VII-1 „Grób Agamemnona” Juliusza Słowackiego - elementy pamfletu i retoryczność

„Bema pamięci żałobny rapsod” Cypriana Kamila Norwida - retoryczność

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Pamflet - utwór publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający charakter demaskatorskiej i zwykle ośmieszającej krytyki określonej osoby, grupy społecznej, instytucji politycznej.

Retoryka - sztuka wymowy, krasomówstwo; nauka pięknego i sprawnego wysławiania się, obejmująca prawidła doboru słów, konstrukcji zdań, umiejętności argumentacji. Sztuka ta rozwinęła się w starożytności, mistrzami jej byli Sokrates, Cyceron; w renesansie zauważana jest u Piotra Skargi. Wtedy już posługiwano się licznymi środkami artystycznymi w wypowiedziach, które miały pobudzać rozum, wolę i uczucia słuchaczy. Używano:

- pytań retorycznych,

- antytez (przeciwstawienia),

- ciągów stopniowanych epitetów lub szeregów współrzędnych członów (często zdań),

- szyk przestawny, ...

- często powoływano się (Piotr Skarga) na Biblię (stylizacja na język biblijny - przywołanie odpowiednich cytatów).

„Grób Agamemnona”

Słynny wiersz stanowi fragment VIII pieśni poematu podróżniczego „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”. W druku ukazał się razem z „Lilią Wenedą” jako pewnego rodzaju komentarz do tej tragedii, gdyż wymagała ona jego, jako utwór symboliczny (miejscami o symbolice skomplikowanej i niejasnej). Zabytek, który Słowacki zwiedził i który uczynił tematem „Grobu Agamemnona” był właściwie tzw. Skarbiec Atreusza, w owym czasie traktowany jako autentyczny grobowiec wodza wojsk greckich w wojnie trojańskiej.

Wiersz rozpada się na dwie części, tylko w pierwszej mamy temat tytułowy (pobyt w grobie Agamamnona nasuwa poecie skojarzenia z „Iliadą” Homera, która jako epos o wojnie trojańskiej jest według Słowackiego utworem o wielkich ludziach i o wielkich czynach. Ta wielkość przeszłości homeryckiej podkreślana jest w kolejnych zwrotkach, w różny sposób, a obecna cisza grobowca kontrastuje z treścią „Iliady”. Nasuwa to typowo romantyczną refleksję o przemijaniu wielkości w historii. Wszystkie metafory (środki retoryki) w tej części utworu służą przeciwstawieniu dawnej wielkości - obecnej małości, do której dołącza poeta także samego siebie).

„O ! jak daleko brzmi ta harfa złota,

której mi tylko echo wieczne słychać.”

Poczucie własnej małości narzucone przez zestawienie z wielkimi ludźmi epoki Homera prowadzi do ukorzenia się poety przed historią:

„Głęboko jestem pokorny i cichy

tu, w tym grobowcu sławy, zbrodni i pychy.”

Podobny ton odnajdujemy w „Hymnie”, gdzie Słowacki pisał o ukorzeniu się przed własną nicością - tutaj jest to wywołane przytłaczającą wielkością bohaterów „Iliady”. W zwrotce zaczynającej się:

„Tak więc - to los mój na grobowcach siadać

I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych...”

można doczytać się skargi z jaką przyjmowano dotychczasowe utwory Słowackiego - niezrozumienie jego poezji wśród „słuchaczów głuchych”.

Retoryka

Autor wzbogacił swój wiersz (o charakterze retorycznym), nawiązuje przede wszystkim do starożytności (modne w romantyzmie):

- „Krew Atrydów”,

- pracownia Arachny,

- harfa złota (Homera),

- Elektra.

Utwór rozpoczyna apostrofa:

„Niech fantastycznie lutnia nastrojona

wtóruje myśli posepnej i ciemnej.”

(wzorowane na inwokacji w „Iliadzie” Homera),

Jest to swoista prośba o natchnienie do wygłoszenia kolejnych słów.

• zdania wykrzyknikowe:

„Jak mi smutno” (jest to jednocześnie anafora),

„O! cichy jestem jak wy, o Atrydzi”

- personifikacje:

- serce zasnęło,

wiatr przychodzi wzdychać,

kłóci się wietrzyk.

- aluzje mitologiczne:

- Elektra, Arachna.

- elipsy:

„I ma Elektry głos - ta bieli płótno”

„Albo umarłych - i tak pełny wstrętu”

- epitety (liczne, wyszukane):

- nadgrobowe słońce,

- czarne listki,

- ciemny grobowiec, ...

