CZASOWNIK

1. Istota czasownika; czasowniki właściwe i niewłaściwe

Czasownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą stany lub czynności (np. spać, czytać).Czasowniki w języku polskim są wyrazami odmiennymi, odmianę ich nazywamy koniugacją. W opisach szkolnych czasowniki odmieniają się przez: czasy, tryby, strony, osoby, liczby i rodzaje, a niekiedy także przez postać (która może być dokonana bądź niedokonana).

Funkcją prymarną czasownika jest funkcja orzeczenia, determinująca przypadek gramatyczny grupy imiennej (rzeczowników, zaimków), występującej w zdaniu w funkcji podmiotu i dopełnienia. W funkcji sekundarnej mogą czasowniki pełnić funkcję:

• podmiotu (bezokolicznik, imiesłów przymiotnikowy czynny lub bierny), np. Przyjemnie jest biegać; Tańczący czuli ogromne pragnienie; Operowany zaczął odzyskiwać przytomność;

• dopełnienia (bezokolicznik), np. Postaram się kupić bilety do teatru;

• przydawki (imiesłów przymiotnikowy czynny i bierny), np. Słońce wschodzące na horyzoncie; W kuchni czekał przygotowany przez mamę posiłek;

• orzecznika orzeczenia imiennego (imiesłów przymiotnikowy czynny i bierny), np. Rozmowa z toba jest zawsze bardzo interesująca; On jest często bity przez kolegów;

• łącznika orzeczenie imiennego (forma osobowa od czasownika zostać, stać się, być), np. Jestem bardzo zaskoczona twoimi osiągnięciami; Pies stał się wkrótce postrachem całego osiedla;

• okolicznika (imiesłów przysłówkowy współczesny), np. Muszę napisać wiersz.

Stanowiąc trzon języka, czasowniki w różnych językach z reguły są klasą skomplikowaną i trudną do opisania, tworzą różne formy, są podstawą dla wielu wyrazów pochodnych, często o znaczeniu regularnym.

Formy czasownika występujące w zdaniu z podmiotem, zwane osobowymi, wywierają wpływ gramatyczny na podmiot (wymagają one, by stał on w mianowniku) i jednocześnie ulegają wpływowi gramatycznemu podmiotu (dostosowują do niego wartość osoby, liczby i rodzaju - cechę tę nazywa się zgodą gramatyczną). Czasownikom, które mają formę osobową, przysługują - oprócz trybu i czasu - jeszcze trzy kategorie gramatyczne: osoby, liczby i rodzaju. Czasowniki takie określane są mianem czasowników właściwych. Ogromna ilość czasowników w języku polskim jest właśnie nimi.

Forma czasownika kształtująca zdania bezpodmiotowe nie podlega wpływowi gramatycznemu żadnego wyrazu z kontekstu (szczególnie zaś mającemu określoną wartość osoby, liczby i rodzaju podmiotu, którego w takich zdaniach nie ma). Sama zaś wywiera wpływ na inne człony zdania, na zasadzie tzw. związku rządu. Dlatego też czasowniki mające tylko takie formy, a nie mające form osobowych, nie maja kategorii fleksyjnych osoby, liczby i rodzaju. Czasowniki takie nazywa się czasownikami niewłaściwymi (bywają one także nazywane czasownikami bezosobowymi lub predykatywami). Czasowników takich jest w języku polskim niewiele, ich spisy obejmują zazwyczaj ledwie 100 jednostek na ogólną liczbę ponad 10 000 czasowników. Tak zdefiniowana klasa czasowników niewłaściwych obejmuje zarówno takie leksemy jak trzeba, warto, wolno jak i czasowniki brakować, świtać, zależeć czyli te, które tworzą zdania bezmianownikowe.

