Pojęcie grupy społecznej
Zacznijmy od zastanowienia się, czy grypy społeczne istnieją naprawdę, czy też w rzeczywistości istnieją tylko ludzie jako jednostki. Jeśli np. mówimy, że grupa ucieka w panice, to w istocie uciekają poszczególni jej członkowie. Jeśli mówimy o wydajności pracy zespołu, to w istocie mówimy o sumie wydajności poszczególnych członków tego zespołu. Jeśli mówimy, że grupa ocenia, grupa wybiera,, grupa decyduje, to w istocie są to sumy zachowań (a więc ocen, wyborów, decyzji) poszczególnych jej członków.. W podanych przykładach termin „grupa” nie oznacza samodzielnego bytu, różniącego się i istniejącego niezależnie od jego części, czyli od członków grupy. Grupa nie jest bowiem odrębnym bytem, który myśli, czuje lub działa. Tak rozumiany termin „grupa” jest tylko metaforą oznaczającą sumę części, a wszystkie podane przykłady cech lub zachowań grupy są w istocie cechami lub zachowaniami jednostek. Cechy na poziomie grupy całkowicie i bez reszty redukują się dom cech i zachowań jednostkowych.
Łatwo jest jednak podać przykłady cech większych całości, które nie są jednocześnie cechami lub sumą cech części, składających się na owe całości. Np. w astronomii znane jest pojecie gwiazdy oraz galaktyki. Żadna galaktyka nie jest gwiazdą, ma bowiem cechy właściwe tylko dla galaktyki, np. wielkość, mechanikę ruchu, strukturę itp. Inny przykład to średnia wieku w danej grupie, bowiem może być tak,, iż żaden członek grupy nie jest w wieku równym średniej grupowej. Skoro zatem istnieje cecha jakiegoś obiektu, tzn., że obiekt ten istnieje realnie. Inne przykłady cech całości, które nie redukują się do cech jednostek: dywizja istnieje nie mniej realnie niż tworzący ją żołnierze, siła dywizji nie jest tym samy, pojęciem, co siła żołnierza. Samochód składa się z wielu części, ale żadna część nie jest samochodem. Suma części, sposób ich połączenia i zasilenia osiągają razem takie własności, których nie ma każda część z osobna.
Również w odniesieniu do ludzi, na pytanie, czy zbiorowości ludzkie posiadają cechy, których nie posiadają ich członkowie, trzeba odpowiedzieć twierdząco. Pojęcia, własności, fakty społeczne można bowiem podzielić na trzy klasy:
1. Pojęcia właściwe tylko jednostkom np. motyw lub postawa. „Można wprawdzie powiedzieć, że jakaś zbiorowość, grupa czy instytucja kierowała się w działaniu takim , czy innym motywem, czy też ma taką, a nie inną postawę wobec innej grupy” - pisze S. Nowak w Metodologii nauk społecznych s. 107-108. Słowo motyw, czy postawa nie odnosi się jednak do grupy jako całości, lecz oznacza motywy lub postawy, którymi kierowali się wszyscy członkowie pojmowani indywidualnie. Na pewno pojęcia te nie odnoszą się do zbiorowości jako całości, gdyż zbiorowość ludzi nie posiada umysłu odrębnego od umysłu i psychiki swoich członków.
2. Pojęcia właściwe tylko zbiorowościom.
Przykładem takim pojęć jest struktura klasowa społeczeństwa albo dezintegracja kulturowa itp. Tego rodzaju pojęcia mają sens tylko w odniesieniu do zbiorowości. Powiedzenie, że Jan Kowalski ma konfliktową strukturę klasową, nie ma sensu, bowiem taką strukturę może mieć tylko jakaś zbiorowość.
