CELE WYCHOWANIA

1) OGÓLNE UWAGI O CELACH WYCHOWANIA

Poprzez cele wychowania rozumie się cele, jakie zamiesza się realizować w procesie wychowania, to pewien postulowany stan osiągany w wyniku oddziaływań wychowawczych. Celami takimi są tzw. standardy (normy) wychowawcze, wskazujące na pożądane społecznie i moralnie zachowania i postawy oraz inne cechy osobowości wychowanków. Określają one zazwyczaj mniej lub bardziej ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie. Inaczej mówiąc są nimi „pożądane i oczekiwane zmiany, jakie pod wpływem respektowania odpowiednich metod, środków i warunków kształtują się w osobowości wychowanków w postaci poglądów, postaw, nawyków oraz innych cech osobowości”. Postulowane w celach wychowania zmiany dotyczą zwykle zmian zarówno o charakterze poznawczo-instrumentalnym (wiążą się z poznawaniem świata, ludzi, wartości, łącznie z możliwością wywierania na nich własnego wpływu), jak i motywacyjno-emocjonalnym(„polegają na formowaniu stosunku wychowanków do świata i ludzi i jego przekonań i postaw, systemu wartości i celu życia”).

Postacie realizowania celów wychowania:

• postać zwerbalizowana (Formalne/instytucjonalne cele wychowania)- cele na gruncie wychowania instytucjonalnego, np. w szkole i placówkach opiekuńczo-wychowawczych

• postać niezwerbalizowana (Nieformalne/własne cele wychowania) - cele na gruncie naturalnego środowiska wychowawczego, szczególnie w rodzinie i na prywatny użytek wychowawcy

Rodzaje celów wychowania:

• cele kreatywne (typu „wywołać...”, „ukształtować...”, np. nowe zainteresowanie, nowe przekonanie)

• cele optymalizujące (typu „zwiększyć...”, „wzmóc...”, „poszerzyć...”, np. wrażliwość, zaangażowanie)

• cele minimalizujące (typu „osłabić...”, „ograniczyć...”, np. agresję, nadmierną wrażliwość)

• cele korekcyjne (typu „przekształcić...”, „zmienić...”, np. postawę przekonania)

Ideał wychowania i cele naczelne- podstawowe ogólne dyspozycje osobowościowe jednostki, których osiągnięcie zawdzięcza się realizowanym celom kierunkowym, tj. bliżej skonkretyzowanym dyspozycjom osobowościowym wychowanków, oraz celom etapowym, czyli określonym standardom rozwojowym i celom operacyjnym, polegającym na wywołaniu u nich pożądanych form aktywności.

Sposoby uzasadniania celów wychowania:

• wykazywanie ich zgodności z wartościami, a zwłaszcza z wartościami uniwersalnymi, czyli ogólnoludzkimi wartościami poznawczymi, moralnymi i estetycznymi, zogniskowanymi wokół transcendentalnej triady: prawdy, dobra i piękna (W teorii wychowania dużą wagę przywiązuje się szczególnie do wartości moralnych, a wśród nich do: altruizmy, tolerancji, poczucia odpowiedzialności, wolności i sprawiedliwości).

• Poszukiwanie podobieństw celów wychowania do norm moralnych lub zbieżności z nimi, Ukierunkowują one odpowiednio postępowanie jednostki przekonanej o ich słuszności

Rodzaje norm moralnych (wg Marii Ossowskiej):

• w obronie biologicznego istnienia, np. norma „nie zabijaj”

• w obronie godności, czyli związanego z nią poczucia własnej wartościami w obronie niezależności, tj. wolności w sensie braku przymusu zewnętrznego i jako dobra osobistego

• w obronie prywatności, czyli okresowej samotności oraz możliwości zabezpieczenia się przeciw obcej kontroli (przynajmniej we własnym domu) i ludzkiej ciekawości (nieuprawnionej poufałości)

• służące potrzebie zaufania, jak normy „nie kłam” i „nie kradnij”

• strzegące sprawiedliwości, np. norma: „każdemu według jego osiągnięć” lub „każdemu według potrzeb”

• wobec konfliktów społecznych w wymiarze międzyosobniczym i międzygrupowym

2) KONTROWERSJE WOKÓŁ CELÓW WYCHOWANIA:

Opracowane dotychczas cele wychowania budzą nierzadko poważne kontrowersje. Dotyczą one między innymi takich spraw, jak brak precyzyjnego odróżnienia celów wychowania od wartości i norm, o które także warto i trzeba zabiegać w procesie wychowawczym, zbytnia ogólność w ich sformułowaniu, jak również wielość tego rodzaju celów i ich niedocenianie przez niektórych przedstawicieli teorii wychowania.

