W literaturze o normach poprawnościowych na ogół się przyjmuje, że trzeba odróżniać tzw. normę zwyczajową (zwaną też użytkową lub uzualną) od normy skodyfikowanej.
Językowa norma zwyczajowa dotyczy zbioru społecznie zaaprobowanych jednostek języka i sposobów ich łączenia w zdania - a w szerszym ujęciu - także w większe całości tekstowe. Norma skodyfikowana to wyraźnie sformułowany przez ekspertów zbiór ocen dotyczących jednostek językowych, ich form, znaczeń i sposobów ich łączenia w zdania oraz - w szerszym znaczeniu - także posługiwania się nimi w większych całościach tekstowych.
Słusznie mówi się o nieostrości pojęcia normy zwyczajowej: w wielu wypadkach nie jest oczywiste, jakie formy są lub nie są "społecznie zaaprobowane", trzeba by na to o wiele więcej wiarygodnych badań statystycznych aniżeli te, którymi rozporządzamy.
Co do normy skodyfikowanej - istnieje wątpliwość dotycząca gremiów kodyfikujących. Pojawia się wiele autorskich poradników językowych, jest też niemało orzeczeń poprawnościowych poszczególnych osób (najczęściej językoznawców, rzadziej dziennikarzy) w czasopismach, w telewizji, w radio. W ramach tego poradnictwa często wypowiadane są sądy i oceny wyraźnie różniące się między sobą. Nauczyciele, wydawcy, dziennikarze i w ogóle ludzie zainteresowani poprawnością językową wyrażają często niepokój wobec różnorakości tych orzeczeń. Niepokój ten dotyczy zresztą również słowników, wydawanych na ogół przez zespoły autorskie lub całe redakcje. Także one zawierają wiele sprzecznych ocen i wskazówek.
Co to jest normą językową a co błędem?
Język jest tworem żywym. Oznacza to, że zmienia się wraz z upływającym czasem, z rozwojem cywilizacji i społeczeństwa. Polszczyzną elity (ludzi dobrze wykształconych) jest język literacki. Słownictwo, które uważane jest za oficjalne, podlega normom, zostało ujednolicone - znormatywizowane.
Norma językowa: to zatem zbiór ustalonych, ogólnie przyjętych, zaplanowanych i używanych przez dane społeczeństwo jednostek językowych oraz reguł językowych. Norma językowa zawiera w sobie normę gramatyczną, czyli wypowiedzi (ustne lub pisemne) poprawne pod względem gramatycznym, oraz normę , czyli dostosowanie się języka do sytuacji, wybór określonego stylu języka.
Istnieją także innowacje językowe, czyli nowe zjawiska, które pojawiają się w języku. Jeżeli jakaś innowacja upowszechniła się (np. spotyka się ją w tekstach), ale nie jest aprobowana przez słowniki, nazywa się ją uzusem językowym. Niejednokrotnie uzus, w miarę upływu czasu, może stać się normą językową.
Uzusem jest bardzo popularny w polszczyźnie potocznej zaimek wskazujący rodzaju żeńskiego: tą (np.: Podaj mi tą książkę), chociaż poprawna forma brzmi: tę (Podaj mi tę książkę) często stosuje się pierwszą wersję, choć nie jest ona poprawna.
Rozróżniamy dwa rodzaje normy językowej:
WZORCOWA: pełni funkcję estetyczną. Dużą rolę odgrywa w niej tradycja językowa.
UŻYTKOWA: dążenie do precyzyjnego i skutecznego porozumiewania się. To także sprawnośći ekonomika wypowiedzi.
Istnieje także pojęcie formy normatywnej (paralelnej): to dwie formy, występujące w tym samym czasie i będące jednakowo poprawne, np.: gęsty / gęściejszy; oczyma / oczami; dłońmi / dłoniami.