3. Pojęcia właściwe zarówno grupom jak i zbiorowościom. Np. Grupa ludzi może być tak samo właścicielem fabryki jak i jednostka, albo podobnie jednostka jak też i grupa może zajmować pewną pozycję społeczną, pozostawać w zależności, cieszyć się prestiżem lub niesławą itd. Do tej kategorii pojęć zaliczyć należy również wielką ilość zjawisk, które istnieją wprawdzie w umyśle jednostek, ale są wytworem i działają tylko w zbiorowości. Przykładem mogą być normy, cele lub wartości grupowe. Takim pojęciem jest również dobro wspólne, które nie jest sumą dóbr jednostkowych.
Nie każdy zbiór ludzi nazywamy grupa społeczna Grupę społeczna nie jest np. tłum demonstrantów na ulicy, kolejka klientów w sklepie, pasażerowie jadący w tramwaju. Nie jest grupą społeczną także kategoria ludzi np. posiadających ten sam zawód, takie samo pochodzenie społeczne, dochód, wykształcenie lub inną cechę. Grupą społeczną jest natomiast rodzina, krąg przyjaciół, klasa szkolna, zespół roboczy, załoga przedsiębiorstwa, społeczność wiejska a także naród. Jakie są zatem najważniejsze różnice miedzy podanymi przykładami zbiorowości stanowiącymi i nie stanowiącymi grupę społeczna, albo inaczej, jakie cechy powinien posiadać zbiór ludzi, by można go było nazwać grupa społeczną?
Grupą społeczną nazywamy zbiór ludzi, który jednocześnie posiada wszystkie następujące cechy (warunki):
1. Wspólny cel grupy, który nie jest zwykłą sumą celów indywidualnych, jak np. dokonanie zakupu, dla którego klienci stoją w kolejce, albo dojechanie do określonego miejsca, jak w przypadku osób jadących tramwajem, czy zademonstrowanie swojego poglądu podczas demonstracji ulicznej. Są to cele zbieżne, ale indywidualne, nie będące wspólnym celem grupy. Celem grupy jest natomiast przetrwanie i rozwój grupy, utrzymanie ciągłości działań, zachowanie tradycji, wzmocnienie władzy, integracja grupy itp.
2. Uregulowane stosunki społeczne, interakcje i wzajemne zależności miedzy członkami grupy,
3. Wspólne wartości i wynikające z nich normy grupowe i kontrola społeczna,
4. Struktura grupy, czyli utrwalone pozycje i role społeczne, np. autorytety, przywódcy grupowi, podgrupy, jednostki izolowane, utrwalone kanały łączności,
5. Poczucie odrębności w stosunku do innych jednostek lub grup znajdujących się poza własną grupą, czyli tzw. „świadomość MY”
Zbiory ludzi wyróżnione ze względu na jakąś cechę np. wiek, wykształcenie itp., które nie posiadają wymienionych cech grupy społecznej, nazywamy kategoriami społecznymi.
Istnieje wiele klasyfikacji grup społecznych, jednakże na szczególną uwagą zasługują nast. podziały:
1. Grupy formalne i nieformalne
Kryterium wyróżnienia tych grup jest sposób ich utworzenia. Grupy formalne zwane też celowymi zostały zorganizowane planowo dla realizacji określonego celu. Grupy nieformalne powstają spontanicznie i niekoniecznie dla realizacji jakiegoś celu innego niż samo istnienie grupy (grupa autoteliczna). Więzi w grupie formalnej są sformalizowane, określone przepisami prawnymi, zaś w grupie nieformalnej więzi są regulowane normami grupowymi, zwyczajami i tradycją. Przykładem grup nieformalnych w organizacjach wytwórczych są:
grupy koleżeńskie, powiązane wspólnymi zainteresowaniami członków tych grup nie związanymi z celami organizacji, np. wspólne hobby, podobny styl bycia,
grupy lobbystyczne mające na celu artykułowanie i reprezentowanie wspólnych interesów grupowych oraz wywieranie wpływu na podmioty podejmujące decyzje w organizacji; cechą tych grup jest tzw. więź wspólnego losu, np. może ukształtować się grupa pracowników pomijanych w rozdzielaniu nagród lub awansów, grupa pracowników zagrożonych zwolnieniem z pracy, grupa pracowników zainteresowanych wprowadzeniem jakiejś innowacji w organizacji itp.