Wartości- stanowią na ogół wszystko to, „co cenne, godne pożądania i wyboru; co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń”

Normy- utożsamia się je z „wypowiedziami powinnościowymi”(trzeba, należy się, powinno się, musi), zawierającymi wskazania mniej lub bardziej ogólne co do sposobów zachowania się w określonych sytuacjach.

Cele wychowania- to na ogół świadomie zaprojektowany rezultat oddziaływań wychowawczych.

Zarówno wartości i normy, jak i cele wychowania się w takim stopniu bliskoznaczne, że często używa się ich zamiennie. Pojęcia te zawierają w sobie więcej podobieństw niż różnic. Łączą se ze sobą w szczególności ścisłe powiązania z wartościowaniem czy oceną zachowań ludzkich, a dzieli jedynie pewien kontekst, w jakim się o nich orzeka. Np. o wartościach mówi się głównie wtedy, kiedy się pragnie podkreślić wysoką ocenę czegoś lub kogoś; o normach-gdy się eksponuje konieczność pełnienia powinności wobec innych i samego siebie, zaś o celach wychowania-gdy pragnie się wskazać na spodziewane efekty pracy wychowawczej.

Podstawowe cele, jakie przyświecają lub mają przyświecać wychowaniu dotyczą często:

• wszechstronnego rozwoju

• dojrzałego w pełni człowieka

• osobowości wysoce rozwiniętej

• osobowości harmonijnej

• jedności człowieka

• przygotowania człowieka do zaangażowanego uczestnictwa społecznego

• twórczego wykonania pracy zawodowej

• aktywnego udziały w życiu kulturalnym

• człowieka ideowego, zaangażowanego, uspołecznionego, bogobojnego

Bardziej przydatne dla teorii i praktyki pedagogicznej są cele wychowania dotyczące konkretnych cech osobowości, takie jak np.: uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, poczucie sprawiedliwości, umiejętność współżycia i współdziałania z innymi czy radzenie sobie z własnymi problemami emocjonalnymi.

Niekorzyści związane ze zbyt dużą liczbą celów wychowania- każdy z celów wychowania można uznać za równie wartościowy. Nauczyciele czy wychowawcy zapoznając się z wielorakimi celami wychowania, mogą bowiem „zgubić się” w ich wielości. Tzn, że nie zawsze są w stanie trafnie odnaleźć cele, jakie powinno się uznać za najważniejsze, a jakie za drugorzędne, lub od jakich celów należałoby rozpocząć wychowanie, alby następnie sukcesywnie przechodzić do urzeczywistnienia pozostałych celów, albo też by z niektórych z nich korzystać tylko doraźnie, a nie w sposób trwały.

W wypadku rozumienia wychowania nie tyle jako bezpośredniej interwencji w rozwój wychowanków, ile raczej jako wspomaganie w ich rozwoju, minimalizuje się przyświecające takiemu wychowaniu cele lub usiłuje się całkowicie zrezygnować z celów formalnych (instytucjonalnych). Postępuje się tak np. w antypedagogice, która zakłada, że dziecko wie najlepiej, co jest dla niego dobre, a co za tym idzie- podważa wychowanie zgodne z przewidywalnymi celami. Antypedagogika przyjmuje też, że każdy, lub prawie każdy człowiek ze swej natury jest tak dojrzały, samodzielny i niezawodny, że wystarczy inicjować, pobudzać i ukierunkowywać jego rozwój, aby spełnił związane z nim oczekiwania. Wymaga to jedynie dyskretnego czuwania i jednocześnie wspomagania ogólnego rozwoju dzieci i młodzieży.

