poz. 21 teoria schematów społecznych - Wojciszke

JEDNOSTKOWA WIEDZA SPOŁECZNA I SCHEMAT JAKO JEJ PODSTAWOWY ELEMENT. (Bogdan Wojciszke)

Najważniejszym regulatorem zachowania społecznego jest wytworzona przez jednostkę poznawcza reprezentacja świata społecznego, (czyli podmiotowa wiedza społeczna). Wiedza ta jest rezultatem dziedziczenia społecznego oraz wcześniejszych doświadczeń człowieka. Ważne jest także to, iż sama w dużym stopniu determinuje nabywane doświadczenia. Jednostka kieruje się w swych działaniach przede wszystkim własną wiedzą o świecie, a nie rzeczywistym stanem świata.

Pojęcie jednostkowej wiedzy społecznej rozumiane jest jako względnie trwała reprezentacja społecznego otoczenia jednostki (sytuacji społecznej, ludzi i ich działań... Itd.). Reprezentacja ta może mieć charakter uświadomiony bądź nie. Dlatego też ta sama informacja może być wykorzystywana w sposób kontrolowany jak i automatyczny. Stopień uświadomienia określonych treści w dużym stopniu zależy od ich statusu funkcjonalnego. Jednostkowa wiedza społeczna nie stanowi wiernego odzwierciedlenia świata, lecz jest rezultatem procesu interakcji jednostki ze światem.

W skład jednostkowej wiedzy społecznej wchodzi nie tylko reprezentacja obiektywnych własności świata społecznego, ale też reprezentacja własnych przeżyć z nim związanych ( emocji, nastrojów, ocen) oraz reprezentacja własnych w nim działań i ich programów.

Przebieg i uwarunkowanie orientacji pojedynczego podmiotu w jego otoczeniu społecznym:

Jednostkowe poznanie społeczne jest silnie podporządkowane emocjom podmiotu. Bardzo ważną rolę w procesie wartościowania odgrywa orientacja podmiotu. Wartości, emocje i motywy wpływają na efekty poznania (sądy, wnioski, opinie) nie w sposób niezależny od przetwarzania informacji, lecz przez kształtowanie ich przebiegu. Podstawowymi kategoryzacjami, jakich podmiot dokonuje poznając innych ludzi, są kategoryzacje „podobny do mnie- niepodobny”, „podoba się mi - nie podoba”, itd. Podobnie jak kategoryzacja „zgadzam się- nie zgadzam się” odgrywa podstawową rolę w przetwarzaniu inf. o opiniach dotyczących problemów społecznych. Przeżywany stan emocjonalny wywiera decydujący wpływ na treść myśli, sądów i zachowania podmiotu. Mają one wpływ na zmiany dostępności informacji skojarzonych a emocją, czy rozchodzenie się fali pobudzenia w systemie reprezentacji umysłowych.

? Prawidłowości funkcjonowania umysłu ludzkiego w czasie przebiegu orientacji w otoczeniu społecznym:

Semantyczna i epizodyczna reprezentacja świata społecznego

System reprezentacji świata społecznego ma dwojaką naturę:

• Jednostka posiada ogólną wiedzę na temat charakterystycznych właściwości różnych osób, obiektów, zdarzeń, sytuacji i ich kategorii. Jest to semantyczna reprezentacja świata społecznego

• Jednostka ma też wspomnienia o różnych epizodach, jakie zdarzyły się jej we własnym życiu w związku z tymi obiektami, osobami, sytuacjami itd. Ta pamięć konkretnych faktów, jakie zdarzyły się w życiu jednostki nazywamy epizodyczną reprezentacją świata społecznego. Czyli jednostka, obok wiedzy, o tym, jaki jest świat dysponuje również zapisem faktów z własnej biografii.

Różnice pomiędzy pamięcią epizodyczną i semantyczną w ujęciu Tulwinga:

1. Pamięć epizodyczna ma charakter autobiograficzny, tzn. stanowi reprezentację zdarzeń, jakie miały miejsce we własnym życiu podmiotu, podczas gdy pamięć semantyczna dotyczy zdarzeń, obiektów i faktów oderwanych od autobiografii podmiotu.

