BOHATER LITERATURY ANTYCZNEJ A ODRODZENIOWA KONCEPCJA CELU I SENSU YCIA CZOWIEKA.
*. Mam wic wskaza, jaki wzorzec postpowania prowadzcego do owego szczcia proponowaa staroytna literatura i jak renesans odniós si do tych propozycji. Naley wic sign do literatury, ale i do filozofii dawnej Grecji i Rzymu, narzucajcej pewien sposób ycia i wywierajcej przecie na ow literatur wpyw, filozofii, która oddziaaa take na renesans. Jest rzecz niemoliw cakowite wyczerpanie tematu, dlatego ogranicz si do zagadnie szczególnie mnie frapujcych, a myl, e istotnych. Spróbuj wic przedstawi kierunki filozoficzne
staroytnoci, dokonujc wyboru pomidzy ich przedstawicielami i ukaza ich aktualno w epoce odrodzenia, Jednym doktrynom powic wicej miejsca, inne zasygnalizuj. Podobnie postpi z utworami literackimi, których wielo uniemoliwia mi wykorzystanie ich wszystkich.
Od najdawniejszych czasów czowiek stara si dotrze do prawdy, któr mia by sposób osignicia szczcia. Staroytni twórcy - filozofowie szukali owego sposobu proponujc pewne postawy bdce wynikiem ich rozmyla i przekona. Du cz bogactwa tej spucizny przyja epoka, która nastpia wiele wieków póniej, ale prezentowany przez ni model celu i sensu ycia zosta przyjty wanie od staroytnych.
Od wczesnej do pónej staroytnoci ywe byo przekonanie, e era szczcia jest ju poza ludmi. Grecy i Rzymianie zoty wiek ludzkoci, jej okres najszczliwszy, umieszczali na pocztku czasów Klasycyzmu , przedstawicielami tego przewiadczenia s Owidjusz, który ow koncepcj przedstawi w "Przemianach" i Hezjod. Drugi z twórców opisywa w "Pracach i dniach" jak dzieje zaczy si od "wieku zotego" , okresu boskiej doskonaoci i szczcia, po którym przyszy gorsze i coraz gorsze wieki, "srebrny", "miedziany" i "elazny"
[vide: w. Tatarkiewicz "O szczciu"]. Bdc zwolennikiem takiego pogldu, Hezjod twierdzi jednoczenie,
e do szczcia moe czowieka przybliy praca. Konieczna jest przy tym pomoc bogów. Istnieje bowiem wysza
sia, która karze za niesprawiedliwo i wyrzdzone komu krzywdy, a wynagradza za sprawiedliwo i dobro, ostrzega dobre i ze czyny ludzi "Prace i dnie" to utwór skierowany przeciwko Persesowi - bratu Hezjoda, z którym autor toczy przed sdem spór o majtek. W procesie tym sdziowie przekupieni przez Persesa wydali wyrok krzywdzcy Hezjoda. Zwraca si on wic do swego brata wyjaniajc mu, e na ziemi istniej dwa rodzaje
walki - walka dobra i poyteczna, skaniajca ludzi do wspózawodnictwa w uczciwej, intensywnej pracy i walka za
sprowadzajca ich ze susznej drogi postpowania i powodujca nieszczcia i wojny. Z walk wybra Perses. Hezjod pragnie sprowadzi brata z drogi zej walki na drog wspózawodnictwa w pracy prowadzcej do dobrobytu i umoliwiajcej osignicie zadowolenia z ycia. Praca jest bowiem nie tylko koniecznoci, lecz obowizkiem kadego uczciwego czowieka; jedynie praca moe przybliy do szczcia. Czowiek, który pracuje, cieszy si te yczliwoci bogów i ludzi. Bezczynno natomiast prowadzi go do zych czynów, za które Zeus surowo karze. Goszc pochwa pracy Hezjod myli przede wszystkim o rolnictwie [vide: M. Cytowska, Hanna Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie"]. Przedstawicielem tego tradycyjnego mylenia uznajcego zaleno szczcia od wyroków boych i boej sprawiedliwoci jest Herodot. Zosta on uznany za ojca historii. Jego "Dzieje", bdce pierwszym historycznym dzieem, s utworem, w którym mit przeplata si z rzeczywistymi faktami.
