Etos rycerski (ethos rycerski) - zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej (inaczej - rycerzy). Stanowił zbiór norm, które ustalały się przez wieki i wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos rycerski w dużym stopniu wpływał też na tożsamość klasową rycerstwa - był tym, co odróżniało rycerza od chłopa czy mieszczanina, określał ogólny styl życia rycerzy. Jego ślady zachowały się w wielu źródłach, takich jak średniowieczna literatura piękna (np. pieśni o czynach), kroniki, miniatury, itp.
Oprócz etosu rycerzy średniowiecznych wykształciły się również inne, specyficzne odmiany, wśród których można wyróżnić: etos Homerycki (odnoszący się do wojowników z kart Iliady i Odysei), etos spartański, etos samurajski (bushidō), czy współczesny etos wojskowy.
Kształtowanie się etosu rycerskiego
Etos średniowiecznych rycerzy posiada głębokie korzenie, sięgające aż do Grecji epoki archaicznej. Jako zbiór wartości klasy ludzi związanych z walką, stanowił kontynuację i rozwinięcie - w warunkach europejskiego feudalizmu - etosów wojowników opiewanych przez Homera oraz barbarzyńskich Germanów. Etos pierwszych rycerzy, dość brutalny i hołdujący wartościom takim jak siła fizyczna, duma czy odwaga, z czasem zaczął ewoluować w kierunku wartości wyższych. Wpłynęły na to co najmniej dwa czynniki: Kościół oraz literatura rycerska.
Kościół
Od końca XI wieku Kościół zainteresowany był wpływem na wartości rycerskie. Ważnym momentem było pojawienie się idei walki w obronie wiary, która z czasem - szczególnie w okresie krucjat - stała się naczelnym składnikiem rycerskiego etosu. W XII w. teoretyczny zarys wartości rycerskich zawarł w traktacie Liber ad Milites Templi de laude novae militiae (Pochwała nowego rycerstwa) Bernard z Clairvaux. Tekst, będący swoistym manifestem, zawierał wzór nowego rycerza - wojownika pełnego miłości do chrześcijan, obojętnego na sprawy ziemskie, mającego w pogardzie zbytek i odważnie wycinającego sobie mieczem drogę do Raju. Święty Bernard pisał: „Rycerz Chrystusowy zadaje więc śmierć z całkowitym spokojem… jeśli umiera, to dla swego dobra, jeśli zabija, to dla Chrystusa… Zabijając złoczyńcę, nie postępuje jak zabójca, ale, że tak powiem, jak złobójca…”.
Literatura rycerska
Rozwijająca się w XII i XIII wieku literatura trubadurów i truwerów przyczyniła się do włączenia do etosu rycerskiego kolejnych wartości, takich jak miłość czy roztropność.
Najważniejsze wyznaczniki etosu rycerskiego
W różnych opracowaniach spotkać można nieco odmienne ujęcia zestawu wartości średniowiecznych rycerzy, bardziej akcentujące wartości fizyczne lub duchowe (M. Ossowska, L. Zakrzewski, U. Świderska, D. Piwowarczyk). Ciekawe jest ujęcie D. Piwowarczyka, który opisując wartości rycerskie na przykładzie Zawiszy Czarnego, wymienia siedem cnót, stojących w opozycji do siedmiu grzechów głównych: wierność (fidelitas), pobożność (pietas), męstwo (virtus), roztropność (prudentia), dworność (curiositas), hojność (largitas) i honor.
Ogólnie przyjąć można, że w skład etosu rycerskiego wchodziły następujące wartości:
Dobre urodzenie - stanowiło jeden z podstawowych atrybutów rycerza. Legitymowanie się bogatym drzewem genealogicznym było powodem do dumy i potwierdzało wysoką pozycję społeczną.
Stanowa solidarność rycerska - jej wyrazem na gruncie kultury Europy Zachodniej była na przykład idea bractw rycerskich, mająca swoją kontynuację w powoływaniu towarzystw turniejowych.
Hojność - skąpstwo było cechą pogardzaną, charakterystyczną dla chłopa lub mieszczanina. Prawdziwy rycerz powinien być rozrzutny. Hojność przysparzała sprzymierzeńców, a okazana truwerowi mogła opłacić się z nawiązką, gdyż obdarowany sławił imię darczyńcy w swojej dalszej drodze.
Żądza sławy - rycerz szukał okazji do nadania rozgłosu swojemu imieniu zarówno na polach bitew, na polowaniu, jak i w turniejowych szrankach. Starania o dobre imię i sławę po śmierci nieustannie przejawiają się na kartach średniowiecznych kronik.
Odwaga - zarzucenie rycerzowi tchórzostwa stanowiło największą - oprócz oskarżenia o wiarołomstwo - zniewagę. Chęć wykazania odwagi połączona z przeświadczeniem o własnej nieograniczonej mocy bywała tak silna, że przeczyła zdrowemu rozsądkowi, doprowadzając do śmierci całe chorągwie rycerstwa, szarżujące na przeważające liczebnie wrogie wojska.
Wierność danemu słowu - odróżniała rycerza od chłopa i mieszczanina, z zastrzeżeniem jednak, że dotyczy ona tylko osób równych stanem. Szczególnie ważną odmianą tej wierności, na której opierał się w zasadzie system feudalny, była wierność seniorowi.