Jeżeli wszystkie zjawiska językowe posiadają precyzyjne określenia, możemy wtedy mówić o wystarczalności języka. Słowo zgodne z normami językowymi, jest to słowo nowopowstałe, uznane za potrzebne, np.: kliknąć. Natomiast ekonomiczność języka związana jest z precyzją wypowiadania się. Aby język był ekonomiczny, powinien posiadać proste zasady, a ilość reguł, rządzących językiem powinna być łatwa do przyswojenia.
Normy i zasady języka można naruszać w sposób świadomy, jeżeli chce się zażartować, nadać wypowiedzi określoną stylizację lub zwrócić szczególną uwagę na jakiś fakt językowy. Nieświadome odstępstwo od normy oraz niepotrzebna i przypadkowa innowacja nazywa się błędem językowym. Istnieje wiele rodzajów błędów językowych:
# Błąd ortograficzny: niepoprawne zastosowanie zasad ortograficznych w wyrazie (np.: spojżeć, zamiast: spojrzeć; rzaba, zamiast: żaba)
# Błąd składniowy - błąd gramatyczny: niepoprawne zastosowanie zasad gramatycznych w wypowiedzi, zaburzenia fleksji, rekcji czasowników, łączliwości wyrazów (np.: źle dobrany przypadek: słyszeć sygnała, zamiast: słyszeć sygnał; bać się mrówków, zamiast: bać się mrówek;).
# Błąd stylistyczny: źle dobrany styl wypowiedzi (np.: pomieszanie stylu wysokiego z niskim, stosowanie stylu urzędowego i dialektyzmów lub wulgaryzmów). Naruszenie wypowiedzi językowej o wyższym rejestrze, błędem językowym o niższym rejestrze (np.: Rolnik doznał pomocy w żniwach, zamiast: otrzymał pomoc).
# Błąd leksykalny: złe użycie znaczenia wyrazu, wynikające z niezrozumienia znaczenia (np.: empatyczny, to ktoś bardzo sympatyczny; oportunista to ktoś, kto się opiera;).
# Defrazeologizacja: błędne użycie związku frazeologicznego (np.: czarny kruk, zamiast: biały kruk lub czarny koń).
# "Fałszywi przyjaciele": wyraz obcy, brzmiący podobnie do wyrazu polskiego (np.: ang. camera - aparat fotograficzny, użyty w znaczeniu - kamery - przyrządu służącego do nagrywania obrazu).
# Wyrazy modne i wyrazy wytrychy: bardzo często spotykane w wypowiedziach i nie zawsze używane zgodnie ze swoim znaczeniem (np.: Nie mamy alternatywy, by zostać partnerem NATO: wyraz alternatywa został użyty niezgodnie ze swoim znaczeniem).
# Błąd logiczny: błędne zestawienie wyrazów wzajemnie się wykluczających (np.: żywy trup; gnać powoli; większa połowa; zielenić się na zielono).
# Pleonazm: "masło maślane", błąd językowy polegający na wstawianiu do wypowiedzi niepotrzebnych określeń (np.: obejrzeć coś na oczy; cofnąć się do tyłu; ubogi żebrak; równa połowa).
# Tautologia: używanie w wypowiedzi niepotrzebnych synonimów (np.: przeżyliśmy różne chwile
# i momenty; mamy wzajemny szacunek do siebie nawzajem; obejmujemy naszą działalnością całą młodzież w stu procentach).
Błąd językowy - pojęcie z zakresu językoznawstwa normatywnego oznaczające odstępstwo od skodyfikowanej normy językowej.
Kodyfikacja normy obejmuje istnienie gramatyki normatywnej, ortografii (zasad pisowni) i ortofonii (zasad wymowy starannej). O błędności czy poprawności danej formy można mówić tylko z punktu widzenia jakiejś normy.
Większość słowników ma charakter normatywny.
Przykłady błędów językowych
Następujący przykład wyjaśnia zależność błędu od normy językowej.