Istotne jest to, jakim celom daje się pierwszeństwo w pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. Bez uświadomienia ich sobie wychowawca (nauczyciel) pozbawiony byłby cennego drogowskazu, wyznaczającego kierunek i poniekąd także sposób postępowania pedagogicznego. Cele wychowania powinny przede wszystkim sprzyjać rozwijaniu pozytywnych postaw wobec własnej egzystencji, ludzi i świata w ogóle, czyli znajdywaniu większego sensu w swym życiu. Pozwalają też przetrwać wartościom ogólnoludzkim; umożliwiają racjonalną organizację działalności wychowawczej praz chronią przed nadmiernym rozbudowywaniem środków oddziaływań wychowawczych i ich przecenianiem.

3) W POSZUKIWANIU WIARYGODNYCH CELÓW WYCHOWANIA

• cele wychowania w ujęciu W. Brezinki:

Stworzona przez Brezinkę koncepcja celów wychowania ma także swoje słabe strony. Może być potraktowana przez osoby o laickim światopoglądzie jako nieco stronnicza, gdyż uwzględnia również cele wynikające z przekonań religijnych. Brezinka proponuje cele (zadania) wychowania z uwzględnieniem niektórych jego aspektów:

• Wychowanie w aspekcie rozwojowym(biologicznym)- wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym. Eksponuje tu szczególnie opiekuńczą funkcję wychowania. Głównym jego zadaniem jest ochrona wychowanka przed wpływami, które mogą zakłócić jego rozwój i troska o to, aby rozwojowi temu zapewnić naturalny przebieg, tj. zgodny z drzemiącymi w każdej jednostce ludzkiej wrodzonymi, wartościowymi predyspozycjami. Chodzi o to, aby uchronić dzieci i młodzież przed nadmiarem stresów i frustracji, blokujących ich potrzeby indywidualne, a tym samym zadbać o dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne, które współcześnie wydaje się szczególnie zagrożone.

• Wychowanie w aspekcie społecznym- oczekuje się, że wychowanek będzie naśladować konstruktywne zwory postępowania swych wychowawców oraz identyfikować się i stale pogłębiać swój emocjonalny z nim związek, a dzięki temu przyswajać sobie reprezentowany przez nich system wartości i norm, wysoko ceniony w społeczeństwie.

• Wychowanie w aspekcie kulturowym- umożliwianie dzieciom i młodzieży przyswajania materialnego i duchownego dorobku ludzkości. Oczekuje się, że wychowankowie nie tylko posiądą wiedzę o życiu i świecie oraz nauczą się poprawnie myśleć, lecz także wzbogacą wewnętrznie całą swą osobowość. Przywiązuje się dużą wagę do wyzwalania u wychowanków ciekawości i zainteresowania kulturą, w tym samym od jej samodzielnego poznawania.

• Wychowanie w aspekcie religijnym- wychowanie to zakłada, że człowiek potrzebuje wsparcia nie tylko ze strony natury, społeczeństwa i kultury, lecz także ze strony religii. Umożliwia ona odpowiedź na problemy egzystencjalne, przed jakimi człowiek staje, a tym samym pomaga w chwilach rozczarowań, porażek, samotności, przynosi ulgę w cierpieniu moralnym i chorobie, łagodzi lęk przed śmiercią. Wychowanie to jest wprowadzeniem dzieci i młodzieży w życie wartościowe, zapewniające poczucie bezpieczeństwa i znalezienie sensu własnej egzystencji.

W wychowaniu rodzinnym W. Brezinka podkreśla potrzebę realizowania takich celów (zadań) jak rozwijanie u podopiecznych:

• zaufania do życia i świata, czyli związanego z tym poczucia sensu własnej egzystencji

• gotowości do kierowania się instynktem samozachowawczym (podejmowania wysiłku, pracy, zadań także na rzecz innych)

• rozsądnego (trzeźwego, realistycznego) rozumienia świata i siebie samego

• kultury serca, tj. formacji wewnętrznej lub emocjonalnej człowieka

• samodyscypliny łącznie z pracą nad sobą czy samowychowaniem

• Cele wychowania w świetle trzech nurtów moralności:

