura, która określając zadania i sekwencyjność czynności uczestników planowania

makroekonomicznego służy przygotowaniu spójnych rozstrzygnięć polityki, w formie nadającej się do rozpatrywania

przez najwyższe władze państwa.

Konstrukcja planów makroekonomicznych jest dziś przedmiotem szerokich studiów¹¹. Dotyczy to przede wszystkim

rozstrzygnięć znajdujących wyraz w budżecie państwa jako planie jego dochodów i wydatków (zwykle na okres

jednego roku), a także w rozpatrywanych przez parlament założeniach i programach polityki ekonomicznej lub w

planach społeczno-gospodarczych, jeśli są stosowane.

W systemie gospodarki rynkowej budowa programów i planów krajowych jest wprawdzie wewnętrzną

sprawą rządu i administracji państwowej stosowana procedura 'powinna jednak uwzględniać relacje ' między

działaniami podejmowanymi przez państwo a postępowaniem innych podmiotów. Stosunkowo ścisłe powiązania

występują między rozstrzygnięciami organów rządowych a planowaniem jednostek samorządu terytorialnego, które

często wymagają zasilania z budżetu państwa i muszą być odpowiednio wcześnie informowanie o wchodzących-w' rachubę

dotacjach, o gwarantowanych przez rząd kredytach czy też o wprowadzanych w tym

zakresie ograniczeniach.

Ponieważ polityka ekonomiczna z racji swoich funkcji oddziałuje na wszystkich uczestników społecznego procesu

gospodarczego, wpływając na kształt dotyczących ich ograniczeń i motywacji, za bardzo pożyteczne uważa się

publiczne prezentowanie przez rząd programów polityki ekonomicznej na bliższą i dalszą przyszłość. Programy te

spełniają, ważne funkcje informacyjne. W związku z tym mówi się o indykatywnych funkcjach planowania

krajowego, które nawet w razie braku silniejszych form ingerencji inspiruje decyzje podmiotów gospodarczych i

wpływa na ich planowanie. I odwrotnie, w planowaniu poczynań rządu istotne znaczenie ma rozpoznanie zamiarów

przedsiębiorców oraz organizacji gospodarczych i związków zawodowych. Dlatego w niektórych krajach tworzy się

instytucje zajmujące się utrzymywaniem kontaktów i wymianą opinii między organami rządu i przedstawicielami

przedsiębiorców oraz związków zawodowych. W całokształcie procesów planowania w gospodarce rynkowej wytwarza

się w ten sposób sieć współzależności (informacje, negocjacje) między planowaniem podmiotów gospodarczych,

organizacji społeczno-zawodowych oraz organów administracji rządowej i samo­rządowej ^l2.

Obecnie obserwujemy wykształcanie się czwartej sfery planowania makroekonomicznego: planowania w skali

międzynarodowej (ponad­narodowej). Rozwija się ono w ramach działalności Unii Europejskiej podejmuje

problematykę długookresowego regulowania zasad współpracy i pogłębiania integracji należących do niej krajów, w

tym m.in. wprowadzenia wspólnej waluty oraz prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej, rozwoju

regionalnego, strukturalnej, przemysłowej i rolnej¹³. Z kolei w wyniku inicjatyw podejmowanych już w latach

osiemdziesiątych przez Radę Europy w skali europejskiej prowadzi się studia strategiczne nad przestrzennym

zagospodarowaniem naszego kontynentu. Podstawą jest uchwalona na konferencji w Torremolinos (Hiszpania)

Europejska Karta Planowania Przestrzennego, określająca jako cel tego planowania zapewnienie warunków

harmonijnego rozwoju społecznego i ekonomicznego regionów, poprawy poziomu życia ludności, racjonalnego

wykorzystywania i ochrony zasobów naturalnych i środowiska oraz przestrzeni¹⁴. Poważnie za­awansowane są studia nad

kierunkami zagospodarowania przestrzeni europejskiej¹⁵,

Jednocześnie różne multilateralne organizacje zajmują się planowaniem współpracy i zagospodarowaniem

przestrzennym wielu regionów przy­granicznych. Interesującym tego przykładem jest rozpoczęta w 1978 r. działalność