Gramatyka normatywna (standardowej, starannej, pisanej) polszczyzny literackiej ustala regułę, wzór deklinacji zaimka wskazującego ten, ta, to; ci, te, podając paradygmat lub podaje, że odmienia się według deklinacji przymiotnikowej twardotematowej i wylicza formy mianownika rodzaju męskiego (ten), mianownika rodzaju nijakiego (to), biernika rodzaju żeńskiego (tę) jako odbiegające od tego wzorca. Regułę tę (właśnie ciągle jeszcze tę a nie tą) da się objaśnić tylko z punktu widzenia pewnej tradycji językowej, odczucia użytkowników, jej "prawność" uzasadnia duża liczba tekstów polszczyzny literackiej (sprzed okresu sformułowania reguły), gdzie taką a nie inną formę odnajdujemy. Formy "wyjątkowe" są historycznie umotywowane, ale dla samej normy jest to obojętne. Skądinąd wiadomo, że historycznie umotywowaną formą dopełniacza rodzaju męskiego byłaby forma † togo. W wyniku jednak procesu wyrównywania powstała forma tego (przez analogie do np. otwartego), tę też formę rejestruje norma. Z punktu widzenia gramatyki nienormatywnej, opisowej w formie biernika rodzaju żeńskiego tą nie ma nic szczególnego, jest ona wyrazem faktu, że proces wyrównywania deklinacji zaimka ten,... do deklinacji przymiotnikowej jeszcze się nie zakończył. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że norma starannej polszczyzny pisanej rejestruje stan sprzed zakończeniem tego procesu. Z punktu widzenia języka jako systemu zmiana tę > tą jest przejawem tendencji do usuwania form wyjątkowych. O żywotności tego procesu świadczą też nowsze rozwiązania normatywne, dopuszczającą użycie tej formy w normie użytkowej (swobodnej, ustnej). Formę tą zamiast tę spotyka się coraz częściej w tekstach pisanych, np. prasowych, co świadczyć może, że również norma języka starannego, pisanego w niedalekiej przyszłości ulegnie zmianie (jak to już miało miejsce w przypadku tego zaimka). Poza tym forma tą (np. z tą kobietą) jest formą narzędnika rodzaju żeńskiego, użycie formy tę w tej funkcji jest błędem przesadnej poprawności (hiperpoprawności).
Przykładowe zdania:
1. Widziałem tę piękną kobietę. (Forma zgodna z normą polszczyzny wzorcowej, staranna)
2. Widziałem tą piekną kobietę. (Forma niezgodna z normą wzorcową, zgodna z normą użytkową, swobodna, potoczna, coraz częściej też pisana)
3. Widziałem go z tą kobietą. (Forma zgodna z normą wzorcową i użytkową)
4. Widziałem go z tę kobietą. (Forma hiperpoprawna na gruncie normy wzorcowej, utworzona przez analogię do tę w bierniku).
Przykładem często spotykanych błędów językowych w języku polskim (niezgodnych z normą polszczyzny starannej i użytkowej) są wyrażenia: poszłem, wzięłem (przez analogia do poszłam, wzięłam, formy poprawne to poszedłem, wziąłem), wziąść (przez analogię do słów typu: siąść, zamiast wziąć).
Klasyfikacja błędów językowych
Zgodnie ze starożytną jeszcze klasyfikacją opisaną przez Kwintyliana, błędy językowe dzielą się na barbaryzmy i solecyzmy. Barbaryzm to użycie niepoprawnej formy wyrazu (np. wzięłem), solecyzm natomiast polega na połączeniu poprawnych formalnie wyrazów w niepoprawną konstrukcję składniową (np. używam długopis).
Błędy gramatyczne
Błędy fleksyjne:
+ wybór niewłaściwej postaci wyrazu,
+ wybór niewłaściwego wzorca odmiany,
+ wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego,
+ wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej,
+ nieodmienienie wyrazu, posiadającego swój wzorzec deklinacyjny,
+ odmienienie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany.