• Nurt mądrości życiowej- nacisk na konieczność przynoszenia ulgi w ludzkim cierpieniu. Chodzi tu o nieuniknione cierpienie, wpisane niejako w los każdego człowieka, np. z powodu lęku przed śmiercią, przeżywanego bólu czy utraty czegoś lub kogoś. Głównym celem, jaki powinien przyświecać jednostce głównie z tym nurtem jest asekurowanie się przed cierpieniem i tym samym nabywanie umiejętności jego bezbolesnego znoszenia. W związku z tym zaleca się zabiegać przede wszystkim o wartości duchowe, jak wiedza i czystość sumienia, których nic nie jest w stanie nas pozbawić. Zachęca się, aby nie przywiązywać się do rzeczy materialnych, ponieważ można je łatwo stracić,

• Nurt perfekcjonistyczny- przejawia się w trosce o własną doskonałość. Doskonałym lub raczej dążącym od doskonałości nazywa się człowieka walczącego ze swymi skłonnościami i rozwijającego w sobie cechy-według niego-wartościowe. Nurt ten charakteryzuje ubieganie się o rzeczy rzadkie i trudne. Człowiek doskonały, to człowiek honoru, godności, a przede wszystkim o wysokich-w jego mniemaniu- kwalifikacjach moralnych i o dobrych manierach. Najwyższym dobrem jest dla niego zgodność jego czynów i myśli z uznawanym przezeń wzorem doskonałości.

• Nurt społeczny- opowiada się za postawą w życiu człowieka różną zarówno od tej, jaką mu się proponuję w nurcie mądrości życiowej, tj. od postawy wobec otaczającego świata, jak i tej charakterystycznej dla nurtu perfekcjonistycznego, tzn postawy zaangażowanej w dążeniu do własnej doskonałości. W nurcie społecznym kładzie się nacisk na kształtowanie postawy, którą „cechuje[...] szczególna czułość na krzywdę społeczną, kult ofiarności i solidarności, troska o dobre współżycie, humanitaryzm”. W tym nurcie wysoko pod względem moralnym ocenia się zwłaszcza czyny, które sprzyjają wzajemnemu współżyciu i współdziałaniu ludzi-przyczyniają się do pomnażania dobra wspólnego.

• Godne preferencji cele wychowania:

• rozwój społeczno moralny- to jeden z najogólniejszych celów wychowania dzieci i młodzieży. W tym znaczeniu cele wychowania to jasna wizja tego, w jaki sposób powinni rozwijać się chłopcy i dziewczęta-zwłaszcza pod względem społeczno-moralnym- dzięki aktywności samowychowawczej

• cele wychowania godne preferencji są próbą pogodzenia ze sobą celów realizowanych zarówno w wyniku osobistego zaangażowania dzieci i młodzieży w proces samowychowania, jak i dyrektywnego wobec nich postępowania wychowawczego u rodziców, wychowawców i nauczycieli. Wśród tego rodzaju celów wychowania szczególnie wysoką rangę mają cele, zakładające uwewnętrznianie u dzieci i młodzieży takich wartości podstawowych, jak:

• altruizm- zabieganie o dobro drugiego człowieka w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrowolny

• tolerancja- wyrozumiałość wobec ludzi o różnym wyznaniu religijnym, światopoglądzie, sposobie myślenia i odczuwania, pochodzenia społecznego, stylu życia, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia, wieku i płci

• poczucie odpowiedzialności-zwłaszcza za własne czyny, dokonywane zgodnie z obowiązującymi zasadami i normami moralnymi oraz własnym sumieniem

• wolność- polegająca na braniu odpowiedzialności za swe postępowanie i kierowanie nim zgodnie z poczuciem powinności moralnej, a więc umożliwiająca dokonywanie trafnych wyborów i wysoką ocenę wszystkich pozostałych wartości podstawowych

• sprawiedliwość- czyli przestrzeganie prawa w najogólniejszym tego słowa znaczeniu, w tym zwłaszcza prawa naturalnego.

• Zdrowie psychiczne celem wychowania-

• zgodność celów wychowania z wartościami uniwersalnymi-preferuje się wyraźnie cele wychowania, których realizacja z góry nie wyklucza uwłaszczenia godności osobistej dzieci i młodzieży nawet w postaci śladowej czy w wyniku zdenerwowania wychowawcy. Respektowanie wartości ogólnoludzkich (uniwersalnych) obowiązuje bowiem w takim samym stopniu podczas stanowienia i formułowania celów wychowania, jak i w toku ich realizacji.

---