Wedug Herodyta dzieje wiata to acuch win i kar. Kade wykroczenie przeciw bogom zostaje w ostatecznym rozrachunku ukarane. Zatem szczcie moe zapewni tylko podporzdkowanie si woli [vide: M. Cytowska, H. Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie" str.76-77]. Du popularno w staroytnoci zdoby
sobie stoicyzm, którego przedstawicielem by Zenon z Kition. W swoim dziele pt. "O naturze czowieka" stwierdzi, e najwyszym celem jest y zgodnie z natur, to znaczy y zgodnie z dobrem i szczciem, bo - jak mówi - "kto
uczestniczy w cnocie i wykonuje zgodnie z zasadami cnoty swoje dziaania, sam staje si dobrym czowiekiem, a
nastpstwem tego jest rado, zadowolenie i tym podobne stany". Cnota jest jednym dobrem samowystarczalnym i
niepodzielnym. Wszystkie inne wartoci, jak bogactwo, wadza, a nawet zdrowie s obojtne; niektóre z nich s jedynie godne wyboru, inne - odrzucenia. Najwiksz przeszkod w osigniciu cnoty, a wic i szczcia, s
namitnoci, dlatego jeli kto chce osign idea mdrca, musi je w sobie cakowicie zwalczy. Idea ten polega na
obojtnoci na wszystkie wartoci z wyjtkiem cnoty i nieuleganiu jakimkolwiek afektom, poniewa wprowadzaj one niepokój w duszy czowieka.
Stoicyzm znalaz sobie wielu wyznawców, wród których znalaz si i Epiktet. czy on waciwie elementy
nauki z pogldami cyników. Gosi wic konieczno wyzwolenia si od namitnoci, cnot uwaa za jedyne
dobro, a ludzi którzy j osignli, za wolnych, bez wzgldu na to, do jakiej klasy spoecznej nale . W literaturze
staroytnej, zwaszcza pochodzcej z okresu hellenistycznego, czsto ukazywanym sposobem na osignicie
szczcia by ywot na onie przyrody, daleko od zgieku i haasu miast. Ukazywanie wic wyidealizowany obraz wsi nie dostrzegajc rzeczywistego, wypenionego cik prac rolnika. Przedstawicielem takiej bukolicznej
poezji by Teokryt. I tak np. treci jego IX idylli pt "Pasterz owiec lub pasterze krów "jest agon midzy dwoma
pasterzami ,którzy wspózawodniczc ze sob chwal wygody i dostatki ycia pasterskiego, sdzi agonu jest
poeta. Daje on wspózawodnikom podarki, a sam piewa krótk pochwa pieni Agon pozostaje nierostrzygnity [vide; Maria Cytowska, Hanna Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie" W-wa 1981 PWN str. 165]. Pisarzem, który w swoich rozwaaniach na temat osignicia szczcia wykorzystywa argumenty rónych kierunków filozoficznych: cyników, sceptyków i epikurejczyków, by Lukian. Szczególnym kultem darzy on
Epikura, a z sympati odnosi si te do umiarkowanych cyników z powodu trybu ich ycia. Widzia bowiem w ich postpowaniu przeciwstawienie si zbytkowi, faszywemu patosowi i nadtoci. Podziwia szczerze tych filozofów
ulicznych, którzy uczyli ludzi poprzestawania na maym i ograniczania potrzeb, gosi, e zwykli mali ludzie
s najlepsi i najszczliwsi, chocia moe nie zdaj sobie z tego sprawy . Takie wanie przekonania umieci w
"Hermotimosie" [vide: Maria Cytowska, Hanna Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie" str. 206]. Rozwaania nad istot szczcia stay si take udziaem rzymskich twórców i filozofów. Jednym z nich by Wirgiliusz, twórca bukalik, który wiele przej od Teokryta. I tak np. w zbiorku "Bukaliki" wpywy twórczoci Teokryta przejawiaj si w wykorzystaniu greckich imion pasterzy, niektórych elementów greckiego krajobrazu, a przede wszystkim w tematyce Wergiliusza opiewa wic uroki wsi, na której mona by szczliwym prezentujc zwykle pasterzy, którzy wiod agon poetycki. Wan innowacj jest wprowadzenie jako ta w eklogach
VII i X czarownej Arkadii, krainy wiecznej szczliwoci. Najsynniejszym utworem Wergiliusza jest sielanka IV.
