Wyższa Szkoła
Ekonomiczno-Informatyczna
Rola wielkich mocarstw w kształtowaniu stosunków międzynarodowych
Krzysztof Kołakowski
Nr album 20996
Grupa 316
(studia niestacjonarne
jednolite - magisterskie)
Warszawa 01.12.2006r
SPIS TREŚCI
1. IMPERIALNE TRADYCJE MOCARSTWOWOŚCI
Walka o prymat toczyła się przez wieki i rożne zjawiska wpływały na zmiany konstelacji politycznych między poszczególnymi państwami. Imperia powstawały i rozpadały się. Były zwykle budowane na ogromnych terytoriach, ale charakteryzując się dużą centralizacją władzy, z czasem stawały się wewnętrznie coraz słabsze i ulegały rozpadowi. Kryzysy, walki wewnętrzne oraz niestabilność władzy wykonawczej powodowały sukcesywny spadek prestiżu, a więc także możliwości oddziaływania centrum na społeczeństwo.
Istota starożytnych i średniowiecznych imperiów polegała na posiadaniu ogromnych terytoriów, zamieszkałych przez zróżnicowaną etnicznie i narodowościowo ludność, z których władza centralna, mogła czerpać dobra materialne, dysponować nimi i kontrolować je. Termin „imperium” kojarzony był z istnieniem dominującego, największego i najsilniejszego organizmu państwowego, dysponującego dobrze zorganizowaną i silną armią oraz administracją. Rozumienie tego pochodzi z późnołacińskiego „imperialis”, co oznacza „cesarski”, od łacińskiego „imperium” - „najwyższa władza”. Stąd „imperium” oznaczało „wielkie mocarstwo”, a także prawo, władzę, moc wydawania zarządzeń i stosowania sankcji.
Można stwierdzić, że „wielkie mocarstwo” oznacza dominację jednej nacji nad innymi lub elity wyodrębnionej z jednej nacji nad wieloma nacjami, które zwykle poprzez podbój, zostały włączone do olbrzymiego terytorium. Dominuje nad nim jedno prawo ustanawiane przez władcę, który wymaga bezwzględnego posłuszeństwa, dysponując sprawnym aparatem przemocy.
Od tego, w jaki sposób powstawały wielkie mocarstwa, zależała ich struktura wewnętrzna, sposób zarządzania, możliwość czerpania korzyści zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej, wreszcie wola umacniania się i przetrwania. Imperia dążyły do tego, aby pod każdym względem i w każdej dziedzinie polityki państwowej stawać się potęgami. Działo się tak bez względu na pewne słabości i ułomności, wynikające na przykład z braku sprzyjającego otoczenia międzynarodowego, istnienia sojuszników, czy z powodu wrogów zewnętrznych , którzy mobilizowali do ciągłej gotowości i sprawności, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej - obrony zwartości i możliwości oddziaływania na otoczenie z korzyścią dla siebie.
Na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku monarchowie za jedną z podstawowych zasad w ustanawianiu nowego ładu międzynarodowego uznali zasadę europejskiej równowagi. Iustium equlibrium, czyli sprawiedliwa równowaga - to zasada stosunków międzynarodowych sięgająca czasów Oświecenia, choć narodziła się w XVI wieku w Anglii jako balance of power, czyli równowaga sił. Zgodnie z tą zasadą, żadne z mocarstw nie powinno uzyskać hegemonii na kontynencie europejskim, żadne nie mogło wzbogacić się bardziej niż inne, a straty, jeśli takowe by powstały, należało rekompensować dla zachowania statusu quo. Od tego czasu rozpoczęła się era dominacji wielkich mocarstw.
