KIERUNKI I PRĄDY

M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008

METATEORIA - w słowniku filozoficznym termin ten wyjaśniony jest następująco: (gr. Meta - poza + teoria - oglądanie, badanie). Metateoria jest teorią jakiejś teorii.

metateoria (pedagogiczna) - (gr. meta - nad, za) - teoria, która powstała na podstawie

istniejącej lub istniejących teorii i jest związana z ewolucją myśli metanaukowej

(refleksji naukowej o nauce w ogóle), czyli zdobywania przez nią tożsamości.

W V wieku p.n.e. filozofowie jońscy po raz pierwszy podjęli wysiłek krytycznego

przepracowania istniejących zdobyczy ludzkiej wiedzy, kultury i cywilizacji. Metateoria

w pewnym sensie służy za kryterium naukowej kontroli i sprawdzian jakości

danej teorii. Analizuje: 1) subiektywne, materialne i idealne, a także społeczne

i polityczne uwarunkowania teorii, 2) ustanowienie i wydzielenie przedmiotu badań,

3) sposoby i metody naukowego poznania oraz jego uwarunkowania, 4) logiczny

status i zawartość teorii, jej zasięg oraz stopień zaufania do jej stwierdzeń.

W poszukiwaniach meta teoretycznych teoria naukowa jest swoistym materiałem,

który służy (lub może służyć) praktyce badawczej do sprawdzania i precyzowania

twierdzeń. W tym sensie teoria naukowa, poza wspomnianą wyżej rolą kontrolną

i rolą związaną z zapewnieniem jakości, może podjąć się roli innowacyjnej wobec

praktyki badawczej. Może także pomoc w formułowaniu założeń wpisanych

w szczegółowe obszary badawcze i hipotezy.

KIERUNEK - w filozofii kierunek naukowy jest określany jako zbiór poglądów lub systemów zbliżony do siebie treścią tez, problematyką lub metodami. Kierunek naukowy jest, zdaniem Petruska, efektem rozprzestrzeniania się szkoły naukowej w nowych miejscach, instytucjach oraz wywierania znaczącego wpływu na całą społeczność naukową w danej dziedzinie wiedzy. Pojawienie się i rozprzestrzenianie się kierunku wiążą się najczęściej z jakąś konkretna osobą czy grupą osób, szkołą naukową, a więc i z jej miejscem (na przykład teoria Parsonsa przekształciła się w strukturalistyczny kierunek etnometodologii, choć początkowo traktowano ją jak socjologiczną sektę). Zdaniem Kazimierza Sośnickiego kierunek pedagogiczny jest sposobem ujęcia przedmiotu, treści i metod pedagogicznych (np. kierunek szkoła pracy, nowe wychowanie, nowa szkoła, pedagogika tradycyjna), który jest właściwy dla tylko jednej dziedziny wychowania lub dla jej pewnej strony czy składnika. Najczęściej jednak utożsamia się kierunek z systemem pedagogicznym, który cechuje możliwie jednoznaczne określenie przedmiotu badań, prowadzonych w różnych dziedzinach i stanowiących modyfikacje tego przedmiotu. Jest to zatem tak zbudowana teoria wychowania, która to samo pojęcie wychowania odnosi do różnych dziedzin życia na przykład szkolnego, zawodowego, środowiskowego, powstałe zaś w wyniku badań tego procesu uogólnienia i fakty są ułożone logicznie i usystematyzowane, stanowiąc całość o charakterze naukowym. Rozwój każdego kierunku czy prądu pedagogicznego wymaga wg Kunowskiego takiego czynnika jakim jest wiedza naukowa, która pozwala na poznanie, zrozumienie i wyjaśnienie podstawowych dla tego procesu fenomenów. kierunek wychowania (względnie kierunek pedagogiczny) - możliwie jednoznaczne ujęcie procesu wychowania, często ograniczające się do jakiejś jednej dziedziny wychowania (Kazimierz Sośnicki).