„Wspólnoty roboczej prowincji, regionów i republik wschodnich Alp - AIpe-Adria", do której należą: Bawaria (RFN),

region Friulj-Yenezia Giulia (Włochy), region Gyor-Sopron (Węgry), Chorwacja, region Lombardii (Włochy), kraj

Karoten (Austria), kraj Oberosterreich (Austria), kraj Salzburg (Austria), Słowenia, kraj Steiermark (Austria), region

Trentino-AIto Adige (Włochy), region Vas (Węgry), region Yeneto (Włochy). Współpraca obejmuje planowanie

zagospodarowania przestrzennego, ochronę środowiska naturalnego, rozwój transportu i komunikacji, nauki i kultury,

wspieranie działalności gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i turystyki¹⁶.

Wyraźnie kształtuje się więc nowa tendencja do internacjonalizacji planowania makroekonomicznego i

makroprzestrzennego. Stwarza to nowe wyzwania także dla polskiej polityki gospodarczej, zwłaszcza że z ini­-

cjatywami wspólnego planowania naszych zachodnich regionów przy­granicznych systematycznie występuje RFN

24.5. Funkcje planowania krajowego (makroekonomicznego)

W sferze krajowego planowania makroekonomicznego — która nas szczególnie interesuje, gdyż w jej obrębie

formułowane są koncepcje i kierunki polityki gospodarczej - możemy wyróżnić trzy podstawowe dziedziny.

Pierwsza dziedzina obejmuje problematykę strategii rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, a więc

oddziaływania na wzrost gospodarczy i przemiany strukturalne w dłuższych okresach. Jest to dziedzina studiów nad

kierunkami i sposobami stymulowania procesów rozwoju, obejmująca także badania prognostyczne i analityczno-

diagnostyczne; ich polem jest cała gospodarka narodowa oraz jej otoczenie. Prace te dotyczą również ustalania

kierunków, założeń i zasad przestrzennego zagospodarowania kraju, ochrony środowiska naturalnego i zasobów,

rozwoju regionów, rozbudowy systemów infrastruktury ekonomicznej i społecznej o znaczeniu ponadregionalnym,

wdrażaniu postępu naukowego i technologicznego, rozwoju edukacji narodowej itp. Z planowaniem strategicznym

wiąże się konstruowanie programów rozwiązywania wielkich problemów ekonomiczno-społecznych, np. gospodarki

energetycznej, żywnościowej Ud.

Krajowe planowanie strategiczne może znajdować wyraz w planach perspektywicznych i wieloletnich.

Plany (programy) perspektywiczne, na okres 10-15 lat (czasem dłuższy), dotyczą przede wszystkim problemów

poddających się od­działywaniu polityki ekonomicznej dopiero w długich okresach. Nie ma potrzeby obejmowania nimi

tych odcinków gospodarki, które cechuje zdolność adaptacji do zmieniających się okoliczności. W planach perspek­

tywicznych zwykle precyzuje się więc głównie kierunki oddziaływań zmierzających do powiększania i modernizacji

zasobów kraju, przeobrażeń struktury gałęziowej i przestrzennej, rozbudowy systemów osadnictwa i podstawowej

infrastruktury, ochrony środowiska, poprawy stanu zdrowia ludności, poziomu życia, rozwoju systemów edukacji,

integracji ze wspólnotami międzynarodowymi itd.

Plany (programy) wieloletnie konstruuje się na okresy kilkuletnie (3-5). Przed drugą wojną światową w Polsce

posługiwano się najpierw formą planu czteroletniego (podobnie czyniono we Francji przez wiele lat po drugiej wojnie),

a w 1938 r. zaproponowano plany trzyletnie. W latach pięćdziesiątych w większości krajów upowszechnił się zwyczaj

budowania planów pięcioletnich.