Ład międzynarodowy, którego podstawy ustalono na Kongresie Wiedeńskim przetrwał przez następne 100 lat. Równocześnie z rozwojem „koncertu mocarstw” w Europie, kształtowała się polityka dominacji jednego mocarstwa na półkuli zachodniej. Wypracowały ją Stany Zjednoczone Ameryki Północnej wobec całej „zachodniej hemisfery”. Wielkie mocarstwa, bez względu na to, jakimi metodami posługiwały się podbijając i podporządkowując sobie kolejne terytoria, z zasady nie uznawały autonomii podbitych obszarów. Wyznaczały swoje nowe granice, wcielając te terytoria i narzucając im własną administrację.
I wojna światowa zachwiała ładem powiedeńskim i zmieniła go, równocześnie jednak ustalenia konferencji wersalskiej w 1919 roku były kontynuacją idei supremacji mocarstw. Odpowiedzialność wielkich mocarstw za utrzymanie ładu międzynarodowego nie zmieniła się także po II wojnie światowej. Jednak zmianie uległy pozycje i role mocarstw, jakie sobie same wyznaczyły i jakie pozwoliły im odgrywać inne państwa.
2. EWOLUCJA MOCARSTWOWOŚCI
Ewolucję mocarstwowości można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach rozumienia mocarstwowości i jej przejawów w stosunkach międzynarodowych. Rozumienie mocarstwowości wynika ze zróżnicowania państw ze względu na wielkość, potencjał oraz siłę oddziaływania. Przesłankami mocarstwowości są:
Potencjał ekonomiczny
Zasoby materialne
Możliwość eksportu i importu
Potencjał ludzki w sensie ilościowym i jakościowym
Wielkość terytorium
Potencjał militarny państwa (liczebność wojsk, zapasy broni konwencjonalnej i jądrowej)
Oddziaływanie w stosunkach międzynarodowych w wymiarze regionalnym i globalnym (oddziaływanie oznacza możliwość kształtowania środowiska, ograniczania autonomii innych państw, narzucanie innym uczestnikom stosunków międzynarodowych swojej woli).
O pozycji mocarstwowości państwa świadczy każdorazowo stopień możliwości uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych, tj. oddziaływania na środowisko międzynarodowe i kształtowania go. Możliwość te stwarza samo państwo, ale nie mniej ważne jest „przyzwolenie” otoczenia międzynarodowego. To, czy takie „przyzwolenie na mocarstwowość” państwo otrzymuje, zależy od wielu czynników. Silne państwo o ustabilizowanej pozycji międzynarodowej nie będzie potrzebowało każdorazowej zgody na zachowanie mocarstwowe. Jednocześnie, szczególnie we współczesnych kontaktach międzynarodowych, gdy są od siebie wzajemnie zależne, także one muszą zabiegać o utrzymanie stabilnej pozycji międzynarodowej. Świadczy o tym chociażby prowadzenie polityki zagranicznej przez Niemcy, szczególnie wobec państw europejskich, czy Japonii, zwłaszcza wobec państw azjatyckich.
We współczesnej rzeczywistości międzynarodowej obserwujemy proces zwiększania się liczby mocarstw oraz państw aspirujących do odgrywania takiej roli. Z tego punktu widzenia następuje pluralizacja stosunków międzynarodowych. Oznacza to demokratyzację stosunków między mocarstwami, monopolistami na podejmowanie strategicznych decyzji dotyczących międzynarodowych stosunków politycznych, gospodarki i handlu światowego.
Przy definiowaniu wielkich mocarstw ważnym staje się pytanie, czy posiadanie bądź możliwość posiadania broni jądrowej jest dostateczną przesłanką do zapewnienia sobie statusu mocarstwa. Edmund Osmańczyk w „Encyklopedii spraw międzynarodowych i ONZ” z 1974 roku, nie podając hasła „mocarstwo”, umieścił termin „mocarstwo atomowe”, zaliczając do tej kategorii państwa, które dokonały prób z bronią jądrową. Pięć pierwszych posiadało także inne atrybuty mocarstwowości (USA, ZSRR, Francja, Wielka Brytania, ChRL), ale do jednego, które dokonało pierwszej eksplozji atomowej w 1974 roku (Indie), do dziś nie w pełni przystaje termin wielkie mocarstwo.