- oksymorony:

- pieśń ciszy,

- słuchaczów głuchych,

- wyliczenia (oparte na kontraście):

- sławy, zbrodni, pychy

- inwersje:

- „głęboko jestem pokorny i cichy”,

- „to los mój na grobowcach siadać”,

- „jeśli napotka grób rycerzy - padnie”,

- przerzutnie:

- „Nad wielkim niczym grób i milczącym

garstką popiołów - ale w moim ręku

ta struna drgnęła”,

- „napędza nasion kwiatów - ale te puchły

chodzą i w grobie latają jak muchy”

- anafory:

- Ani mię

Ani się,

- Tu cząbry

Tu wiatr,

- peryfrazy:

- „Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei

Dla małowiernych serc podobne snowi”

- harfa złota,

- epitety (ich ciągi):

- błahych, wiotkich, kruchych,

- metafora (przenośnia):

- senne królestwa,

- z wielką błyskawicą w oku,

- koń się na powietrzu kładzie,

- słońcu stała się większa szpara,

- onomatopeje:

- świerszcze,

- sykają.

W II części utworu znikają zupełnie motywy homeryckie, ale pozostaje Grecja, we wspomnieniu Termopil i Cheronei. Poeta dalej rozważa pojęcie wielkości i małości ( w innym sensie niż poprzednio ). Zestawia tu starożytną Grecję ze współczesną Polską.

Pamflet

Utwór atakuje tutaj Polaków, ośmiesza i krytykuje społeczność szlachecką, wytyka ich błędy (powstanie listopadowe):

- kraj smutnych ilotów - omówienie (iloci - niewolnicy)

Poeta wystawia rachunek własnemu narodowi, próbuje uświadomić zarówno przyczyny klęski powstania listopadowego jak i utratę niepodległości. W poetyckiej wizji ukazuje siebie mknącego na koniu przez Grecję. Żaden Polak nie ma prawa zatrzymać się pod Termopilami, gdzie Grecy w 480 p.n.e. pod wodzą Leonidasa walczyli bohatersko z Persami. Wszyscy zginęli, nikt nie oddał się do niewoli, a czyn ich na zawsze pozostanie symbolem patriotyzmu i poświęcenia dal ojczyzny. Niestety Polacy nie wykazali takiej odwagi i gotowości poświęcenia życia dla ojczyzny:

- „Na Termopilach ? - Nie, na Cheronei”

(sytuacja Polski przypomina sytuację Greków pod Cheroneą - przegrali na własne życzenie),

„Na Termopilach ja się nie odważę

Osadzić konia w wąwozowym szlaku,

Bo tam być muszą tak patrzące twarze,

Że serce skruszy wstyd - w każdym Polaku.”

Polacy nadal skrępowani łańcuchem niewoli nie mogą bez zażenowania stanąć nad mogiłą Leonidasa, który mógłby zapytać „wiele was było”. Jedynym miejscem w Grecji godnym Polaka jest Cheronea, gdzie w 338 p.n.e. Grecy ponieśli klęskę uciekając w popłochu z pola walki w wyniku czego utracili niepodległość:

Kluczowa strofa:

„Na Termopilach - jaką bym zdał sprawę,

Gdyby stanęli męże nad mogiłą,

I pokazawszy mi swe piersi krwawe

Potem spytali wręcz: „Wiele was było ?” -

Zapomnij, że jest długi wieków przedział. -

Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział ?”

(pytanie retoryczne zawarte w strofie powinno potęgować w ówczesnych Polakach wstyd)

W dalszej części wiersza poeta surowo ocenia postawę Polaków w powstaniu listopadowym, stara się odnaleźć przyczyny upadku niepodległości.

„Nagi trup Leonidasa” jest cały w harmonijnych kształtach, przedstawia człowieka o harmonijnej duszy i ciele (kontrast do złotego pasa i czerwonego kontusza bogato odzianych Polaków).

- „O Polsko !” apostrofa, rozpaczliwe wezwanie,

Upadek Polski tkwi w wadach szlachty, która została nazwana „czerepem rubasznym”. Szlachta nie pozwoliła dojść do głosu masom ludu, tzn. wzięła „duszę anielską narodu”.

Personifikacja Polski (zauważalne echa mesjanizmu), Polska cierpiąca, ułożona w grobie.

Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego działania koszuli Dejaniry, która spowodowała śmierć w straszliwych męczarniach Heraklesa

„Zrzuć do ostatka te płachty ohydne

Tę Dejaniry palącą koszulę.”

