Kultura ziem polskich w średniowieczu
Kultura ziem polskich była, podobnie jak kultury innych państw europejskich, wyrazem syntezy wątków słowiańskich (pogańskich) z wątkami chrześcijańskimi. Ich nośnikiem był Kościół. Jego oddziaływanie ograniczało się początkowo do najbliższego otoczenia panującego, lecz z czasem się zwiększyło. Nowa kultura duchowa przenikała do szerokich mas społeczeństwa, co wiązało się z akcją katechizacji. Wsparcie panującego dla Kościoła, wyraźne uprzywilejowanie duchowieństwa powodowało też wrogie reakcje (np. bunt ludowy w 1038 r.). Rosła jednak z czasem ilość ludzi znających nowe prądy kultury, czemu sprzyjał rozwój szkolnictwa. Już około roku 1000 istniała szkoła katedralna w Gnieźnie. Ilość szkół kościelnych ulegała zwiększeniu. Służył temu rozwój sieci biskupstw na ziemiach polskich. Wraz z napływem duchowieństwa przybyły pierwsze księgi. Oczywiście, miały one charakter liturgiczny i teologiczny. Z czasem ilość bibliotek wzrosła, powiększył się też zakres posiadanych książek. Około 1100 r. w krakowskiej bibliotece katedralnej znajdowały się pozycje nie tylko kościelne, lecz również wiele prac autorów starożytnych i średniowiecznych używanych w nauczaniu. Początkowo głównym ośrodkiem polskiego życia umysłowego była Wielkopolska, ale później pierwszeństwo przejął Kraków. Na ziemiach polskich zaczęły powstawać roczniki i żywoty świętych. W latach 1113 - 1119 powstała pierwsza polska kronika napisana przez Galla Anonima, a w początkach XIII w. “Kronika Polska” biskupa Wincentego Kadłubka.
Zachowanym do dzisiaj śladem wpływu nowej kultury jest architektura sakralna i świecka. Niestety, nie dochowało się do dzisiaj wiele zabytków architektury z pierwszych wieków istnienia państwa polskiego. Początkowo na ziemiach polskich wznoszono niewielkie budowle sakralne o kształcie kolistym (rotundy), zaś z budowli świeckich tzw. palatia, czyli siedziby władców. Około połowy XI w. dotarła na ziemie polskie sztuka romańska. Była ona wyrazem połączenia tradycji architektury starożytnej, budownictwa epoki Karola Wielkiego oraz wzorów bizantyjskich i arabskich. Uformowała się w środowiskach benedyktyńskich i cysterskich. Architektura romańska na ziemiach polskich jest reprezentowana między innymi przez istniejące do dzisiaj: kolegiatę w Tumie pod Łęczycą, kościół św. Idziego w Inowłodzu, kościół i klasztor cystersów w Wąchocku. Zbudowano również w tym czasie kościoły katedralne w Gnieźnie, Krakowie i Poznaniu oraz zespół klasztorny w Trzemesznie. Bardzo interesującymi zabytkami sztuki romańskiej są drzwi katedry gnieźnieńskiej oraz kolumny kościoła w Strzelnie. Są to przykłady romańskiej sztuki rzeźbiarskiej. Warto zauważyć, że sztuka ta, podobnie jak i architektura, służyła głównie Kościołowi.
Ożywione kontakty handlowe i polityczne z Europą Zachodnią spowodowały pojawienie się w Polsce w XIII w. nowego sposobu budowania, czyli stylu gotyckiego. Narodził się on we Francji w połowie XII w. Na ziemiach polskich wzrosła ilość dworów i siedzib rycerskich, pojawiły się zamki obronne. Obok obiektów sakralnych w nowym stylu wznoszono też budynki świeckie - zamki, ratusze, kamienice. Stąd obfitość obiektów architektury gotyckiej na ziemiach Polski. Odrębności lokalne spowodowały wykształcenie dwu odrębnych odmian gotyku polskiego. Architektura Śląska, Małopolski i południowej części Wielkopolski nawiązuje do wzorów francuskich, czeskich i austriackich, natomiast Pomorza, Mazowsza i Wielkopolski do wzorów północnoniemieckich i krzyżackich. Jako przykładowe można wymienić: ratusz we Wrocławiu, kamienice mieszczańskie w Toruniu, kościół mariacki w Krakowie i w Gdańsku, zamek wielkiego mistrza w Malborku. W kościołach umieszczano witraże, a wnętrza zdobiono obrazami oraz wieloczęściowymi ołtarzami (poliptykami). Podstawowym tematem gotyckiego malarstwa i rzeźby były motywy religijne (postacie świętych, sceny biblijne). Na ziemie polskie sztuka gotyku dotarła już w drugiej połowie XIII w. Od XIII w. kultura polska rozkwitła. Połączone było to z coraz większym kontaktem ze światem zachodnim. Dokonywał się proces rozwoju umysłowego, czemu sprzyjały coraz liczniejsze szkoły kościelne. Fundamentalne znaczenie dla rozwoju polskiej kultury i nauki miało ufundowanie pierwszej wyższej uczelni na ziemiach polskich. Dokonał tego w 1364 r. król Kazimierz Wielki. Jego dzieło trwa nadal pod nazwą Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z tej uczelni wywodzą się najwybitniejsi polscy uczeni czasów schyłkowego średniowiecza. Należy do nich zaliczyć Jana ze Skarbimierza, Marcina Króla, Pawła Włodkowica, Wojciecha z Brudzewa. Na uniwersytecie krakowskim studiował również Mikołaj Kopernik. Najwybitniejszym przedstawicielem sztuk plastycznych był w owym czasie tworzący w Krakowie Wit Stwosz. Spod jego dłuta wyszedł miedzy innymi sarkofag Kazimierza Jagiellończyka oraz słynny ołtarz dla kościoła mariackiego w Krakowie. Wiek XV nie bez powodu został nazwany “złotą jesienią” polskiego średniowiecza.