2. Pamięć epizodyczna dotyczy faktów i zdarzeń umiejscowionych czasie i przestrzeni. Jedyne relacje w niej prezentowane to relacje czasowo- przestrzenne. Pamięć semantyczna dotyczy natomiast faktów wyabstrahowanych czasu i miejsca, w jakich podmiot się z nimi zapoznał.

3. Pamięć epizodyczna reprezentuje wyłącznie percepcyjnie dostępne własności obiektów, zdarzeń, ponieważ odzwierciedla ona sam sygnał (bodziec) nie zaś jego znaczenie. Semantyczna przeciwnie- ta reprezentuje jedynie znaczenie sygnału, a nie jego postać fizyczną ( jest, zatem reprezentacją znaczenia cech percepcyjnych).

Podsumowując: reprezentacja epizodyczna jest faktograficzna i autobiograficzna, a reprezentacja semantyczna ma charakter odpersonalizowany oraz oderwany od bezpośrednio zaobserwowanych zdarzeń i ich czasowo przestrzennego kontekstu.

W rozróżnieniu pamięci epizodycznej i semantycznej są proponowane ujęcia:

1. Podział na to, co jest konkretne (p. epizodyczna, np. piszę książkę przy biurku) i abstrakcyjne (p. semantyczna, np. biurko) abstrakcyjne w tym sensie, że jest oderwane od konkretnych zdarzeń, mających miejsce w życiu.

2. Stopień zmysłowości (percepcyjnej dostępności). Tu biurko jest pojęciem konkretnym (zawiera cechy wyłącznie percepcyjne), podczas gdy np. pojęcie praworządność jest pojęciem abstrakcyjnym, (czyli zawiera cechy, o których można jedynie wnioskować)

3. Poziom uogólnienia w znaczeniu miejsca zajmowanego przez dane pojęcie w hierarchii taksonomicznej, zbudowanej na zasadzie inkluzji klas (im więcej jest cech istotnych, tym bardziej konkretne jest pojęcie).

*tylko informacje semantyczne mogą być abstrakcyjne lub konkretne w 2 i 3

punkcie.

Wywnioskowanie przez podmiot reprezentacji możliwe jest dzięki posłużeniu się posiadaną wiedzą semantyczną i odniesieniu jej de danego zdarzenia.

Reprezentacje semantyczne i epizodyczne są podstawowym substratem wszelkich procesów orientacyjnych.

Reprezentacje czysto epizodyczne mają charakter reproduktywny (stanowią wierny zapis faktograficzny) Im bardziej natomiast reprezentacja ma charakter semantyczny, tym w większym stopniu jest generatywna (stanowiąc rezultat i podstawę do wnioskowania)

Drugą istotną różnicą jest odmienna szybkość ich zapominania. Im bardziej semantyczna jest reprezentacja, tym wolniej jest zapominana. Reprezentacje różnią się także pod względem kodu, w jakim dane są zapisywane. Dla danych semantycznych jest to kod językowy, a dla epizodycznych kod pozajęzykowy.

POJĘCIE SCHEMATU I JEGO EGZEMPLARZY.

Schemat poznawczy jest podstawowym elementem strukturalnym i funkcjonalnym wiedzy semantycznej.

Schemat jest posiadaną przez podmiot wiedzą na temat określonego wycinka rzeczywistości, jest semantyczną reprezentacją określonego rodzaju treści. Schemat nie zawiera jednak wszystkich wiadomości podmiotu na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz jedynie wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń.

Składające się na schemat reprezentacje egzemplarzy schematów mają charakter reprezentacji epizodycznych. Pomiędzy schematem a reprezentacją jego egzemplarzy istnieją silne związki asocjacyjne. Reprezentacje epizodyczne i semantyczne nie są, zatem dwoma odrębnymi pojemnikami na informacje. Ponieważ głównym źródłem pamięci semantycznej jest doświadczanie przez podmiot konkretnych epizodów, epizodów indywidualnym systemie poznawczym epizody i schematy są z sobą ściśle związane. Schematy mają swą genezę w epizodach, więc odzwierciedlana w schemacie wiedza, to nie tylko deskryptywna informacja o obiektach spełniających schemat (egzemplarzach schematu), ale także wiedza o własnych reakcjach podmiotu na te obiekty. W schemacie kodowane są, zatem także emocje podmiotu.