Zapowiada ona odrodzenie wiata, powrót zotego wieku ze zwizanym z nim pokojem i powszechn szczliwoci. Zatytuowana w rkopisach nazwiskiem Polliona, zawiera na pocztku wezwanie do Muz
sycylijskich, aby opieway waniejsze ni w pasterskich pieniach sprawy. Nastpnie zapowiada poeta narodzenie za
Konsulatu Polliona dziecicia, z którego rozwojem bdzie stopniowo zmienia si cay dotychczasowy wiat. Za
niemowlctwa oczekiwanego chopca nastpi zmiany wród rolin i zwierzt. Rozkwitn pikne, nowe roliny, zgin trujce zioa, dzikie zwierzta nie bd napada na trzody itp. Gdy chopiec doronie powróci legendarny zoty wiek. Utwór koczy si modlitw poety o dugie ycie, aeby wolno mu byo rozsawi przyszego powszechnie oczekiwanego bohatera. Sielanka ta jest wyrazem tsknota autora za lepszym, szczliwym yciem, bez wojen i cierpie. Uroki ycia na wsi i pracy na roli opisuje Wergiliusz w poemacie pt. "Georgiki". W utworze tym poeta chcia ukaza spoeczestwu ogromne wartoci zawodu rolnika i obudzi mio do ziemi dajcej szczcie
[vide: M. Cytowska, Hanna Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie" str.269-272]. Sielankowo jest take cech twórczoci Tibullusa , który w swoich elegiach czy motywy erotyczne z idylloci. Pragnie on przebywa z ukochan w wiejskim ustroniu, oddawa si pracom wieniaczym, radowa skromnym dostatkiem rolników. Czsto daje w elegiach opisy wsi, wiejskich wit i obrzdów. Motyw idylliczny niekiedy jest tak rozbudowany, e zajmuje niemal poow elegii. Wiejska idylla nie stanowi bowiem elementu dekoracyjnego, ale to, na którym przedstawia poeta wizj wasnego szczcia i szczcia ludzkiego w ogóle. Motyw wiejski jest symbolem ycia w pokoju, antytez niszczycielskiej wojny [vide: M. Cytowska, H. Szelest "Literatura grecka i rzymska w zarysie" str.287]. Pisarzem a jednoczenie filozofem, który skupi si gównie na problematyce etycznej by Seneka. Zdoby on wyksztacenie w szkole Sextiusa, która gosia yczliwo czowieka do czowieka, nawoywaa do prawdy i otwartoci ycia, do troski o naleyte wspóycie, do tego, co zapewnia spokój i równowag ludzkiego istnienia. Owe stoickie pogldy przyj Seneka dajc im wyraz w swoich utworach .Do znanych jego pism filozoficznych nale "Listy moralne do Lucyliusza" oraz dialogi: "O krótkoci ycia", "O gniewie", "O niezomnoci mdrca",
"O agodnoci". W ród nich jest równie dialog "O yciu szczliwym", w którym autor zawar swoje rozwaania na temat szczcia. Zaleca on ycie cnotliwe, rozumne, zgodne z natur. Seneka uwaa bowiem cnot za "najwyszy i zasadniczy postulat ycia moralnie dobrego". Nie potpia bogactwa czy wielu przyjemnoci ycia, które z umiarem poytkowane, bynajmniej - wedug niego nie zasuguj na potpienie: "A zatem ycie szczliwe jest to ycie zgodne z natur czowieka i tylko pod tym warunkiem moe je kto osign, e dusza jest przede wszystkim zdrowa i trwa w nieprzerwanym posiadaniu tego zdrowia, z kolei - tryskajca energi i si, dalej - urzekajco hartowna w cierpieniu, przystosowana do wymaga czasu, troskliwa o ciao i sprawy z ciaem zwizane, ale - bez niepokoju,