Błędy składniowe:
+ w zakresie związku zgody,
+ w zakresie związku rządu,
+ w używaniu przyimków,
+ w zakresie używania wyrażeń przyimkowych,
+ niepoprawne skróty składniowe,
+ niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania,
+ konstrukcje niepoprawne pod względem szyku,
+ zbędne zapożyczenia składniowe.
Błędy leksykalne
Błędy słownikowe (wyrazowe):
+ neosemantyzacja; używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu,
+ mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne stosowanie,
+ posługiwanie się pleonazmami,
+ nadużywanie wyrazów modnych.
Błędy frazeologiczne:
+ zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku,
+ zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników,
+ zmiana znaczenia frazeologizmu,
+ użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.
Błędy słowotwórcze:
+ używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi,
+ zastosowanie niewłaściwego formantu,
+ wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej.
Błędy fonetyczne
Niepoprawna wymowa:
+ pojedynczych głosek,
+ grup głoskowych.
Literowe odczytywanie wyrazów:
Redukcja głosek i grup głoskowych,
Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych.
Stylistyczne (użycia)
Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do jej funkcji:
+ używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych,
+ używanie elementów potocznych o charakterze publicznym,
+ stylizacja językowa nie mająca uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi.
naruszenie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu:
Błędy zewnętrznojęzykowe (zapisu)
Błędy ortograficzne:
+ używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie,
+ niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; także niewłaściwe użycie dywizu,
+ niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów.
Błędy interpunkcyjne:
+ brak właściwego znaku interpunkcyjnego (zwłaszcza przecinka),
+ zbędne użycie znaku interpunkcyjnego,
+ użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.
BŁĄD JĘZYKOWY- nieświadome odstępstwo od obowiążującej normy językowej.
INNOWACJA- błąd językowy nieuzasadniony funkcjonalnie (nowy element w języku), który niczemu nie służy.
PLEONAZM-np. Cofnął się do tyłu, kontunuuj dalej
Niepotrzebnie dodany wyraz oznaczający to samo
BŁĄD SŁOWOTWÓRCZY- np. Speckomisja (popr. Komisja specjalna)
Przekręcanie poprawnej formy wyrazu(-psycholożka; +psycholog)
BŁĄD FONETYCZNY- np. \"nie chcem, ale muszem(popr. Nie chcę, ale muszę)
Pisanie wyrazów tak jak słyszymy (-idom, miszcz, sie, +idą mistrz, się)
TATUOLOGIA- NP. GENEZA I POCHODZENIE, POPRAWA I POLEPSZENIE
Niepotrzebne dodanie wyrazu bliskoznacznego
BŁĄD SŁOWNIKOWY- NP. KONKURS DLA ABONAMENTÓW(POPR. ABONENTÓW)
Użycie wyrazu o poprawnej pisowni, lecz niewłaściwym znaczeniu w zdaniu
BŁĄD SKŁADNIOWY- NP. USTĄPIĆ KOMUŚ MIEJSCE (USTĄPIĆ MIEJSCA)
Gdy treść zdania jest niejasna[Wracając ze spaceru z psem, piana ciekła mu z pyska(komu???)]
BŁĄD FRAZEOLOGICZNY-NP. TAJEMNIECA POLISZYNSZYLA(POPR. POLISZYNELA)
Tworzenie nowych związków frazeologicznych (np. -wywrzeć piętno; +wycisnąć piętno)
BŁĄD FLEKSYJNY- NP. JESTEŚMY PRZYJACIELAMI (POPR. PRZYJACIÓŁMI)
Dodanie niewłaściwej końcówki, zła odmiana, błędny rodzaj rzeczownika, niewłaściwa postać wyrazu
BŁĄD ORTOGRAFICZNY- JASNO ZIELONY(POPR. JASNOZIELONY)
Tego chyba nie trzeba tłumaczyć... Rzuk, grzegrzułka, żeka, mrufka:]
BŁĄD STYLISTYCZNY-\"PRZEDE WSZYSTKIM TO WŁAŚNIE NAJŚMIESZNIEJSZE BŁĘDY JĘZYKOWE RZUCAJĄ NAM SIĘ W OKO\"
Użtwanie słów z języka potocznego w połączeniu z oficjalnym językam bądź odwrotnie
Kryteria poprawności języka - zasady, zgodnie z którymi oceniamy poprawne lub błędne użycie danych wyrazów, wyrażeń i konstrukcji składn. Ustalone k.p.j. Pozwalają określić zjawisko jęz.