Schemat składa się z:

• Wiedzy obiektywnej, (co zwykle robi dziecko i jakie ono jest?- dziecko jest małe, spontaniczne, chłonne, itd.)

• Wiedzy praktycznej, (czyli są to informacje o tym, co się zwykle robi w kontakcie z dzieckiem- odpowiada na pytania, wyciera nosy, itd.)

• Wiedzy afektywnej (są to reakcje emocjonalne na dziecko-, np. zmęczenie, rozbawienie)

Ważną rolę odgrywają cechy funkcjonale obiektu np. jabłko, cechą centralną jest tu jego jadalność. Mówiąc prościej są to możliwe reakcje podmiotu na dany obiekt. Zatem kodowanie cech jako elementów wiedzy o danym przedmiocie jest niczym innym jak kodowaniem wiedzy możliwych działaniach, jakie z tym obiektem można podjąć.

Podobnie rzecz się ma z reakcjami emocjonalnymi. Sens wszystkich takich cech afektywnych określony jest przez emocjonalne przeżycia podmiotu, jakimi reaguje on na dane obiekty. Cechy te można „zobaczyć” jedynie w tych przeżyciach a nie w samych sobie obiektach.

!!Rreakcje emocjonalne w odniesieniu do ludzi, zdarzeń kodowane są w wykształconych przez podmiot semantycznych reprezentacjach tychże ludzi, zdarzeń!!

Rozpoznanie obiektu jako egzemplarza danego schematu prowadzić może do przypisania mu takiej oceny, która jest charakterystyczna dla posiadanego przez dany podmiot schematu. Dlatego też teoria schematów pozwala wyjaśnić dedukcyjny (odgórny) charakter oceniania.

RODZAJE SCHEMATÓW:

1. Schematy podmiotowe- ich egzemplarze mają ogólną własność „rozciągłości w przestrzeni”. Treści zawarte w schematach podmiotowych stanowią zapis właściwości charakterystycznych dla przedmiotów składających się na zbiór egzemplarzy. Cechy charakteryzujące egzemplarze mogą się odnosić do ich cech fizycznych lub psychicznych (w przypadku ludzi).

Składają się z wiedzy obiektywnej, praktycznej i afektywnej.

Schematy przedmiotowe mogą być jednostkowe, (gdy mają tylko jeden egzemplarz) lub kategorialne (cały zbiór egzemplarzy).

2. Schematy zdarzeń skrypty.

Ich egzemplarze charakteryzuje `rozciągłość czasie'. Charakterystyczne dla skryptów:

-sekwencja scen, czyli zdarzeń, czynności

-aktorzy, czyli uczestnicy scen

-rekwizyty, czyli typowe obiekty obecne w scenach

-warunki uruchamiające cały scenariusz

-oraz ostateczny rezultat

Skrypt jest strukturą poznawcza ( nie nawykiem), wykształconą dzięki wielokrotnym powtarzaniu się sekwencji zdarzeń i ich kontekstu.

Na egzemplarz skryptu składa się dane zdarzenie od początku do końca, np. wizyta u teściowej.

Najważniejszym elementem skryptu są zdarzenia (scenki), zatem najważniejszą rolę odgrywa organizacja czasowa, dlatego skrypty można podzielić na takie, które zakładają sztywny porządek czasowy (egzamin) i na taki gdzie kolejność nie jest istotna.

Liniowy porządek następstwa czasowego zdarzeń nie jest jedyną podstawą organizacji skryptów. Skrypty mają również strukturę hierarchiczną. Hierarchiczność stanowi uniwersalną własność budowy schematów.

Elementy skryptu są także zróżnicowane pod względem stopnia typowości.