(wezwanie Polski do „obudzenia się”)

. „Nowa - nagością żelazną bezczelna -

Niezawstydzona niczym - nieśmiertelna”

(mesjanistyczne powołanie Polski „odrodzi się jak Feniks z popiołów”)

Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonności do wystawnego, pełnego przepychu życia i do naśladowania obcych wyrazów:

„Polsko ! lecz ciebie błyskotkami łudzą

Pawiem narodów byłaś i papugą

A teraz jesteś służebnicą cudzą”

(jest to nawiązanie bądź aluzja do Potockiego „Zbytki polskie” (barok) - przedstawienie bogato ubranego szlachcica, który nosił mnóstwo świecidełek jak „papuga”)

„Posąg z jednej bryły” - to myśl o przezwyciężenu rozbicia i osiągnięciu pełnej jedności narodu (rozbicie społeczne dawnej Polski było przyczyną jej upadku. Siły narodowe zostały osłabione i ukształtowane zostały ujemne cechy psychiki narodowej, a w konsekwencji doprowadziło to do upadku państwa).

W wierszu została jednak zawarta wizja nowej, wolnej Polski - narodu zjednoczonego, spójnego wewnętrznie, a tak potężnego, że „ludy przelęknie”. Nie szczędząc słów poeta zawarł w utworze oskarżenia wobec Polaków:

- Cheronea - symbol klęski,

- czerep rubaszny,

- „oczy otworzone w grobie” - samounicestwienie kraju,

• „pawiem narodów byłaś i papugą” - Polska w Europie przyjęła dumną i pyszną rolę (dama sarmacka),

- „służebnica cudza” - uzależnienie od woli możnych lub podporządkowana zaborcy,

Poeta wyznaje ze wstydem, że sam również nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Identyfikuje się więc z narodem oskarżając siebie (ma prawo oskarżać cały naród):

„Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”

Jest to więc pamflet gniewny, srogi i pełen żalu, nie tylko na tych, którzy kierowali powstaniem listopadowym, lecz na cały naród, przodków, a także i na samego poetę, który poczuwa się do winy.

„Bema pamięci żałobny rapsod”

Rapsod - pieśń o bohaterze. Utwór napisany po śmierci Józefa Bema (zmarł 10.XII.1850 w Aleppo w Syrii). Obraz pogrzebu skonstruował Norwid na wzór pogrzebów dawnych wodzów słowiańskich, a miarę wierszową wzorował na antycznym heksametrze.

Heksametr - w metryce antycznej: wers sześciostopowy,

- polski: wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, występujący w rozmaitych formach rytmicznych, używany najczęściej w funkcji stylizowanej jako sygnał archaicznej epickości i powagi (np. w „Konradzie Wallenrodzie”: „Skąd Litwini wracali ? Z nocnej wracali wycieczki.”).

Norwid:

„Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz”

Cytat (pod tytułem): „Przysięgę złożoną ojcu po dzień dzisiejszy tak zachowałem.”

(Słowa wodza kartagińskiego - Hannibala (247 - 183 p.n.e.) do króla Antiocha o złożonej na żądanie ojca przysiędze, że nigdy nie pobrata się z Rzymianami.)

Dla Norwida postać Bema była wzorem bohaterstwa w wieku XIX.

Wizja pogrzebu łączy cechy pogrzebów dawnych wodzów germańskich i słowiańskich. Ale wiersz ma głównie charakter paraboli (przypowieść - utwór o charakterze dydaktycznym przekazujący myśl moralną przez przykład, podobieństwo, bądź alegorię. Odmiana ta, wzorowana na Biblii służyła głównie homiletyce, popularna też była w literaturze staropolskiej (np. u Piotra Skargi: „Kazania sejmowe”))

Według J.W. Gomulickiego:

• zwrotkę V tłumaczy - „przykład tak trudnej sytuacji historycznej, że trzeba będzie powrócić, wzorem Bema, do przejściowej walki orężnej”,

- zwrotkę VI tłumaczy - „nie odnosi się już do pogrzebu Bema, ale do potężnych i stale postępujących korowodów, wzorujących się na jego bohaterstwie i rycerstwie bojowników wolności, którzy - podobnie jak Jozue z Jerycha - zdobędą „ujęte snem groby” (czyli niedojrzałe umysłowo i moralnie społeczeństwo) nie za pomocą oręża, ale za pośrednictwem cierpliwego i częstego powtarzania >>ciągle tych samych postępowych haseł społecznych i politycznych<<„

- Wiersz powstał kilka miesięcy po zgonie generała w 1851 r., składa się z sześciu strof.