zabiegajca równie o inne rzeczy, które s w yciu pomocne, ale - bez bawochwalczego podziwu dla którejkolwiek, wreszcie gotowa korzysta z dobrodziejstw losu - ale bez zaprzedania si w niewol". Seneka
domaga si tylko, aby pamita, e kady czowiek nie jest w peni moralnie zdrów, e kady wymaga leczenia, a to
moe zapewni jedynie filozofia, która umoliwia czowiekowi poznanie samego siebie i tym samym sposobi go do
samopoprawy. Pisarz nawouje do yczliwoci i wspóporozumienia, które staje si podstaw wspólnoty midzyludzkiej: "Ni pomylnoci adnej, ni przeciwnoci nie przeywamy osobno ale przepdza si ywot po spou. Nikt te nie zdoa y szczliwie jeeli bdzie, mia na wzgldzie jedynie siebie, jeli wszystko bdzie obraca na
sw korzy: potrzeba y dla drugich jeli chcesz y dla siebie". Seneka uwaa, e we wspóyciu wana jest nade
wszystko przyja i umiowanie czowieka przez czowieka. Std jego sowa: "jeli chcesz by kochany, kochaj". Dalej w owym traktacie "O yciu szczliwym" Seneka stwierdza: "szczliwym mona take nazwa czowieka, który z pobudek rozumu ani nie pragnie, ani te si nie lka, bo przecie równie kamienie nie doznaj lku ni smutku, a tak samo zwierzta, nikt jednak z tego powodu nie nazwie szczliwymi tych istot, którym
brak jest rozumnej wiadomoci szczcia. Seneka i wszyscy ci filozofowie, których wczeniej wymieniem, byli bardzo bliscy ludziom epoki odrodzenia. Renesans gosi wic kult wiata staroytnego, jego filozofii i literatury, jako wzorców wedle których naleao budowa kultur nowoczesn. Wedug tych wzorców uksztatowaa si
filozofia odrodzenia. Jej charakterystyczn cech by eklektyzm. Polega on na wyborze pogldów z rónych
systemów filozoficznych i wizaniu ich w pewn cao. Std te odrodzeniowa koncepcja celu i sensu ycia czowieka pokrywaa si z pogldami staroytnych na temat tego jak sta si szczliwym, jak i po co y. Wówczas to redniowiecznemu ideaowi, który streszcza si w sowach: Bóg i niebo - przeciwstawiono idea odmienny: wiat,
pikno i wiedza. Pesymizmowi wobec doczesnoci przeciwstawiono aktywny optymizm. dza przezwycienia
znikomoci i zmiennoci ycia ludzkiego, która w wiekach rednich wyrazia si chrzecijask ide niemiertelnoci zaziemskiej, teraz staa si dz niemiertelnoci ziemskiej, dz sawy osobistej i trwaoci oraz wspaniaoci dzie doczesnych. Z odrodzeniem czy si humanizm. Jest to denie do osignicia peni czowieczestwa przez studiowanie i przyswajanie sobie kultury staroytnej, przez "wchonicie w siebie
walorów greckich i rzymskich". Bowiem humanizm to przede wszystkim zainteresownie si czowiekiem, jego
yciem zewntrznym i wewntrznym, jego osobowoci , piknem jego ciaa i tym wszystkim, co sprawia mu rado, daje zadowolenie z ycia, z pracy, z penionych obowizków lub co sprawia mu ból, sprowad smutek, zadaje cierpienie. Cech renesansu jest "afirmacja i wyniesieni swego >>ja<<". Odrodzenie to epoka jednostki uniwersalnej, pragncej "rozwin peni mocy i wchon peni ycia", epoka podmiotowoci. Std te
ówczesna literatura porusza najczciej sprawy dotyczce czowieka. Opierajc si zwaszcza na stoicyzmie i