* Schemat przedmiotowy jest reprezentacją świata, zbudowaną na podstawie kategorii pojęciowej obiektu (wyrażana zwykle rzeczownikiem), podczas gdy skrypt jest reprezentacją zbudowaną na podstawie kategorii pojęciowej zdarzenia czy działania (wyrażona czasownikiem).

Dotychczasowe dane empiryczne nie pozwalają wyjaśnić sporu, który ze schematów jest pierwotny, a który wtórny lub czy może oba są równorzędne.

Schemat przedmiotowy zawiera nie tylko cechy martwego przedmiotu, ale i wyabstrahowaną reprezentację działań, w jakich ów przedmiot bierze udział. Podobnie skrypty zawierają również reprezentacje typowych przedmiotów.

Przyjęte tu założenie schematów przedmiotowych skryptów są równorzędne. Oznacza to, że ta sama wiedza podmiotu może być organizowana na oba sposoby. Wydaje się, że pewne rodzaje treści podmiot preferuje do kodowania w postaci schematów, a inne w postaci skryptów. Sądzić można, że aby jakiś przedmiot stał się podstawą wykształcenia schematu przedmiotowego, to musi on występować w kontekście więcej niż jednej sekwencji zdarzeń.

3. Schematy atrybutywne.

Są to schematy cech, podczas gdy schematy przedmiotowe i skrypty odzwierciedlają pewne fragmenty świata w jego porządku przestrzennym bądź czasowym, schematy atrybutywne odzwierciedlają jedynie pewien rodzaj zmienności tych fragmentów (rodzaje zmienności przedmiotów lub zdarzeń).

Specyfiką egzemplarzy schematów atrybutywnych jest to, że są „zagnieżdżone” w przedmiotach lub zdarzeniach, ale nie występują w oderwaniu od nich samodzielnie, np. inteligentny może być człowiek, ewentualnie jego wytwór. I tak wielokrotne kontakty z różnymi osobami inteligentnymi i ich wytworami prowadza do wykształcenia sobie przez podmiot schematu cechy „inteligencja”. Egzemplarzami schematu atrybutywnego są wszystkie te przedmioty lub zdarzenia, którym przysługuje dana cecha, ale tylko w aspekcie tej cechy. Ważne są również zachowania stanowiące jej przejaw.

Cechy obiektów społecznych (ludzi) dwa pojęciowo odrębne rodzaje znaczeń: deskryptywne i ewaluatywne (oceniające).

*deskryptywne- opis spostrzeganego człowieka (jego wygląd zachowanie)

*ewaluatywne- jest to opis reakcji emocjonalno-oceniającej, jaką budzi w obserwatorze człowiek obserwowany. Znaczenie oceniające uzależnione jest od struktur umysłowych obserwatora.

4. Metaschematy- są to ogólniejsze struktury wiedzy, zawierające w sobie schematy. Np. takie schematy jak „dziecko”, „matka”, ”wizyta rodzinna” konstruują wspólnie metaschemat „życie rodzinne”.

BUDOWA SCHEMATÓW:

Schematy spełniają trzy funkcje:

-funkcja reprezentacyjna, czyli odzwierciedlania określonego fragmentu świata (decyduje o prototypowej jego budowie)

-funkcja procedury orientacyjnej, czyli poznawanie tego fragmentu świata, do którego schemat się odnosi (decyduje o hierarchicznej budowie)

-funkcja procedury postępowania, czyli wspólgeneratora programów działań, skierowanych na ten fragment świata, do którego fragment się odnosi. Spełniane przez schemat funkcji procedury postępowania możliwe jest dzięki faktowi reprezentowania w nim pewnych treści (własnych działaniach emocjach itd.), a także dzięki organizowaniu wiedzy zawartej w schemacie w wewnętrznie spójną całość.

Schemat jako reprezentacja świata - zasada prototypowości.

Właściwością świata rzeczywistego jest jego obiektywna, niezależna od obserwatora organizacja, przejawiająca się między innymi w wysoce korelacyjnej budowie w tym sensie, że pewne cechy obiektów lub zdarzeń mają tendencje do częstszego współwystępowania z sobą niż inne ich cechy.