. Obecnie uelastycznia się czasowe ramy wieloletniego , z tendencją do przyjmowania okresów krótszych. Plany

wieloletnie (nazywane też często programami) zawierają zwykle rozwiniętą prezentację założeń, kierunków

działań i sposobów oddziaływań pań­stwa na gospodarkę pod kątem osiągania wytyczonych celów, określając

też instrumentację tych oddziaływań w odniesieniu do różnych sektorów i podmiotów gospodarczych, z

uwzględnieniem właściwych danemu okresowi warunków. Budowę, uzgadnianie i akceptowanie planów wielo­

letnich regulują odpowiednie zasady, dotyczące uczestnictwa w procedurze różnych organów administracji

centralnej, organizacji społeczno-zawodowych, rządu i parlamentu, do którego z reguły należy rozpatrywanie tych

planów.

Druga dziedzina planowania makroekonomicznego dotyczy od­działywań państwa na funkcjonowanie systemu

ekonomicznego i jego podstawowych mechanizmów. Istotne miejsce zajmuje tu planowanie polityki pieniężnej

(czym zajmuje się głównie bank centralny) oraz dochodów i wydatków publicznych (polityka budżetowa).

Zwróćmy uwagę, że w związku z tworzeniem przez kraje Unii Europejskiej unii monetarnej i wprowadzaniem

wspólnej waluty (euro), planowanie polityki pieniężnej dla krajów, które do unii monetarnej przystępują, przejmie

Europejski Bank Centralny we Frankfurcie nad Menem, a więc przechodzi ono do sfery planowania w skali

ponadnarodowej. W dziedzinie tej umiejscowione są też problemy oddziaływań rządu na inne podmioty procesów

regulacyjnych w gospodarce, zwłaszcza na organy samorządu terytorialnego, instytucje ubezpieczeniowe,

zrzeszenia pracodawców i związki zawodowe itd.

O ile głównym zagadnieniem planowania w obszarze pierwszym jest rozwój gospodarczy, o tyle sprawą

podstawową w obszarze dru­gim są: stabilizacja gospodarki, jej równowaga i sprawność. W pew­nych sytuacjach

sprawa ta wysuwa się na czoło problemów poli­tyki ekonomicznej, np. gdy trzeba podejmować walkę z wysoką

in­flacją. Najważniejszą formą tego planowania są wówczas kilkuletnie (najczęściej trzyletnie) programy

stabilizacyjne (lub dostosowawcze), określające działania rządu mające na celu umocnienie pieniądza krajowego

ograniczenie wydatków publicznych, hamowanie wzrostu piać płac i cen , ograniczenie popytu inwestycyjnego

i konsumpcyjnego. Jeśli dany kraj współpracuje z Międzynarodowym Funduszem Walutowym, to w

opracowaniu tego rodzaju programów uczestniczą zwykle z waż­kim głosem doradczym delegowani przez Fundusz

eksperci; w treści planu muszą być uwzględnione wysuwane przez MSF warunki.

Planowanie oddziaływań na mechanizmy funkcjonowania gospodarczego nabrało szczególnego znaczenia w krajach

postkomunistycznych, w związku z przeprowadzaną przebudową ustroju i systemu ekonomicznego. Chodziło zarówno o

likwidację pozostałości nakazowo-administracyjnych metod kierowania przedsiębiorstwami, jak i o zapewnienie

warunków dobrego działania mechanizmów rynkowych. Wiążą się z tym złożone problemy programowania

przekształceń własnościowych, restruktury­zacji, przyciągania inwestycji zagranicznych, przeciwdziałania zjawiskom

recesyjnym.

Programy oddziaływań państwa powinny określać reguły gry dla przedsiębiorstw na okresy wieloletnie. Nie zawsze

udaje się zapewnić stałość tych reguł i wówczas oddziaływanie na mechanizmy systemu gospodarczego przesuwa się

na płaszczyznę planowania w okresach rocz­nych; dotyczy ono głównie bieżącej polityki ekonomicznej oraz budżetu

państwa.

W Polsce nie opracowuje się obecnie narodowych planów gospodarczych na okresy perspektywiczne i wieloletnie, choć

psychologicznie zrozumiała reakcja na nadmiar planowania w latach realnego socjalizmu zaczyna już stopniowo mijać

i coraz częściej mówi się o potrzebie oparcia polityki ekonomicznej na długookresowych programach.