Konieczne jest więc wyodrębnienie grup państw posiadających różny zakres mocarstwowości, zależny od możliwości aktywności międzynarodowej, czyli możliwości oddziaływania na środowisko międzynarodowe, kształtowania go i osiągania korzyści, czyli realizowania swoich interesów. Do pierwszej grupy należy zaliczyć mocarstwa globalne, a więc takie, które realizację swoich interesów uzależniają od działalności na całej kuli ziemskiej, we wszystkich dziedzinach stosunków międzynarodowych. Drugą grupę stanowią mocarstwa regionalne, które najbardziej skuteczną działalność ze względu na realizację swoich interesów realizują w danym regionie geopolitycznym. Trzecią grupą stanowią tzw. mocarstwa sektorowe, które skutecznie oddziałują na stosunki międzynarodowe w skali globalnej, ale tylko w jednej ich dziedzinie. Zostały tu uwzględnione dwa rodzaje zakresu wielkich mocarstw: terytorialny i przedmiotowy.
We współczesnych stosunkach międzynarodowych jest coraz więcej państw aspirujących do roli mocarstw, zwiększeniu liczby inicjatyw dotyczących danego regionu geopolitycznego, zgłaszaniu się do grup medialnych w konfliktach i sporach regionalnych. W dobie zwiększających się i nasilających powiązań międzynarodowych coraz większą rolę odgrywa aktywność międzynarodowa państwa, aspiracje i umiejętności jego ekip rządzących. Tego rodzaju aktywność, umiejętność wpływania na postępowanie innych uczestników stosunków międzynarodowych wzmacnia aspiracje mocarstwowo-regionalne państw.
3. CECHY EKONOMICZNE WIELKICH MOCARSTW
Mierniki ekonomiczne odgrywają istotną rolę przy ocenie międzynarodowej pozycji politycznej danego państwa i nie powinny być w żadnym wypadku ignorowane przy analizach politycznych.
Najważniejszym wskaźnikiem jest wielkość produktu krajowego brutto, gdyż określa ona aktualny potencjał gospodarczy kraju. Wpływa to niewątpliwie na możliwości działania państwa na arenie międzynarodowej. Umożliwia uzyskiwanie uprzywilejowanych pozycji w handlu międzynarodowym, a także daje możliwość uzależnienia gospodarczego państw małych i słabych ekonomiczne.
Państwa o dużym potencjale gospodarczym, a więc wysokim PKB, są w stanie prowadzić aktywną politykę zagraniczną, tworząc rozmaite strefy wpływów oraz utrzymywać na odpowiednim do ich statusu gospodarczego poziomie siły zbrojne. Wydatki typu militarnego stanowią ciągle bardzo poważne kwoty i pochłaniają w państwach posiadających status wielkich mocarstw, od 5 do 10% produktu krajowego brutto.
Na obraz potencjału gospodarczego i stabilności ekonomicznej kraju wpływają również czynniki, jak:
Tempo wzrostu gospodarczego
Stopa inflacji
Zadłużenie zagraniczne
Stopa bezrobocia i wiele innych.
4. ROLA WIELKICH MOCARSTW
Rola wielkich mocarstw we współczesnych stosunkach międzynarodowych wiąże się z coraz mniejszymi możliwościami ograniczania autonomii i niezależności państw, co oznacza niemożność narzucania decyzji, decydowanie w czyimś imieniu, w końcu - dominacja nad innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. O pozycji wielkiego mocarstwa rozstrzyga przede wszystkim nie to, czy jest ono absolutnie silne, lecz to, że względnie słabi są jego konkurenci i przeciwnicy.
Mocarstwa uczestniczą w większej liczbie powiązań międzynarodowych i stąd ich proces podejmowania decyzji jest uwarunkowany większą skalą uwarunkowań. W tym rozumieniu mocarstwa dysponują bardziej ograniczoną suwerennością, niż państwa nie biorące tak intensywnego i aktywnego udziału w życiu międzynarodowym.