Formy czasownika dzielimy na:

• osobowe - takie, w których możemy wskazać podmiot czynności (np. ja zrobiłem, my pójdziemy, wy zostańcie, oni spóźniliby się);

• nieosobowe - w których nie jesteśmy w stanie określić osoby; wśród nich wyróżniamy:

• bezokolicznik, np. chodzić, spać, jeść, śmiać się;

• formy zakończone na -no, -to, np. zamieszczono, pominięto,;

• imiesłowy:

• przymiotnikowe: czynne - tworzone od tematu 3. os. l.mn. czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych, zakończone na -ący, np. piszący, śpiewający, śmiejacy się;

bierne - tworzone od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników przechodnich, zakończone na -ny, -ty, np. zamówiony, rozbity;

• przysłówkowe: współczesne - tworzone od tematu 3. os. l.mn. czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych, zakończone na -ąc, np. śpiewając, milcząc;

uprzednie - tworzone od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych, zakończone na -łszy, -wszy, np. ukłoniwszy się, wyszedłszy.

Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się tak, jak przymiotniki (tzn. przez przypadki, liczby i rodzaje), natomiast imiesłowy przysłówkowe są nieodmienne.

Bezokolicznik pełni w zdaniu najczęściej funkcję dopełnienia czasowników fazowych, np. zacząć, skończyć, oraz czasowników i konstrukcji modalnych, tzn. oznaczających chęć, postanowienie, zamiar, np. pragnąć, próbować, woleć, zdecydować się, usiłować. W tego typu kontekstach bezokolicznik jest często używany zamiennie z rzeczownikiem odczasownikowym.

Po czasownikach przestać, jąć, kazać, móc, musieć, śmieć, postanowić, usiłować można używać wyłącznie bezokolicznika, np. Musiał go przeprosić, a po czasownikach planować, projektować, proponować, postulować - wyłącznie rzeczownika odczasownikowego, np. Planowaliśmy podróż po Krymie (nie: Planowaliśmy podróżować po Krymie).

2. Formy finitywne i niefinitywne czasownika

Te formy czasowników, które pełnią funkcje prymarne w zdaniu, czyli będące orzeczeniem, określamy mianem finitywnych. Natomiast te formy, dla których charakterystyczne są inne funkcje, nazywamy niefinitywnymi.

Do form finitywnych zaliczamy:

• formy osobowe czasowników właściwych (będące orzeczeniem w zdaniach z podmiotem mianownikowym), np. Janek odrabiał lekcje; Janek musiał odrabiać lekcje;

• bezosobniki czasowników właściwych na -no, -to, np. Odrabiano lekcje; Musiano odrabiać lekcje;

• wszystkie formy czasowników niewłaściwych oprócz bezokolicznika, np. Należy odrabiać lekcje; Trzeba było odrabiać lekcje.

Formy niefinitywne czasownika właściwego to bezokolicznik (np. Musimy odrabiać lekcje) i imiesłów przysłówkowy (np. Janek odrabiając lekcje, zasypiał; Janek, odrobiwszy lekcje, zasnął).

Czasowniki niewłaściwe nie posiadają form imiesłowu przysłówkowego. Ich jedyną formą niefinitywną jest bezokolicznik.

Zilustrowanie finitywnej i niefinitywnej formy bezokolicznikowej czasownika niewłaściwego można zilustrować przykładami: W sklepie brakowało chleba; W sklepie zaczęło brakować chleba. W zdaniach tych nie ma podmiotu, w stosunku do którego pod względem liczby, osoby i rodzaju dostosowałoby się orzeczenie.

3. Kwestia strony

Przypisywana czasownikowi morfologiczna kategoria strony ma właściwie charakter składniowy - przekształcenia, jakim podlega orzeczenie, pociągają za sobą przebudowę całego zdania. Przy tym zdanie w nowym kształcie pozostaje w zasadzie tym samym komunikatem.

W typowo użytym wypowiedzeniu pozycję podmiotu zajmuje składnik hierarchicznie najwyższy, czyli na ogół wykonawcza czynności albo nosiciel stanu. Gramatycznie zdanie takie ma postać strony czynnej, np. Student czyta książkę.