Ze względu na jego przydatność funkcjonalną, zgodność z systemem, zwyczajem społ.; służą kulturze jęz. I polityce jęz. Wyróżniamy:
k. Ekonomiczności środków językowych polegające na określeniu przydatności funkcjonalnej, ekonomicznej, użytych elementów jęz., np. Tendencja do tworzenia skrótów i skrótowców (stoczniowiec - pracownik stoczni, podstawówka - szkoła podstawowa, pekaes - PKS, cedet - CDT).
K. Estetyczne - ocenia poprawność jęz. I stylistyczną wypowiedzi z estetycznego punktu widzenia; ma zastosowanie głównie w ocenie ekspresji jęz. Poetyckiego, jest z zasady subiektywne, emocjonalne.
K. Formalno-logiczne - poddaje ocenie poprawność pod względem logicznej interpretacji formy jęz. I prawidłowości jej struktury, np. W zdaniu idę na stołówkę, na miasto zamiast poprawnie: idę do stołówki, do miasta.
K. Geograficzne - polega na ocenie użycia regionalizmów w sytuacji dokonania wyboru między tradycją jęz. Warszawską i krakowską, np. Krakowska rączka to w Warszawie obsadka; sagan to w Krakowie czajnik, a w Warszawie garnek z żeliwa; w Krakowie mówi się doktor, w Warszawie doktór. Dziś kryterium to jest coraz rzadziej obecne w polszczyźnie ogólnej.
K. Historyczne - ocenia poprawność użytych środków jęz. Na podstawie języka pisarzy minionych epok, daje pierwszeństwo formom od dawna używanym w jęz., np. U Kochanowskiego, Mickiewicza, Sienkiewicza.
K. Narodowe - ocenia poprawność językową z perspektywy czystości jęz.; mając do wyboru dwa równorzędne środki językowe, rodzimy i obcy - przyznaje pierwszeństwo rodzimemu, np. Dom towarowy zamiast supermarket, uczestniczyć zamiast partycypować.
K. Społeczne - poprawność jęz. Ocenia wedle zasad obowiązujących w normatywnych słownikach jęz. Pol., np. W Słowniku języka polskiego, Słowniku poprawnej polszczyzny, Słowniku wyrazów bliskoznacznych itd.
Nowomowa (ang. newspeak) - sztuczny język obowiązujący w totalitarnym państwie opisanym przez George'a Orwella w powieści 1984. Nowomowa charakteryzuje się tendencją do eliminacji jak największej liczby „niepotrzebnych” lub niekorzystnie (z punktu widzenia ideologii państwowej) nacechowanych wyrazów przez zastąpienie ich sztucznymi, ale poprawnymi ekwiwalentami, np. w celu zlikwidowania wyrazu zły (ang. bad) zastąpiono go wyrazem bezdobry (ang. ungood). Ma to na celu strywializowanie języka (ogłupienie ludności) oraz wyeliminowanie nieprawomyślności przez takie przekonstruowanie języka, by niemożliwe stało się sformułowanie w myśli czegokolwiek, co godziłoby w panujący reżim - zarówno poprzez mowę, jak i myśli (tzw. myślozbrodnia). Pojęcie nowomowy używane jest również jako określenie wypowiedzi, które posługując się stałym zestawem typowych dla siebie określeń, de facto nie niosą żadnej treści, zubażają język bądź wypaczają lub fałszują rzeczywistość