Wielkie mocarstwa muszą obecnie rozwiązywać problemy związane z nierównomiernym wzrostem gospodarczym. Jedne z nich rozwijają się szybciej, inne zaś przeżywają znaczne zahamowanie tempa rozwoju. Do tego dochodzi niebezpieczna sytuacja międzynarodowa. Została ona wszak ograniczona obecnie do groźnych konfliktów regionalnych.
Współczesne mocarstwa będą musiały zmierzyć się z największymi wyzwaniami przełomu stuleci. Do wyzwań tych, a jednocześnie zagrożeń, można zaliczyć:
eksplozję demograficzną w państwach słabo rozwiniętych, co powoduje niemożność wyżywienia ludzi tam żyjących, a zaowocować może migracjami międzynarodowymi;
zadłużenie światowe i konieczność zmiany stosunków finansowych w skali globalnej;
monopolizację handlu światowego.
Wyzwaniami są także korporacje transportowe, nowe technologie, automatyzacja, a przy tym powoli zmieniająca się świadomość społeczeństw. Jedne z nich mają głęboko zakodowane poczucie mocarstwowości swojego państwa, inne nie zdają sobie sprawy z odpowiedzialności za polityczne przywództwo w świecie.
Globalizacja stosunków międzynarodowych powoduje daleko idące transformacje w rolach odgrywanych dotychczas przez mocarstwa. Jedne z nich tracą powoli kolejne atrybuty mocarstwowości, zyskujące nowe, inne - dojrzewają do roli mocarstw, zwiększając liczbę i zakres atrybutów mocarstwowości.
Przyspieszonej transformacji podlegają nie tylko państwa, które zmieniły diametralnie swoje geopolityczne miejsce w Europie i świecie. Ulegają jej pod wpływem internacjonalizacji - wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych. Ze względu jednak na szczególne role odgrywane przez mocarstwa - to one procesom tym ulegają najszybciej i najszerzej, co oznacza nowe, bardziej odpowiedzialne role w stosunkach międzynarodowych.
BIBLIOGRAFIA:
Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, „Nowe role mocarstw”, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o., 1996 rok
„Mocarstwa świata”, t.1-4, Warszawa 1994-1995 rok
I. Popiuk-Rysińska, „Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych”, Warszawa 1993 rok
„The Balance of Power in the Internationals Years 1919-1939”, New York, 1968 rok
Christopher Bartlett, „Konflikt globalny. Międzynarodowa rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880 - 1990”, Copyright for the Polish edition by Zakład Narodowy im.Osolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1997 rok
E. Haliżaka i R. Kuźniara „Stosunki międzynarodowe. Geneza. Struktura. Funkcjonowanie”, Warszawa 1994 rok
Rola wielkich mocarstw w kształtowaniu stosunków międzynarodowych.
cechy charakterystyczne i pozycja mocarstw we współczesnych stosunkach międzynarodowych
pojęcie roli wielkich mocarstw w świecie
wielkie mocarstwa a ich udział w kształtowaniu współczesnych stosunków międzynarodowych
Zob. „Mocarstwa świata”, t.1-4, Warszawa 1994-1995
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.9
„Mocarstwa świata - narodziny, rozkwit, upadek” Paul Kennedy, Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1994, str.430
„Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych” I. Popiuk-Rysińska, Warszawa 1993, str.84
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.11
„The Balance of Power in the Internationals Years 1919-1939”, New York 1968 rok
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.12
„Konflikt globalny. Międzynarodowa rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880 - 1990” Christopher Bartlett, Copyright for the Polish edition by Zakład Narodowy im.Osolińskich, Wydawnictwo, Wrocław 1997 rok, str.45
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.13
„Stosunki międzynarodowe. Geneza. Struktura. Funkcjonowanie” pod red. E. Haliżaka i R. Kuźniara, Warszawa 1994 rok, str.86
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.25
„Nowe role mocarstw” Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Książkowe „Linia” sp. Z o.o. 1996 rok, str.16-17
2