kliki, czyli jawne grupy nieformalne o charakterze pasożytniczym, mają one na celu przede wszystkim obronę interesów partykularnych kosztem celów organizacji; klika nie jest grupą przestępczą, ponieważ tak formułuje i realizuje cele formalne organizacji, aby osiągnąć z tego partykularne korzyści, jednak bez naruszenia prawa; klika jest grupą zamkniętą, ekskluzywną, tzn., że nie każdy, kto chciałby do niej wejść, zostanie tam przyjęty, ale jest zarazem grupą jawną, ponieważ członkowie kliki świadomie podkreślają swoje znajomości i kontakty nieformalne np. z kierownikami, prezesami itp.
grupy przestępcze, czyli niejawne grupy nieformalne jak np. szajki złodziejskie, gangi, mafie, których cele są nie tylko pasożytnicze, ale też przestępcze.
2. Grupy pierwotne i wtórne.
Kryterium wyróżnienia grup pierwotnych i wtórnych jest funkcja, jaką spełnia grupa społeczna w rozwoju osobowości człowieka. Grupa pierwotna taka jak np. rodzina kształtuje podstawowe cechy osobowości człowieka, jak np. postawy, system uznawanych i odczuwanych wartości, wrażliwość moralną, obraz samego siebie i inne cechy wyniesione z domu rodzinnego. Podobne znaczenie ma krąg przyjaciół, klasa szkolna, zespół roboczy itp.
W grupach pierwotnych - jak pisze J. Szczepański - występuje wyłącznie więź oparta na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych; w grupach wtórnych - więź rzeczowa, oparta na interesach. Z kolei J. Kulpińska wyjaśnia, iż pierwotność grupy polega na tym, że w niej realizowane są wszystkie potrzeby psychiczne jednostki, która uczestniczy w niej całą swoją osobowością; komunikowanie się członków grupy jest intensywne, interakcje mają charakter osobisty i bezpośredni czyli twarzą w twarz; przynależność do takiej grupy jest satysfakcjonująca. Łatwo dostrzec, że grupa pierwotna odpowiada kryterium więzi całkowitej. Funkcją grupy pierwotnej jest zaspokajanie ważnych potrzeb jednostki, takich jak: potrzeba bezpieczeństwa, uznania, przynależności. Grupy pierwotne są grupami małymi, mogą one być zarówno formalne jak np. rodzina lub zespół roboczy, albo grupami nieformalnymi jak np.. grupa przyjaciół.
Grupy wtórne z reguły są to wielkie, zbiorowości sformalizowane takie, jak partie polityczne, zakłady pracy, kościół lub inne grupy wyznaniowe, społeczności terytorialne (wieś, miasto, osiedle), naród. Cechuje je więź rzeczowa, np. oparta na interesach, i racjonalna, a nie więź osobowa i emocjonalna, jaka ma miejsce w grupie pierwotnej. Grupy wtórne tylko pośrednio kształtują postawy i osobowość ludzi, jak np. przez uprawianie reklamy, propagandy, tworzenie programów działalności, regulaminów.
3. Grupy odniesienia
Ważną klasą grup społecznych jest grupa odniesienia. Jest to grupa, do której jednostka nie należy, ale z którą się identyfikuje. Grupa odniesienia ma wielki wpływ na zachowanie jednostki, która przyjmuje wzory zachowań obowiązujące w grupie odniesienia w sposób bardziej rygorystyczny niz. to czynią członkowie grupy. Może to być np. naśladowanie słownictwa, mody, tradycji, wzorów kariery zawodowej, stylu życia itp. Grupy odniesienia łatwo znajdujemy w środowiskach młodzieżowych, np. życie zespołów rockowych, sportowców itp.