Stylizacja antyczna - przez wprowadzenie heksametru:

• pierwsza strofa:

„Czemu cieniu odjeżdżasz ... - pytanie retoryczne

ręce załamawszy... - ukazany ruch

przy pochodniach - światło

co skrami grają... - przenośnia, personifikacja, (światło, ruch), onomatopeja

miecz wawrzynem zielony - metafora

gromnic płakaniem... - personifikacja

polan - (Polacy) - neologizm

rwie się sokół i koń podrywa... - stylizacja średniowieczna, polowanie na sokoły w królewskich gajach i na polach (ruch) jak tancerz. - porównanie

Wieją, wieją proporce... - ruch

trąby długie we łkaniu... - uosobienie, przenośnia (kształt, ruch, dźwięk)

... i znaki pokłaniają się z góry - przerzutnia

z opuszczonymi skrzydłami - przenośnia

jak włóczniami przebite smoki,...” - porównanie

Na końcu strofy obecne niedomówienia.

druga strofa:

„...panny żałobne... - nagromadzenie epitetów

ramiona

ze snopami wonnymi... - przerzutnia

choć przed wiekami zrobiona... - (chodzi o drogę na cmentarz) niedomówienie

tłukąc o ziemię wielkie,

gliniane naczynia - onomatopeje, epitety

czego klejnot we łkaniu jeszcze

smętności przyczynia.” - onomatopeje, inwersja

trzecia strofa:

„Chłopcy biją w topory - ruch

pobłękitniałe od nieba,... - neologizm (światło, barwa)

w tarcze rude od świateł... - barwa

pod-niebne...” - niedomówienie, neologizm

przenośnia

czwarta strofa:

„...toną... - niedomówienie

wchodząc w światło

księżyca - barwa 4 przenośnie w dwóch wersach

i czernieją na niebie... - barwa, światło

jak gwiazda... - porównanie

chorał ucichł był nagle... - inwersja (czas zaprzeszły)

chorał - muzyczny utwór żałobny

jak fala wyplusnął...” - niedomówienie, porównanie

piąta strofa:

„...czeluście... - przerzutnia

by przesadzić Ludzkość... - graficzne przeznaczenie, podkreślenie tego istotnego frag-mentu

rumaka zaprzem, jak starą

ostrogą...” - porównanie, niedomówienie

szósta strofa:

„...w bramy bijąc...

gwizdając w szczerby toporów... - onomatopeje, (ruch, dźwięk)

mury Jerycha... -nawiązanie biblijne (biblijny Jozue obalił mury Jerycha za pomocą grania trąb i krzyku swoich żołnierzy)

Serce zemdlałe ocucą- pleśń...” - elipsa

.................................................

„Dalej - dalej --” - końcowe niedomówienie

W czasie korowodu ciało wpada w czeluść (śmierć), dusza wędruje dalej.

Jest to wiersz o przezwyciężeniu śmierci, o odrodzeniu się na nowo. Ponieważ Bem bił się za wolność, ten korowód będzie budził takie właśnie uczucia.

Implikacja - składa się z dwóch części: poprzednika zawierającego warunki (przesłanki) i następnika (skutku, wniosku, tezy).

Tutaj: powiązanie, następstwo

Charakterystycznymi elementami wiersza są archaizacje, stylizacje języka, a także sytuacji. Stylizacje antyczne: połączenie pierwiastka antycznego z chrześcijańskim (stylizacja na pogrzeby dawnych (pogańskich) herosów (np. w „Iliadzie”)).

„Nie Bemowi jest ten utwór w istocie poświęcony. Poświęcony jest - „Bema pamięci”! Zbiorowej, społecznej, aktywizującej przyszłe pokolenia pamięci o generale (...).

Zaczyna się nowa era w życiu najpierw tej zbiorowości, która w „siebie bierze” idee Bema - ale też era, w której mają te idee ogarnąć. Stopniowo cały ten świat, całą ludzkość, budzoną przez kroczący coraz dalej pochód, aż „pleśń z oczu zgarną narody”. (...) Wiersz Norwida nie jest zakończony. Używa się w sposób znamienny: używa się anafory, rozpoczęcia nowej strofy - te i następne strofy ma napisać nowa zbiorowość. Koniec wiersza pogrzebowego - staje się początkiem wiersza o pochodzie, o dziejach pochodu, który przekroczy grób.”

---