epikureimie przedstawia ona model ycia ludzkiego, jego sens. I tak np. Mikoaj Rej w "ywocie czowieka poczciwego" daje rady, jak rzdzi w dziedzinie pragnie i namitnoci, jak nimi kierowa, jak je wykorzystywa jako motory dziaa, jak podporzdkowywa cnot. Wychwala wic rozkosz ycia wiejskiego, oczywicie ostatniego, dajcego niezaleno i swobod a take upodobanie w kierowaniu kolejnoci rytmiczn prac. Przedstawia on biografi ziemianina od urodzenia po mier, wstawiajc w ni trzy ksigi powicone
modoci, "wiekowi redniemu" i staroci. Wtek biograficzny wypeni mnóstwem wstawek najrozmaitszego
pochodzenia, niele wiadczcych o jego oczytaniu, zwaszcza w autorach klasykach, jak Cecero lub Seneka,
których due traktaty sumiennie postreszcza [vide: J. Krzyanowski, "Dzieje literatury polskiej" str.59].
Bohater utworu Reja to " czowiek poczciwy", polski szlachcic ziemianin przedkadajcy ycie osiade i sielskie
- zapewniajce wygod i dostatek - ponad trudy wojennego rzemiosa. Ten motyw szczcia wynikajcy z moliwoci obcowania z przyrod i prowadzenia na jej onie spokojnego ycia nawizuje do filozofii Tibullusa, Wergiliusza, Teokryta i innych antycznych twórców. Rej bardziej ceni zalety charakteru ni wyksztacenie i nakania do pracy nad sob. Dlatego bohater "ywotu czowieka poczciwego" to czowiek, który w
modoci wiczy swoje ciao i sprawno fizyczn a take zdobywa ogad towarzysk. W dojrzaym wieku jest
obrotny, energiczny gospodarz i handlowiec. Wymaga duo od swych poddanych, ale szanuje ich prac i jest
dla nich dobry. Takie wanie ycie ma sens, zapewnia szczcie. Podobnie myla inny wielki twórca epoki
odrodz3nia - Jan Kochanowski. Pochwa wiata i ycia, jako wartoci trwaych i godnych tego, by o nie zabiega, zawar poeta w "Pieniach". Ju w pierwszej z nich w utworze zatytuowanym "Pie makaroniczna o wyborze sposobu ycia" podkreli korzyci pynce z prowadzenia ycia ziemianina. Taki jest bowiem wniosek z rozmowy czterech osób, bohaterów utworów: zakonnika, kanonika, dworzanina i ziemianina [vide: M. Korolko, "Jana Kochanowskiego ywot i sprawy" str.77]. Rozmiowany w otaczajcym go wiecie, którego urokowi
powici hymn "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary", wraliwy na pikno przyrody opanowanej przez
pracowite donie czowieka, dostrzegajcy w niej ad kosmiczny, który chciaby widzie równie w dobrze
zorganizowanym spoeczestwie. Podziw swój dla urody ycia Kochanowski najpeniej wyrazi w "Pieni
witojaskiej o Sobótce". W cyklu dwunastu pieni piewnych przez panny przy ognisku, ukaza tu "wie spokojn,
wie weso", ogldan oczyma obchodzcymi imieniny zamonego ziemianina, który nie wymaga od wiata
zbyt wiele, ma bowiem gbokie poczucie wartoci czowieka i jest przekonany o wartoci otaczajcej go tradycyjnej
kultury. Zatem najszczliwsze i najspokojniejsze ycie moe zapewni wanie wie. Ów sielankowy cykl pieni
"nie jest poematem filozoficznym o rozlegych horyzontach mylowych: to tylko bezpretensjonalne ujcie spraw,
które szeroko przedstawi >>ywot czowieka poczciwego<<, a które tutaj otrzymay wzorow posta artystyczn".