Cechy planu, zawierającego ujęcia skwantyfikowane, ma budżet państwa.

Trzecia dziedzina planowania makroekonomicznego obejmuje plano­wanie sektora publicznego, tj. oddziaływań na

przedsiębiorstwa, zakłady i urządzenia będące własnością państwa lub przez państwo kontrolowane, funkcjonujące w

obrębie systemów infrastruktury (w energetyce, transporcie, gospodarce morskiej, łączności, nauce), a także związane

z systemami obrony narodowej i bezpieczeństwa wewnętrznego. Są to przedsiębiorstwa i inne jednostki o

zróżnicowanych strukturach i zróżnicowanym statusie: przedsiębiorstwa państwowe, przedsiębiorstwa z kapitałem

mieszanym, zakłady budżetowe; w profilu działania łączą one często funkcje ekonomiczne z zadaniami o charakterze

pozagospodarczym. Zazwyczaj właśnie ze względu na te pozagospodarcze zadania włącza się je do sektora, nad

którym państwo sprawuje kontrolę.

Regulacja działalności jednostek sektora publicznego wiąże się czasem z koniecznością zasilania ich w niezbędne

środki. Potrzeby takie powstają zwykle wówczas, gdy ze względów pozaekonomicznych za wskazane uznaje się

zapewnienie dostarczania przez zakłady publiczne produkcji lub usług po cenach nie pokrywających kosztów

wytwarzania. Źródłem uzupełniającego zasilania jest wówczas budżet, z tym że rozmiary i kierunki zasilania (dotacje)

określone są w specjalnych programach

Istnienie i funkcjonowanie zakładów i urządzeń użyteczności publicznej jest źródłem tzw. korzyści zewnętrznych dla

przedsiębiorstw prywatnych. Odpowiednio sterując rozwojem i rozmieszczeniem zakładów użyteczności publicznej

można oddziaływać na proces rozwoju gospodarczego w układzie gałęziowo-rodzajowym i terytorialnym; w związku

z tym planowanie w obszarze tych zakładów spełnia także funkcje operacyjno-instrumentaJne względem strategii

rozwoju określonej w planach perspektywicznych i przestrzennych.

Przedstawione tu trzy dziedziny planowania krajowego dopełniają się, obejmując łącznie całość problemów

podejmowanych przez politykę ekonomiczna w skali państwa, natomiast różnią się stopniem szczegółowości

dokonywanych ustaleń i sposobami ich przygotowania. Ustalenia dotyczące strategii rozwoju są zwykle

formułowane w ujęciu długookresowym i w sposób ogólny, decyzje zaś w sprawie zakładów i urządzeń użyteczności

publicznej o znaczeniu krajowym trzeba nieraz przygotowywać i podej­mować indywidualnie, zwłaszcza gdy budzą

kontrowersje (np. budowa elektrowni atomowej).

Nie wymieniamy tu odrębnie problemów stosunków gospodarczych z zagranicą, gdyż występują one we wszystkich

omawianych obszarach planowania krajowego. Musimy jednak podkreślić ogromne znaczenie tych problemów w

przygotowywaniu i dokonywaniu ustaleń typu zarówno strategicznego, jak i operacyjnego. Współpraca z zagranicą

w krajach o gospodarce rynkowej jest realizowana głównie przez podmioty gospodarcze, które same planują, nawiązują i

negocjują kontrakty z zagranicznymi partnerami, z rym że istotny wpływ na warunki tej współpracy wywiera polityka

gospodarcza.

W pewnych okresach i sytuacjach w sferze planowania krajowego stosunki z zagranicą mogą mieć wyjątkowe

znaczenie. Rzutują one na kierunki i treść programów polityki gospodarczej wówczas, gdy chodzi np.

0 zmniejszenie rozmiarów zagranicznego zadłużenia aibo o przygotowanie gospodarki krajowej do wejścia w-skład

określonych ugrupowań między­ narodowych.

Sztuka prowadzenia mądrej i skutecznej polityki gospodarczej przejawia się w łączeniu celów doraźnych i strategicznych.