IDEOLOGIA (A PEDAGOGIKA) - inaczej nauka o ideach. Jeszcze w XVIII i XIX w. była

uważana za naukę zajmującą się ideami, ich klasyfikowaniem i relacjami. Zawiera

i wyraża pewne opracowanie idei, które jest spójną całością, zawierającą określoną

koncepcję świata i życia. Idee spełniają często rolę regulatora działalności

praktycznej (szczególnie politycznej). Ideologia była uważana za owoc procesu

racjonalizacji i teoretycznego samousprawiedliwienia interesów klas dominujących,

zmierzających do utrzymania władzy lub przywilejów ekonomiczno-społecznych,

do zachowania porządku społecznego lub ujarzmienia niższych klas

społecznych. Ideologia w ujęciu Marksa uważana jest za pewien system myślenia

wspieranego przez motywacje i cele natury praktycznej; to pewna teoreza zdeterminowana

przez praktykę, i to często niezależnie od systemu polityczno-społecznego

czy klasy społecznej. Jest włączona w służbę określonej partii, grupy,

państwa itp. Tak widziana ideologia opierała się na bezkrytyczności w myśleniu,

była doktryną odrzucającą weryfikację i uciekającą od typowej dialektyki idei.

IDEOLOGIA W WYCHOWANIU - przybiera inne rozumienie, niż chcieli tego marksiści.

Zdaniem Karla Mannheima „ideologia jest światopoglądem zdeterminowanym

przez konkretną sytuację społeczną”, co pozwala zauważyć, że idee,

wartości, systemy, teorie nie są rozumiane według ich własnego, obiektywnego znaczenia, lecz zależą od konkretnej sytuacji tego, kto je wyraża. W ten sposób

możemy postrzegać także pozytywną rolę ideologii w wychowaniu i w myśli pedagogicznej.

Wychowanie jest zawsze związane z oddziaływaniem społeczności,

grupy czy instytucji na rzecz przekazu własnego dziedzictwa kulturowego. Mimowolnie

więc staje się ono narzędziem przekazu i powstawania ideologii (jest

to istotne zwłaszcza w odniesieniu do szkoły i instytucji wychowawczych). Ma

to, oczywiście, zarówno negatywne, jak i pozytywne strony, zależne od całego

kontekstu życia i wychowania.

IDEOLOGICZNE TEORIE WYCHOWANIA - wyraźnie wiążą teorię wychowania z ideologią emancypacyjną, socjalistyczną (m.in. Miron Krawczyk, Heliodor Muszyński),

liberalną lub z antropozofią (Rudolf Steiner).

kierunek wychowania (względnie kierunek pedagogiczny) - możliwie jednoznaczne

ujęcie procesu wychowania, często ograniczające się do jakiejś jednej

dziedziny wychowania (Kazimierz Sośnicki).

KONCEPCJA - według Richarda L. Atkinsona jest to pewien sposób postępowania,

którym posługują się ludzie, aby skutecznie działać i współdziałać. W tym sensie

koncepcja oznacza: 1) wyrobienie sobie jasnej idei i pojęcia o świecie, o relacjach

do świata oraz o związanych z tym działaniach, 2) rozwinięcie antycypacji

w odniesieniu do przyszłego działania, dzięki któremu jednostka pewną sytuację

uważa za ważną dla siebie lub dla innych.

koncepcja człowieka - teoretyczne ujęcie faktu ludzkiego oparte na jakiejś przyjętej

idei podstawowej np.: l'homme machine (człowiek maszyna), homo sapiens

(człowiek myśliciel), homo oeconomicus (człowiek, ktorego wartość mierzona jest

tym, co posiada), homo creator (człowiek tworca), homo faber - homo laborans

(człowiek pracownik), homo Dei (człowiek dziecko Boże).