Optymizm bijcy z "Pieni", wiara w wartoci czowieka i jego osigni, okazao si dla Kochanowskiego desk
ratunku w katastrofalnym przeyciu, które wystawio na prób cay jego pogld na wiat, oparty na - zdawaoby si - niezachwianych postawach, do których dosza podziwiana w epoce renesansu myl filozoficzna staroytnej Grecji i Rzymu. mier ukochanego dziecka, trzyletniej Orszulki, w której upatrywa przysz poetk polsk, wstrzsna pisarzem nie tylko jako ojcem, bo wywoaa dramat filozoficzny, dramat zaamanego, cho ostatecznie ocalaego pogldu na wiat. Okazao si w praktyce, i normalnie dla czowieka renesansowego racjonalistyczne pojmowanie zjawisk ycia ludzkiego ni wytrzymuje próby rzeczywistoci. mier bowiem to zjawisko naturalne w staroci,
ale mier dziecka, jako gwat zadany yciu, rujnuje wszystkie systemy filozoficzne i rozumowo uzasadni si
nie da. Tragiczny ten konflikt wyraony ju w "Antygonie" Sofoklesa, sprawia i stoickie pogldy Cicerona, boyszcza ludzi renesansowych, okazuj si niczym, e prawd jest tylko cierpienie i korne poddanie si tajemniczym prawom przyrody. Wygasza je matka poety, która ukazuje si w wizji sennej i poucza go,
i jest tylko czowiekiem, który winien pogodzi si z losem, bo innego wyjcia nie ma "Ludzkie przygody ludzkie ni" - oto ostateczny wydwik "Trenów".
Zatem, jak wida, literatura staroytnej Grecji i Rzymu ma z literatur odrodzenia wiele wspólnego. Przejawia si to choby w prezentowanym sposobie ycia, sposobie osignicia szczcia. Równie cel i sens tego ycia by pojmowany przez obie epoki podobnie. Preferoway one spokój sumienia jako najwaniejszego gwaranta szczcia na ziemi, docenienie uroków bytu ziemskiego, uroków wiata, chwaliy ycie i czowieka. Bohater kierujcy si
owymi zasadami móg jednoczenie doznawa kryzysów, chwil zwtpienia w warto i sens ycia, ale najczciej
wychodzi z nich zwycisko.
Powysze opracowanie nie wyczerpuje owego - jake rozlegego problemu - postawy bohatera literatury antycznej (czowieka dcego do szczcia) w zestawieniu z odrodzeniowym spojrzeniem na wiat. Jest to waciwie zarys caego zagadnienia. Jego rozlego sprawia e zmuszony byem pomin wiele rzeczy a to
co przedstawiem, celowo potraktowaem powierzchownie. W swojej pracy - zwaszcza w jej pierwszej czci -
skoncentrowaem si gównie na filozofii. Odwoywaem si do listów, pism, traktatów filozoficznych,
spycajc nieco problematyk utworów o zarysowanej akcji, a take pomijajc wiele z nich. Wydaje mi si, e
znajomo filozofii epoki daje ju pewn moliwo stworzenia wizerunku bohatera literatury, bez koniecznoci sigania do niej. Owa filozofia narzucaa przecie poetom i pisarzom sposób prezentacji tego bohatera. Sdz wic, e moja praca, cho tak bardzo zawajca temat daje pewne spojrzenie na cao zagadnienia, a w ramach poczynionych zastrzee - wyczerpuje je.