Możliwość odwrócenia tej naturalnej hierarchii daje strona bierna, np. Książka jest czytana przez studenta. Strona ta ma budowę analityczną, a do jej utworzenia konieczny jest przymiotnikowy imiesłów bierny na -n(y), -on(y), -t(y), np. czytany, znaleziony, wykryty, wzięty, oraz forma osobowa pomocniczego czasownika być/bywać lub zostać/zostawać. Gramatycznie forma imiesłowu łączy się z formą rzeczownika (na zasadzie związku zgody), który w zdaniu w konstrukcji czynnej byłby dopełnieniem (obiektem czynności). Czasowniki, dla których istnieje imiesłów przymiotnikowy o takim znaczeniu, nazywamy przechodnimi (tranzytywnymi). Czasowniki, dla których nie istnieje imiesłów przymiotnikowy o podobnym znaczeniu ani opozycja konstrukcji czynnych i biernych, nazywa się nieprzechodnymi.

Problematyczny jest status tzw. strony zwrotnej lub w szerszym rozumieniu: medium. O ile pasywizacja jest gramatyczną zamianą pozycji podmiotu i dopełnienia, w wyniku czego agens (wykonawca czynności wyrażonej w orzeczeniu; podmiot czynny) spada do drugorzędnej roli dopełnienia, o tyle medium oznacza całkowite wymazanie składniowej pozycji dla agensa, np. Robotnicy budują szkołę - Szkoła jest budowana przez robotników - Szkoła buduje się; Kucharz gotuje obiad - Obiad jest gotowany przez kucharza - Obiad gotuje się. Zdanie ostatniego typu całkowicie wyklucza pozycję dla agensa (która w stronie biernej jest dopuszczalna). Nie możemy bowiem powiedzieć: Szkoła buduje się przez robotników; Obiad gotuje się przez kucharzy.

Różnicę między obiektem podlegającym samoistnemu procesowi (np. Drzwi się otwierają; Drzewo się przewróciło; Szyba zbiła się) a przedmiotem celowego działania agensa wyraża w języku polskim forma przypadka (M. lub B.), np. Woda się gotuje (w temperaturze 100˚) i Wodę się gotuje (a potem zalewa się wrzątkiem herbatę).

Od medium należy odróżnić prawdziwą stronę zwrotną (reflexivum), polegającą na utożsamieniu agensa z obiektem. Tak więc ukryty agens z medium staje się podmiotem-dopełnieniem w reflexivum, np. Dziewczyna myje się. Testem na zwrotność jest na ogół możliwość zamiany się na siebie, np. Dziewczyna myje siebie (ale nie: Drzwi otwierają siebie). Gramatyczna strona zwrotna jest zjawiskiem dość ograniczonym, od podmiotu wymaga się bowiem znaczenia osobowego (lub zwierzęcego), np. chwali się, czesze się, drapie się, męczy się, oszukuje się, poniżył się, upija się, zadowolił się, zastrzelił się itd. W formach tych skłonni jesteśmy widzieć morfologiczno-składniowe przekształcenia podstawowych czasowników : chwali, czesze, drapie, męczy, oszukuje, poniżył, upija, zadowolił, zastrzelił.

Istnieją czasowniki nieprzechodnie, którym przysługuje tzw. inherentna refleksywność, np. boi się, wstydzi się, zakochał się, brzydzi się. Pozbawione są one odpowiedników bez się. Te analityczne czasowniki odnoszą się do subiektów doświadczających pewnych stanów.

4. Aspekt (postać) czasownika

Gramatyczna kategoria aspektu, czyli postaci, przeciwstawia sobie czasowniki niedokonane i dokonane. Kategoria aspektu odpowiada zróżnicowaniu różnych sposobów spojrzenia na czynność czy proces w rzeczywistości pozajęzykowej i przeciwstawia sobie wzajemnie czynności i procesy nie zakończone i zakończone, ale w sposób przybliżony. Podobnie jak w wypadku innych kategorii gramatycznych, nie ma tu dokładnej korelacji między kategorią gramatyczną i relacji w rzeczywistości pozajęzykowej, którą ta przybliża. Czasownik w aspekcie niedokonanym wyraża ciągłość danej czynności, natomiast w aspekcie dokonanym wyraża fakt, że czynność została zakończona lub będzie zakończona w przyszłości.

Czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i czas przyszły złożony (trybu oznajmującego) oraz imiesłów przysłówkowy współczesny i imiesłów przymiotnikowy czynny, nie mają natomiast imiesłowu przysłówkowego uprzedniego.

Czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty (trybu oznajmującego) oraz imiesłów przysłówkowy uprzedni, nie mają natomiast trybu teraźniejszego (trybu oznajmującego) oraz imiesłowu przysłówkowego współczesnego i przymiotnikowego czynnego.

	niedokonany	dokonany
tryb oznajmujący
czas teraźniejszy	czyta	-
czas przyszły	będzie czytać	przeczyta
imiesłowy
przymiotnikowy czynny	czytający	-
przysłówkowy współczesny	czytając	-
przysłówkowy uprzedni	-	przeczytawszy

W języku polskim czasowniki dokonane i niedokonane dobierają się na ogół w pary, przy czym człony jednej pary są zróżnicowane bardzo rozmaicie, np. za pomocą przyrostków(np. wyśmiewać - wyśmiać, krzyczeć - krzyknąć, przekonywać - przekonać) lub przedrostków (np. pisać - napisać, chwalić - pochwalić, czytać - przeczytać). Istnieje jednak wiele wyjątków. Liczne czasowniki, choć są niedokonane (np. umieć, znać, polegać) lub dokonane (np. zdołać, poczytać, uwziąć się) nie mają odpowiedników przeciwnego aspektu.

Pewna grupa czasowników może być związana z oboma aspektami. Różnicy między nimi może towarzyszyć zróżnicowane znaczenie, np. Jan pochodził z Krakowa (ndk) i Jan pochodził trochę (dk).

Czasem jednak nie widać żadnej (oprócz aspektowej) różnicy w sensie między takimi formami, np. Aresztuję was (`teraz' w wypowiedzi do zatrzymywanych osób) i Jutro ich aresztuję (`w przyszłości').

Dodatkową, osobną grupę tworzą czasowniki wielokrotne, które oznaczają częste powtarzane danej czynności, np. czytywać, bywać, pijać, itd.

5. Kategorie fleksyjne czasownika

Czasowniki właściwe mają pięć kategorii fleksyjnych: trybu, czasu, osoby, liczby, rodzaju.

1. Kategoria osoby

Z semantycznego punktu widzenia rozróżniamy trzy osoby. Dla człowieka uczestniczącego w akcie komunikacji:

• pierwszą jest on sam (dla ja i my - np. (prze)czytam, (prze)czytacie);

• drugą jest człowiek, z którym jest on w kontakcie (dla ty i wy - np. (prze)czytasz, (prze)czytacie);

• trzecią jest każdy inny człowiek (dla on, ona, ono, oni, one - np. (prze)czyta, (prze)czytają).

O ile formy osoby pierwszej i drugiej z reguły odnoszą się do ludzi (a przynajmniej do bytów personifikowanych), o tyle osoba trzecia obejmuje wszystkie przedmioty , fizyczne i abstrakcyjne, o przeróżnym charakterze.

2. Kategoria liczby

Formy czasowników wyrażają kategorię liczby, która może być pojedyncza lub mnoga:

	liczba pojedyncza		liczba mnoga
ja	(prze)czytam	my	(prze)czytamy
ty	(prze)czytasz	wy	(prze)czytacie
on/ona/ono	(prze)czyta	oni/one	(prze)czytają

Zróżnicowanie liczby czasownika zależy od podmiotu. Ten na ogół jest w liczbie pojedynczej, gdy odnosi się do jednej osoby lub rzeczy, a w liczbie mnogiej, gdy do wielu. Jednakże i tu pojawiają się wyjątki. Tradycyjna ludową formą grzecznościową zwracania się do pojedynczego rozmówcy była druga osoba liczby mnogiej. Jeśli ktoś ją stosował, to grzeczne pytanie formułował następująco: Czy czytacie książkę, wujku/ciociu? Dziś taka forma stosowana jest jeszcze w niektórych regionach Polski.

