,,SOFIÓWKA”- opracowanie cz.3.
(Wstęp z BN i Przybylski Klasycyzm, czyli… , tu : Rozpacz libertyna.)
Groby w Sofiówce.
Obsesję śmierci w krainie szczęśliwości (np.: Arkadia, Wyspy Szczęśliwe, ogród) odziedziczył wiek oświecenia po swoim poprzedniku. XVIII-wieczny ogród był zakątkiem szczęśliwości, a architekt często umieszczał w nim pusty grób, który pełnił funkcję wymownej dekoracji, wystawionej w symbolicznym teatrze świata. Delille uważał , że w ogrodach należy umieszczać sztuczne groby, jako znaki śmierci (memento mori) lub marności, ostrzeżenie dla epikurejczyków. Grób miał tedy zastąpić kościelnego kaznodzieję lub oświeconego moralistę.
Symboliczna mogiła w XVIII-wiecznym ogrodzie przypominała więc, że do ziemskiego raju w każdej chwili może wkroczyć śmierć. Sofiówka to rodzinny cmentarz, w którym pochowano już dzieci i szykowano grób dla właściciela ogrodu. Peryfraza grobu w Sofiówce: znak skończenia naszego, streszcza podstawową tezę antropologii Lukrecjusza- każdy człowiek jest bytem skazanym na nicość i rozproszenie w materii. Mit o Elizjum był wzorem spokojnego i mądrego stosunku do śmierci. Sofijka zawdzięcza swe istnienie miłości. Aby podkreślić związek miłości ze śmiercią, tuż obok obelisku Zofii, który miał upamiętniać miłość magnata, Szczęsny Potocki nakazał Metzlowi wznieść dla siebie grobowiec.
Fatalny zegar (SZKOŁA ATEŃSKA).
Szkoła ateńska wzniesiona w Sifiówce na pamiątkę Epikura i jego uczniów, przedstawiała rozległy amfiteatr, otoczony topolami. Ta kolejna budowla ogrodowa, hołd złożony filozofii, pozwoliła Trembeckiemu stworzyć wizję dysput. Jednak zmagania filozofów są mistyfikacją, bo to, co narrator przedstawia jako zwadę, stanowi po prostu wykład 2 fundamentalnych części składowych XVIII-wiecznego libertynizmu: KOSMOGONII LUKRECJUSZA I ETYKI EPIKURA. Narrator zwraca uwagę, iż jest to konfrontacja odmiennych stanowisk. Rozmowa w Szkole Ateńskiej składa się z 3 części:
Wypowiedzi filozofa sędziwego o kosmogonii,
Wykładu filozofa młodszego o etyce,
Opisu wrażeń prostaczka po wysłuchaniu dysputy.
Filozof sędziwy wyłożył poglądy , które zdają się być jednocześnie wyznaniem wiary samego Trembeckiego. Wykład jest oparty na oryginalnej interpretacji poematu Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy. Oświeceni libertyni byli wielbicielami Lukrecjusza , toteż fundamentem swej antropologii uczynili ideę wiecznej przemiany materii. Wszystko, co żyje, ulega ustawicznej metamorfozie. Śmierć jednych organizmów, tworzy życie innych. Dusza, która jest także materialna, udaje się do Matki Ziemi, aby rozpłynąć się w ogromie , a potem odrodzić. W tym materialnym świecie wiecznej przemiany panuje ścisły ład , którego źródłem i znakiem jest harmonijny ruch. U Trembeckiego jest to potrójny ruch naszej Matki Ziemi:
Pierwszy to obrót dookoła swej osi- daje harmonię dnia i nocy.
Drugi- wokół naszej dziennej gwiazdy daje harmonię pór roku.
Trzeci ruch- z nim związane jest pojęcie losu; jest to idea Wielkiego Roku. Idea ta mówiła o wiecznym powtarzaniu się świata, zakładała okresowe niszczenie bytu i jego rekreację.
Między filozofią Lukrecjusza a tym, co pisze Trembecki jest jednak pewna rozbieżność. Lukrecjusz pisze , że po zgonie ciała dusza ponosi śmierć. Ewentualny powrót człowieka na ziemię następowałby więc bez odnowy poprzedniej świadomości osobnika, tzn. nie pamiętałby poprzedniego życia. Tymczasem Trembecki akcentuje właśnie powrót świadomości: Ciż sami przyjaciele, też będą zabawy…/ Byliśmy czym jesteśmy, miliony razów/ Żyć, gasnąć, odradzać się będziemy bez końca-czyli przeczy temu, co pisze Lukrecjusz. Jest to pesymistyczna wizja człowieczeństwa, gdyż od naszej woli nic nie zależy.
Filozof młodszy przedstawił swoje rozmyślania o moralności. Jest to wykład etyki epikurejskiej. Na uwagę zasługuje przywiązanie do tematu tzw. rozkoszy wyższej, chodzi o stan epikurejskiej ataraksji, który pozwala człowiekowi przekształcić życie w ucztę.
Prostaczek to Trembecki. Pełni on rolę mąciciela układu wartości. Na spacerowiczu wykłady filozofów sprawiają wrażenie czczej gadaniny. Prostaczek ponad systemy filozofów przedłożył mit o Prometeuszu, pierwsze i ostateczne rozwiązanie zagadki człowieka.
3.Kaskada ataraksji.
We wszystkich parkach znajdowały się kaskady. Były ozdobą ogrodów. W XVIII wieku kaskady były symbolem natury ujarzmionej przez człowieka. Metzem , budowniczy, występuje jako twórca kultury, który opanował żywioł wody. Ideałem każdego epikurejczyka było osiągnięcie stanu ataraksji- czyli przyjemności , którą obdarzała człowieka pogoda, czyli ukojenie ducha i ciała, równowaga organizmu. Spacerowicz po spotkaniu z grobami szukał pocieszenia.
Ukojenie duszy według Trembeckiego przynosi woda ujarzmiona przez człowieka. Epikurejczyk Trembeckiego znajduje więc pocieszenie tylko przy wodzie wprzęgniętej w służbę kultury. ( Duszą kaskady jest w poemacie nimfa. Nimfa kaskady ogrodowej jest zniewolona, posłuszna rozkazom człowieka.)
4.Podsumowanie.
Liberyn Trembecki przedstawił ( za pomocą znaków ) 3 aspekty materii:
Groby w ogrodzie- materia jako bezustanny młyn, który rozprasza w chaotycznym obłoku atomów wszystkie stałe formy, nie oszczędzając żadnego myślącego ciała.
Wielka kaskada- materia objawia się tu jako chaotyczny żywioł, wiecznie płynny, nieuchwytny. Tylko kultura jest w stanie opanować chaos, który wytwarzają w naturze żywioły.
Szkoła Ateńska- tu materializm stoczył się na dno rozpaczy. Człowiek bez religii stał się najzwyklejszą cząstką materii. Odrodzenie nic nie daje, nie oczyszcza, nie odnawia, nie ulepsza, jest bez sensu. To po prostu mechanizm, maszyna. Kosmos to samonakręcający się zegar, ciągle powtarzający ten sam cykl, scenariusz, który określa bez reszty historię świata.
2