Uzależnione to jest od kompleksowego planowania i oddziaływań we wszystkich obszarach. Bieżące działania

interwencyjne, podejmowane np. w imi? zwalczania bezrobocia, mogą być kojarzone z realizacją długookresowych

planów rozbudowy podstawowej infrastruktury ekonomicznej kraju, oddziaływanie zaś służące umacnianiu równowagi

gospodarczej można wiązać z posunięciami polityki strukturalnej.

Charakter komplementarny w stosunku do planowania krajowego ma planowanie terytorialne, będące sferą działania

samorządów lokalnych regionalnych. Pole i zakres planowania terytorialnego zależą od ustroju

politycznego państwa i jego struktury terytorialno-administracyjnej.

W państwach o administracji scentralizowanej samorząd terytorialny działa zwykle tylko w miastach i gminach;

planowanie terytorialne dotyczy tam głównie problemów o znaczeniu lokalnym. W państwach o ustroju federalnym

planowanie terytorialne może obejmować także ważne zagadnienia makroekonomiczne dotyczące gospodarki

krajów wchodzących w skład federacji. Do zakresu planowania terytorialnego należą z reguły sprawy

gospodarki przestrzennej.

25. Reguły podejmowania decyzji produkcyjnych w gospodarce rynkowej. Równowaga

przedsiębiorstwa

Analizując zachowania przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej uwzględniamy dwie krańcowe sytuacje: doskonalą

konkurencję i monopol.

Konkurencja doskonała istnieje wówczas, gdy spełnione są następujące i- warunki:

• na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających, przy czym nie mają oni wpływu na ceny;

• wszyscy producenci dążą do maksymalizacji zysku;

• oferowane do sprzedaży towary mają jednakowe (zbliżone) wartości użytkowe;

• kupujący i sprzedający mają doskonalą znajomość rynku

• istnieje doskonała mobilność czynników wytwórczych

Przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku (który stanowi różnicę miedzy utargiem całkowitym i kosztami

całkowitymi) będzie zwiększało produkcję do takich rozmiarów, przy których koszty krańcowe będą równe

utargowi krańcowemu (czyli cenie).

Na rys. YI1.S w punkcie C następuje przecięcie krzywej kosztu krańcowego z utargiem krańcowym (ceną). Oznacza to,

że odcinek OD wyznacza optymalne rozmiary produkcji. Osiągając takie rozmiary produkcji przedsiębiorstwo znajduje

się w stanie równowagi, czyli osiąga tzw. optimum ekonomiczne. Dalszy wzrost produkcji jest dla przedsiębiorstwa

niekorzystny, ponieważ koszty krańcowe, tzn. koszty wytworzenia każdej następnej jednostki wyrobu, są wyższe niż

cena, którą można uzyskać na rynku, a wiec dodatkowa produkcja byłaby dla przedsiębiorstwa nieopłacalna

. Natomiast produkcja na poziomie niższym niż OD oznacza, że przedsiębiorstwo nie wykorzystuje wszystkich możliwości

maksymalizacji zysku. Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi, dopóki nie zmieniają się ceny produkowanych

przez nie wyrobów oraz ceny czynników produkcji.

Inaczej zachowują się przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną. Mają one wpływ na podaż i ceny. Kontrolując

sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to jednak

równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów produkcji (korzystnej np. ze względu na

możliwość obniżenia kosztu jedno­stkowego) muszą się liczyć z koniecznością obniżenia ceny. Utarg krańcowy i

przeciętny kształtują się wiec inaczej niż w warunkach konkurencji doskonałej (gdzie, jak pamiętamy, były one niezależne

od przedsiębiorstwa). W warunkach monopolu wzrost rozmiarów podaży wywołuje spadek ceny. Spada więc zarówno

utarg przeciętny, jak i utarg krańcowy. Utarg krańcowy (czyli przyrost utargu uzyskany dzięki zwiększeniu sprzedaży

o jednostkę) spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, każde bowiem zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga

dalszego obniżenia ceny produkowanych wyrobów (por. rys. YII.6). Reakcja popytu na zmianę ceny może być różna,

zależy to od stopnia elastyczności popytu (zależności te były analizowane w rozdziale II).

Równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego wyznacza punkt zrów­nania utargu krańcowego z kosztem

krańcowym (punkt C na rys. VII.6). Przedsiębiorstwo monopolistyczne maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji

równej OD, wówczas bowiem krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą kosztów krańcowych. Mówimy, że

przedsiębiorstwo znajduje się wtedy w równowadze. Rozmiary produkcji większe niż OD oznaczają, że utarg

krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego; zwiększanie produkcji staje się więc nieopłacalne. Z kolei przy

rozmiarach produkcji niniejszych od OD utarg krańcowy jest większy od kosztów krańcowych, co oznacza, że wskazane

jest zwiększenie rozmiarów produkcji do poziomu OD, gdyż przynosi to dodatkowe zyski.

Przedsiębiorstwa monopolistyczne osiągają optimum ekonomiczne (czyli rozmiary produkcji zapewniające

maksymalizacje zysku) przy mniejszych rozmiarach produkcji niż przedsiębiorstwa działające w warunkach wolnokon-

kurencyjnych. Z porównania rys. YII.5 i rys. YII.6 wyraźnie widać, że punkt D na osi odciętych wyznaczający optimum

ekonomiczne w monopolu znajduje się bliżej punktu O niż punkt D wyznaczający optimum ekonomiczne

przedsiębiorstw działających w warunkach konkurencji. Istotne jest także to, że monopoliści mogą ograniczać produkcję

do rozmiarów niższych niż wyznaczone przez optimum technologiczne, gdyż wysoka cena monopolowa gwarantuje duże

zyski nawet przy relatywnie wysokich jednostkowych kosztach produkcji. Takie praktyki monopolistyczne wyraźnie

ukazują społeczną szkodliwość monopolu.

Zarówno doskonalą konkurencję, jak i sytuacje monopolu, w którym przedsiębiorstwa mogą dość swobodnie wpływać

na poziom cen, należy traktować jako modele teoretyczne odległe od rzeczywistości. Bardziej zbliżony do rzeczywistej

sytuacji rynkowej jest model konkurencji monopolistycznej oligopolistycznej, w którym występują duże

przedsiębiorstwa mające dość znaczny wpływ na sytuację rynkową i równocześnie konkurujące między sobą cechami

użytkowymi produktów, charakterem reklamy, udogodnieniami w sprzedaży, obsłudze i naprawie towarów.

Możliwości podnoszenia (czy utrzymania wysokiego poziomu) cen ograniczone są także istnieniem dóbr

substytucyjnych i konkurencyjnego importu.

Dotychczas koncentrowaliśmy się na trybie podejmowania decyzji dotyczących rozmiarów produkcji w

przedsiębiorstwach działających w otoczeniu rynkowym i nastawionych na maksymalizację zysku. Kolejne ważne

decyzje dotyczą wyboru struktury asortymentowej produkcji, metod wytwarzania, perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa

oraz inwestycji. Warunek maksymalizacji zysku sprawia, że przedsiębiorstwa muszą wszystkie te decyzje podejmować

w sposób racjonalny, oparty na rachunku ekonomicznym.

Przy wyborze struktury asortymentowej przedsiębiorstwa dążą do powięk­szenia produkcji każdego asortymentu do

rozmiarów, przy których następuje zrównanie ceny tego wyrobu z kosztami krańcowymi. Punkt ten wyznacza zarazem

granice opłacalności produkcji poszczególnych asortymentów. Przy « podejmowaniu decyzji asortymentowych

przedsiębiorstwa muszą uwzględniać ^:— rozmiary popytu na poszczególne wyroby. Wymaga to dobrego rozeznania

potrzeb oraz wiąże się z nakładami na marketing.