3. Kategoria rodzaju

Formy czasowników mają określona wartość rodzajową w zależności od tego, jaki jest rodzaj podmiotu-mianownika. Rozróżnienia rodzajów w obu liczbach nie są jednakowe:

• w liczbie pojedynczej: rodzaj męski - np. (chłopiec) (prze)czytał

rodzaj żeński - np. (kobieta) (prze)czytała

rodzaj nijaki - np. (dziecko) (prze)czytało

• w liczbie mnogiej: rodzaj męskoosobowy - np. (chłopcy) (prze)czytali

rodzaj niemęskoosobowy - np. (kobiety/dzieci) (prze)czytały

Wystąpienia formy niemęskoosobowej wymagają formy mianownika liczby mnogiej wszystkich rzeczowników rodzaju żeńskiego, rodzaju nijakiego oraz niektórych rzeczowników rodzaju męskiego, zwłaszcza nieodnoszących się do osób, np. uczone psy czytały, automaty czytały.

Zróżnicowanie rodzaju gramatycznego nie zawsze odpowiada różnicom w rzeczywistości, np. rzeczownik dziewczę jest rodzaju nijakiego i łączy się z czasownikiem (prze)czytało. Grzecznościowe formy liczby mnogiej są używane zawsze w rodzaju męskoosobowym, np. Czy czytaliście książkę, wujku/ciociu? Rodzaju męskoosobowego jest również rzeczownik państwo, używany jako tytuł grzecznościowy, np. Czy (prze)czytali państwo książkę?

W wielu formach koniugacji nie ma rozróżnienia rodzajowego, np. chłopiec czyta/ kobieta czyta/ dziecko czyta, choć w czasie przeszłym już ono jest, np. chłopiec czytał/ kobieta czytała/ dziecko czytało.

4. Kategoria trybu

Każda forma czasownika użyta w orzeczeniu wyraża postawę nadawcy wobec komunikowanej treści. Postawa ta jest wyrażana za pomocą jednego z trzech trybów: w trybie oznajmującym, rozkazującym lub warunkowym (zwanym również przypuszczającym).

Trybu oznajmującego używamy na ogół do zakomunikowania, czyli oznajmienia, o jakimś fakcie, np. Chłopiec czyta książkę.

Trybu rozkazującego z reguły używamy do wyrażenia polecenia lub rozkazu, np. Przeczytaj chłopcze tę książkę; Nie czytaj tej książki. Istnieją w tym trybie tylko trzy formy proste: 2. os. l.p. - (prze)czytaj; 1. os. l.mn. - (prze)czytajmy; 2. os. l.mn. - (prze)czytajcie. Jeśli zachodzi potrzeba utworzenia formy trybu rozkazującego dla pozostałych osób, stosuje się konstrukcje złożone z partykułą niech, np. 1. os. l.p. - niech (prze)czytam; 3. os. l.p. - niech (prze)czyta; 3. os. l.mn. - niech (prze)czytają.

Trudności z tworzeniem tego trybu mogą wynikać z ustalania poprawnej postaci tematu (co wymaga wzięcia pod uwagę wielu alternacji fonetycznych), gdyż tryb ten tworzymy od 3. os. l.p. lub l.mn. Dlatego też w słownikach często podawane są formy rozkaźnika wszystkich czasowników nieregularnych.

Złagodzenie rozkazu uzyskujemy poprzez zastosowanie trybu warunkowego w formie pytającej, np. Wyszlibyście trochę szybciej? Podałbyś mi zeszyt? Natomiast skrajnie niegrzeczna formę uzyskuje się poprzez zastosowanie samej postaci bezokolicznika, np. Wyjść! Milczeć! Złagodzoną formę rozkazu/polecenia uzyskujemy poprzez użycie słowa proszę wraz z czasownikiem w formie bezokolicznika, np. Proszę wyjść; Proszę milczeć.