Etyka walki - była jednym z najważniejszych składników rycerskiego etosu. Tworzyły ją dbałość o równe szanse w walce (nieatakowanie słabszych, dozbrajanie przeciwnika), powinność ataku twarzą w twarz oraz szacunek dla przeciwnika - szacunek ten wszakże ograniczał się do przeciwników dobrze urodzonych.
Siła fizyczna, uroda, wdzięk - cechy bezspornie odróżniające rycerza go od plebsu. W literaturze rycerskiej dobrze urodzonego wojownika cechuje już od dziecka niespotykana siła i walory fizyczne.
Szlachetna postawa wobec kobiet - dzięki literaturze rycerskiej pojawił się pogląd, że myśl o ukochanej wzmacnia rycerza w boju, nadając mu cech wyższych - wojownik walczył już nie tylko o swój honor, ale także sławił imię swej wybranki.
Etos rycerski w „praktyce”
Etos rycerski stanowił rodzaj idealnego modelu, opisującego rycerza doskonałego. Jako taki rzadko był wcielany w życie rzeczywistych osób; zwykle pozostawał w sferze fikcji literackiej. Można jednak znaleźć kilka historycznych przykładów wprowadzania wartości etosu rycerskiego w realną rzeczywistość.
Biografia Zawiszy Czarnego
Zawisza Czarny herbu Sulima już przez współczesnych został uznany za wzór cnót rycerskich - jak najlepiej pisali o nim np. król Zygmunt Luksemburski i kronikarz Jan Długosz. Kolejne etapy jego biografii są przykładem realizacji większości z wymienionych wyżej wartości składających się na etos rycerski, w szczególności zaś - wierności danemu słowu.
Dzieje wojny stuletniej
Wielu historyków zgadza się, że główną przyczyną przegranych armii francuskiej podczas bitew pod Crecy, Poitiers czy pod Azincourt, był styl walki francuskiego rycerstwa, wywodzący się wprost z zasad etosu rycerskiego. Podczas każdej z wielkich bitew dochodziło wśród rycerstwa francuskiego do aktów brawury, dyktowanej żądzą sławy - np. pod Crecy ciężka jazda stratowała własnych kuszników i pikinierów, wzajemnie „pałając zazdrością”, kto pierwszy wpadnie w szeregi Anglików. Pod Azincourt żądni sławy i chcący wykazać się odwagą francuscy notable ustawili się wszyscy w pierwszym hufcu, przez co atak ich odbył się w skrajnym ścisku i chaosie. Jak ujął to Georges Duby: „Pod Crecy, pod Poitiers, pod Azincourt panowie francuscy, kwiat arystokracji swoich czasów, najlepsi przedstawiciele kultury rycerskiej upierali się, z największą dla siebie szkodą, by walczyć według rycerskich prawideł; ślepi książęta kazali przywiązywać się do koni i wieść w wir walki, by tam mogli umrzeć z honorem, jak bohaterowie Lancelota” (Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980-1420, Warszawa 1986).
Gra w szachy
Najpopularniejsza gra średniowiecznych rycerzy, stanowiąca „wojnę na niby” może świadczyć - jak większość gier popularnych w danej społeczności - o zasadach wyznawanych przez przedstawicieli stanu rycerskiego. Szachy zawdzięczały swą popularność wśród rycerstwa bezpośredniej analogii do wojny; to jednak wojna, którą zwycięża się siłą rozumu. Można spostrzec, że partia szachów jest bitwą idealną, regulowaną zasadami kodeksu rycerskiego. Nie ma w na niej miejsca na podjazdy czy inne nieczyste manewry. Już sama zgoda grających na równoległe rozstawienie szyków oraz frontalne zderzenie armii, jest podstawowym warunkiem zaistnienia prawdziwej bitwy. Walka toczy się na ograniczonej przestrzeni, nie ma więc miejsca na ucieczkę dyktowaną tchórzostwem. Na szachownicy można zatem bez ryzyka śmierci wprowadzać w życie wartości etosu rycerskiego, jak męstwo i honorowa walka.
Turniej rycerski
Na przykładzie turnieju wartości etosu rycerskiego są najwyraźniej uchwytne. Szczególnie podkreślane są siła (wygrywa najsprawniejszy i najwytrzymalszy z rycerzy), odwaga (nie każdy zmierzy się z zawodnikiem, który ma sławę niezwyciężonego; oprócz tego istniało poważne ryzyko śmierci), etyka walki (szczegółowe przepisy dotyczące zadawania ciosów, uzbrojenia itp.), żądza sławy (rycerze robili to w końcu głównie dla osobistego rozgłosu). W turniejach późnego średniowiecza na pierwszy plan wysuwają się takie wartości jak się służba damie (turniej rozpoczyna się i kończy na skinienie dam, w których obronie walczą ich faworyci) i hojność (organizacja turnieju oraz nagrody fundowane przez organizatora były bardzo drogie). Można stwierdzić, że średniowieczny turniej był zabawą, w której uobecniał się ideał średniowiecznego rycerza. Stanowił kwintesencję rycerskości; każdy jego element stanowił manifestację istotnych wartości etosu rycerskiego.
Dalsze informacje
Literatura
Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000
Leszek Zakrzewski, Ethos rycerski w dawnej i współczesnej wojnie, Warszawa 2004
Urszula Świderska, Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce , Zielona Góra 2001
Dariusz Piwowarczyk, Obyczaj rycerski w Polsce późnośredniowiecznej (XIV - XV wiek), Warszawa 1998
Dariusz Piwowarczyk, Poczet rycerzy polskich XIV i XV wieku, Warszawa 2004
Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, Warszawa 1974
Zobacz też...