KONCEPCJA WYCHOWANIA - najczęściej występuje w odniesieniu do praktyki

i oznacza na przykład obmyślony plan lekcji służącej nauczaniu. W naukach

przyrodniczych modele są uznawane za elementy składowe teorii, które zawierają

wiele koncepcji. Zatem koncepcje są wyprowadzonym dla praktyki przesłaniem

związanym z modelem. W odróżnieniu od teorii koncepcje zawierają, jako

bardziej dominujące elementy, hipotezy (nie są one jeszcze w pełni uzasadnione

i ich wartość eksplanacyjna i predyktywna jest ograniczona).

koncepcja osoby - teoretyczne ujęcie faktu ludzkiego określanego jako rzeczywistość

osobowa, oparte na przyjętej jako idea podstawowa definicji osoby. Do

rozwoju koncepcji osoby, aż do wypracowania teorii osoby, w największym stopniu

przyczynił się personalizm; z niego wyrosła specyficzna nauka, która coraz

częściej nazywana jest personologią.

PRĄD - zdaniem czeskiego komparatysty Singulc - jest specyficznym dla określonej grupy osób sposobem rozwiązywania problemów pedagogicznych. O istocie prądów pedagogicznych stanowi według Nawroczyńskiego atrakcyjna siła jakiegoś ideału pedagogicznego oraz ludzie, dla których stał się on naczelną wartością. To oni najczęściej SA nośnikami tkwiącego w nim przesłania. Prądy pedagogiczne powstają w związku z zapalaniem się ludzi do nowych celów wychowania. Gdy jednak cel dostatecznie zostanie już ustalony i sprecyzowany, wówczas na plan pierwszy wysuwa się sprawa środków. Powstają różne pomysły zyskując sobie rzesze zwolenników. Następują zastosowania tych pomysłów w praktyce. Pierwotna myśl ulega przy tym zmianom lub ustępuje miejsca nowej. W ten sposób wytwarzają się również pewne obozy a nawet prądy pedagogiczne. Ruch czy prąd naukowy pojawiają się wtedy, gdy kierunek naukowy przenika do innych dziedzin wiedzy. Prądy pedagogiczne to pewne zespoły specyficznych możliwości oddziaływania wychowawczego na innych, uwarunkowanych przez czynniki różnego rodzaju, które mają bezpośredni lub pośredni udział w rozwoju pedagogiki. Jako konstrukcja naukowa prąd pedagogiczny stanowi jednoznacznie sformułowane treści dotyczące zjawisk pedagogicznych, które stają w opozycji do sytuacji zastanej (aktualnego prądu) i wnoszą nowe wartości i nowe propozycje w odniesieniu zarówno do podmiotów kształcenia i wychowania, jak i oddziaływań pedagogicznych. Żaden jednak prąd nie powstaje w izolacji od innych prądów.

Prąd - jest to zespół tendencji ideowych w wybitnych dziełach uznanych za reprezentatywne w pedagogice. Charakteryzują go trzy elementy:

• Założenia filozoficzne,

• Ideały wychowawcze,

• Koncepcja celów i zasad kształcenia.

Kierunek - wynikające lub mieszczące się w założeniach określonego prądu konkretne rozwiązania w zakresie kształcenia i wychowania. Jest to określony system wychowania. Kierunek ogranicza się do jednej dziedziny wychowania Np. nowe wychowanie. Znajomość kierunków można podzielić na zakresy:

• Tradycyjne wychowanie,

• Nowe wychowanie.

Rozróżnienie wieloznaczności terminu w pedagogice pozwala na określenie i prześledzenie drogi rozwoju pedagogiki i rozróżnienia co jest trwałym osiągnięciem a co jest błędem (niedoceniania teorii). Znajomość kierunków pozwala na wyznaczenie miejsca oraz nauk pomocniczych w rozwiązaniu problemu kierunku w rozwoju pedagogiki. Pozwala to na krytykę założeń zarówno filozoficznych jak i światopoglądowych.

---