Trybu warunkowego używamy do wyrażenia przekonania o tym, że cos mogłoby zajść, gdyby był spełniony określony warunek, np. Nie czytałbyś tej książki, gdybyś nie musiał.

Trudności związane z trybem warunkowym dotyczą kompozycji samej struktury morfologicznej, pisowni i wymowy. Morfem -by umieszczamy zawsze przed końcówką osobowa czasownika, np. wolałbym (nie: wolałemby). Pisownia łączna cząstki -by obowiązuje tylko z czasownikami i spójnikami (np. wybralibyśmy, jeśliby).

Takie uzależnienie użycia poszczególnych trybów i wyrażania określonych treści ma charakter przybliżony - często mianowicie tryby używane są w innych znaczeniach. Na przykład, w zdaniu: Nie czytałbyś tego forma trybu warunkowego wyraża nie warunek, lecz radę lub sugestię.

5. Kategoria czasu

W trybie oznajmującym, gdy komunikuje się coś, używa się czasownika w określonym czasie. Gdy mowa o fakcie zachodzącym w momencie mówienia, używa się czasu teraźniejszego, np. Czytasz książkę. Gdy chodzi o fakt, który już zaszedł/wydarzył się, stosujemy czas przeszły, np. (Prze)czytałeś książkę. Gdy natomiast chodzi o fakt, który ma się dokonać/zajść, używamy czasu przyszłego, np. Będziesz czytać książkę.

Ponadto w starannie wystylizowanych tekstach literackich używa się niekiedy czasu zaprzeszłego, np. Czytałeś był tę książkę, zanim ja kupiłeś. Czasu tego używa się dla wyrażenia czynności, która wydarzyła się w przeszłości i poprzedziła inną czynność przeszłą.

Ruchome końcówki czasu przeszłego -(e)m, -(a), -(e)ś, -(a)ś, -(i)śmy, -(y)śmy, -(i)ście, -(y)ście można umieszczać przy czasowniku lub przy innej części mowy w obrębie zdania, np. Czy miałeś ten album? - Czyś miał ten album?; Czy weszliście wysoko? - Czy wysokoście weszli? Taka ruchoma końcówka nie może być jednak dołączana do jakiegoś leksemu łącznie w elementem -że-, np. Wyście go solidarnie popierali (nie: Wyżeście go solidarnie popierali); Myśmy wybrali lepszy wariant rozwiazania (nie: Myżeśmy wybrali lepszy wariant rozwiązania). Końcówki czasu przeszłego możemy za to bez przeszkód stawiać po spójniku że, np. Mówiono na spotkaniu, żeście wygrali konkurs.

W wypadku czasów możemy napotkać zastosowanie form niezgodne ze znaczeniem podstawowym; najczęstszym przykładem jest stosowanie w wypowiedzi czasu teraźniejszego w odniesieniu do zdarzeń minionych, np. Wtedy on biegnie, potyka się i wpada pod pociąg. Czasu teraźniejszego użyć można także w odniesieniu do zdarzeń, które mają dopiero się zdarzyć, np. Jutro jadę do Krakowa.

Sposób tworzenia form różnych czasów dla czasowników dokonanych i niedokonanych wygląda następująco:

	niedokonany	dokonany
Czas teraźniejszy	czyta	-
Czas przyszły	będzie czytać/będzie czytał(a/o)	przeczyta
Czas przeszły	czytał	przeczytał(a/o)
Czas zaprzeszły	czytał(a/o) był(a/o)	przeczytał(a/o) był(a/o)

W trybie warunkowym obserwujemy występowanie czasów teraźniejszego i przeszłego, np. Nie chwaliłbyś jej, gdybyś nie musiał; Nie byłbyś chwalił jej, gdybyś nie musiał. Kategorii czasu nie wyróżniamy w trybie rozkazującym.

---