Dążenie do maksymalizacji zysku wyraża się też w prowadzeniu racjonal­nego rachunku kosztów oraz poszukiwaniu

optymalnych metod wytwórczych (ten. stosowanej w przedsiębiorstwie kombinacji różnych zasobów). Zakładając, że

ceny poszczególnych zasobów są dane (czyli nie zmieniają się w okresie podejmowania decyzji), można wyodrębnić

dwa warianty:

1. Przedsiębiorca dysponuje określonym kapitałem na zakup zasobów w celu prowadzenia działalności produkcyjnej.

Stara się on wówczas stosować takie metody wytwarzania (takie kombinacje zasobów), które umożliwią

osiągniecie rozmiarów produkcji pozwalających maksymalizować zysk (przy założeniu, że ceny wytworzonych wyrobów

są dane i zapewniony jest zbyt całej produkcji).

2. Przedsiębiorca określa wstępnie, jakie rozmiary produkcji danego wyrobu mogą być sprzedane na rynku, i dąży do

zastosowania takiej kombinacji zasobów, która umożliwia osiągniecie zaplanowanej wielkości produkcji przy

najmniejszych' nakładach zasobów. Ten wariant również może zapewnić realizację maksymalnego zysku.

W praktyce najczęściej przedsiębiorca dysponuje konkretnymi urządze­niami produkcyjnymi, zatrudnia pewną liczbę

pracowników o określonych kwalifikacjach, wykorzystuje konkretną technologię. Wprowadzenie nowej kombinacji

metod wytwórczych będzie uzasadnione ekonomicznie (przyniesie zysk) wówczas, gdy łączne nakłady związane ze

zmianą metod wytwórczych (np. zakup nowych maszyn, szkolenie pracowników, zakup licencji) oraz nakłady

ponoszone na bieżąco (zużycie materiałów i energii, wynagradzanie pracowników) przy wykorzystaniu nowych metod

wytwórczych będą niższe niż nakłady ponoszone przy wykorzystaniu dotychczasowych metod wytwór­czych.

Konieczność poszukiwania i wprowadzania nowych metod wytwórczych umożliwiających obniżkę kosztów dotyczy

zwłaszcza przedsiębiorstw działają­cych na rynku konkurencyjnym, w mniejszym zaś stopniu przedsiębiorstw

monopolistycznych.

Zmiana metod wytwórczych najczęściej wiąże się z działalnością inwes­tycyjną, czyli z modernizacją i rozbudową

istniejących obiektów oraz budową nowych. Inwestycje mogą być finansowane ze środków własnych przedsiębiorstwa oraz

ze źródeł zewnętrznych (np. z kredytów bankowych). Na decyzje l inwestycyjne- podejmowane przez przedsiębiorstwo

wpływają m.in. takie czynniki jak:

'

1. przewidywania dotyczące możliwości sprzedaży dotychczas wytwarzanych i nowych wyrobów i szansy na zdobycie

nowych rynków zbytu oraz cen czynników produkcji i rentowności planowanej produkcji;

2. pomysły umożliwiające wprowadzenie na rynek nowego lub zmodernizowanego wyrobu o dużych walorach

użytkowych lub obniżenie kosztów |wytwarzania dotychczas produkowanych wyrobów (co powinno umożliwić j

obniżenie cen i rozszerzenie rozmiarów sprzedaży);

3. poziom i proporcje podziału zysku przedsiębiorstwa na dywidendy

4) możliwości i warunki uzyskania kredytów inwestycyjnych

4. zachowanie innych (zwłaszcza konkurencyjnych) przedsiębiorstw.

Decyzje inwestycyjne wiążą się zwykle z dość dużym ryzykiem ekonomicznym (niekiedy także technicznym). Finansowe

niepowodzenie inwestycji (strata j zamiast spodziewanych zysków) obciąża przedsiębiorcę, aż do możliwości }

bankructwa i całkowitej utraty kapitału. Skłonność przedsiębiorcy do podejmowania związanego z inwestycjami

ryzyka zależy przede wszystkim od j przewidywanych zysków z tytułu danej działalności gospodarczej.

Rys 7.6Optimum ekonomiczne w warunkach monopolu

Mogą one być zasilane finansowo przez budżet samorządu terytorialnego. Do sfery planowania terytorialnego należy

także regulacja problemów zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska w skali lokalnej i regionalnej.

Koszty cena utarg

Rozmiar produkcji

---