Wykształcone przez podmiot schematy czy pojęcia nie mają, zatem treści całkowicie dowolnej, przeciwnie jest podyktowana treścią rzeczywistego świata.

Treść i struktura sztucznych pojęć są arbitralne w tym sensie, że to badacz o nich dowolnie zadecydował
(są one nieadekwatne do rzeczywistości)

Długotrwałe przekonanie psychologów adekwatności o adekwatności badań nad pojęciami arbitralnymi, podyktowane było ideą, ze strukturę pojęć stanowi wytwór poznającego umysłu, a nie odzwierciedlenia świata, oraz wywodząca się z tej idei klasyczna definicja pojęcia.

Pojęcie- na znaczenie pojęcia składa się zbiór cech istotnych, które przedmiot musi posiadać, jeśli ma być desygnatem danego pojęcia.

Założenie o znaczeniu jako o zbiorze cech istotnych ma m.in. 3 ważne konsekwencje:

-wszystkie cechy istotne są jednakowo ważne (nie możliwe jest pominięcie jakiejś cechy)

-granice stosowalności pojęcia, są ostre, czyli dobrze określone

(wszystkie desygnaty pojęcia są równoważne (są desygnatem w jednakowym stopniu)

Podobieństwo rodzinne egzemplarzy schematu.- Założenie to zostało po raz pierwszy zakwestionowane przez Wittgensteina, który wskazał, że w rzeczywistości założenie to nie zostaje nigdy spełnione w odniesieniu do pojęć naturalnych. A więc poszczególne obiekty opisywane pojęciem są do siebie podobne nie na zasadzie niezmiennego zbioru cech wspólnych, lecz na zasadzie „podobieństwa rodzinnego”.

Założenie pojęć jest jasne dla człowieka nie, dlatego, że granice zakresu jego stosowania są jednoznaczne, lecz dlatego, ze jednoznaczny jest jak gdyby środek zakresu stosowalności pojęcia (tzn. jasno są określone obiekty będące na pewno egzemplarzami pojęcia i spełniające je w stopniu maksymalnym)

W nauce ludzie starają się jasno określić granice stosowalności, jednak w życiu codziennym wystarczy znajomość środka stosowalności pojęcia

Struktura pojęć potocznych opiera się, zatem na dobrze określonym środku stosowalności pojęcia, gdyż taka właśnie struktura jest wystarczająca dla rozróżnienia obiektów.

Idea definiowania pojęcia przez określenie środka zakresu jego stosowalności implikuje, że egzemplarze znaczenia nie są równoważne (jedne zajmują się w środku zakresu stosowalności, inne zaś na granicy)

Przetwarzanie inf. o egzemplarzach typowych i nietypowych jest odmienne: typowe są rozpoznawanie i nazywanie szybciej, zapamiętywane lepiej, wyuczane szybciej i lepiej w ontogenezie, ludzie są do nich bardziej zgodni niż do mało typowych.

Pojęcie prototypu.

Zgodnie z teza o prototypowej budowie pojęć naturalnych czy schematów, na budowę formalną schematów składa się:

1. zbiór zmiennych charakteryzujących egzemplarze schematu

2. zbiór typowych relacji, jakie mogą zachować miedzy tymi zmiennymi.

3.zbiór wartości jakie pod owych zmiennych przyjmują typowe egzemplarze schematu.

System określonych najbardziej typowych dla egzemplarza schematu wartości nazywany jest prototypem i stanowi reprezentację egzemplarza idealnego.

4.zakres dopuszczalnych transformacji tego prototypu, czyli maksymalnie możliwe wielkości przekształceń, jakim prototyp może ulec.

Teze o prototypowej budowie stosuje się do schematów przedmiotowych jak i do skryptów (tu wartości jakie mogą przyjmować kolejne zmienne, są zróżnicowane pod względem stopnia typowości. Najbardziej typowe tworzą prototyp egzemplarza schematu)

W schemacie zawarty jest pewien zakres dopuszczalnych przekształceń (transformacji) wartości prototypowych, po przekroczeniu którego dany obiekt nie jest rozpoznawalny jako egzemplarz schematu.

---