Spis tre ci

3

1. Wst

ęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 3

2. J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 5

3. Co i jak si

ę w języku składa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 45

4. Jak by

ć twórcą – słów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 93

5. Ró norodno

ć to potęga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 113

6. Klucz do

ćwiczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 121

7. Wykaz skrótów i symboli oraz oznacze

ń nieliterowych . . . . . . . . . . . . . s. 217

8. Bibliografi a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 219

5

Czy mo na si

ę bawić gramatyką? Czy z odmiany rzeczownika przez przypadki mo na

zrobi

ć fragment wyznania miłosnego? Oczywi cie:

„Raz do ubra bóbr rzek

ł: – Żubrze,/ w sprawie kóbr co wreszcie zrób e!” – to ar-

tobliwe wariacje gramatyczne Antoniego Marianowicza.

„Kto co Król Aleksander kim czym mieczem/ przecina kogo co gordyjski w

ęzeł” – to

za Wis

ława Szymborska, niezupełnie serio.

A to m

łody Julian Tuwim – zupełnie powa nie:

„I miej

ę się do siebie, i nie wiem sam, co robię / I ze wzruszeniem mówię: ja z oną,

ona, onie...”.

Odmiana wyrazów, ich tworzenie, a tak e ich zwi

ązki składniowe nie muszą więc być

„gramatyczn

ą piłą”. Prawda, są to niekiedy kwestie trudne, ale nudne – wcale nie.

Dowodem na to jest zbiór

ćwiczeń, który wła nie czytacie. Uczniowie szkół rednich

(bo z my l

ą o nich został on napisany) mogą się przekonać, e odmiana np. obcych nazw

w

łasnych (nazwisk czy nazw miejscowych) jest pełna niespodzianek, bo choćby o panu

o nazwisku Kogito, je li jest Polakiem, powiemy: Id

ę do pana Kogity, je li za np. Wło-

chem: Id

ę do pana Kogita. Rozwiązawszy pewne ćwiczenia, dowiemy się tego, czy od

wszystkich nazw miejscowo ci mo emy utworzy

ć nazwy mieszkańców (jak nazwać np.

mieszka

ńca Oslo?), a odpowiedzi na inne pytania zawarte w ćwiczeniach pozwolą nam

sformu

łować reguły dotyczące tworzenia przymiotników od nazw geografi cznych.

Nawet niby-nudne szukanie form wyrazów w ró nych przypadkach mo e by

ć nie

tylko ciekawe, ale te zabawne, o czym najlepiej wiadcz

ą np. ćwiczenia 4, 7, 66, 71, 74,

86, 101.

A ile pu

łapek kryje się w składaniu słów w większe jednostki: zdania pojedyncze i

z

ło one. No i znowu: te terminy gramatyczne, od których dostaje się gęsiej skórki; lecz

je li zainteresowa

ć się tym, co mogą one obejmować, to mo na mieć przednią zabawę:

Dziewczyna i ko

ń wbiegły do stajni czy wbiegli do stajni? Karolek lub Kamil pójdą do

kina czy pójdzie do kina?

Poznawanie gramatyki to jednak nie tylko zabawa intelektualna. Jej znajomo

ć to

tak e wa ny sk

ładnik umiejętno ci praktycznych: jednoznacznego formułowania my li,

co warunkuje przecie skuteczne porozumiewanie si

ę ludzi. A nie ma innego sposobu

wdro enia si

ę do tych umiejętno ci ni przez ich ćwiczenie. Ró norodnych co do tre ci

Wst

ęp

5

365

ćwiczeń z gramatyki

6

i ró norakich co formy

ćwiczeń znajdą tu Czytelnicy pod dostatkiem. Jedne są łatwiej-

sze, inne trudniejsze (te oznaczono znaczkiem

Q

), ale wszystkie pomagaj

ą opanować

nie

łatwą sztukę doboru wła ciwych form do odpowiednich tre ci. Bo do tego w gruncie

rzeczy sprowadza si

ę gramatyka. Kiedy się to zrozumie, jasne staje się, dlaczego nie

jest ona t

ępym „odklepywaniem” regułek po to, by je odklepać, lecz porządkowaniem

rzeczywisto ci j

ęzykowej. Dlatego te w kluczu na końcu ksią ki często są zamieszczone

nie tylko krótkie odpowiedzi, lecz tak e d

łu sze obja nienia, układające się w miniregu-

ły. To dla tych uczniów, którzy chcą wiedzieć więcej i potem sami obja niać analogiczne
formy i konstrukcje.

Najciekawsze b

ędzie rozwiązywanie ćwiczeń w grupach uczniów, a nawet organizo-

wanie konkursów na najlepsz

ą znajomo ć odmiany rzeczowników,

na tworzenie nazw

zawodów, na najlepszego znawc

ę składni itd. Choć, oczywi cie, ćwiczenia mo na roz-

wi

ązywać samemu. Tak czy inaczej rozwiązanie tych ćwiczeń z pewno cią pozwoli lepiej

pozna

ć polszczyznę, jej gramatyczne tajniki i ciekawostki. A o to wła nie chodzi Wydaw-

nictwu i Autorce tej ksi

ą ki.

Andrzej Markowski

7

Ćwiczenie 1

Od podanych czasowników utwórz mo liwe imies

łowy:

zje

ć –

je

ć –

wypi

ć –

pi

ć –

umy

ć –

umy

ć się –

my

ć –

Q

Ćwiczenie 2

Wype

łnij tabelkę według wzoru: od podanych nazwisk męskich (są to formy M. lp.)

utwórz formy D. lp., a nast

ępnie w nawiasach kwadratowych dopisz ich wymowę. Po-

równaj postaci fonetyczne i ortografi czne nazwisk – czy na podstawie tego porównania
zauwa y

łe /zauwa yła jaką prawidłowo ć rządzącą wyborem wzoru odmiany na-

zwisk tego typu?

M. lp.

D. lp.

zapis

wymowa

zapis

wymowa

Braque

[brak]

Braque’a

[braka]

Bromley

Bromfi eld

Braille

Bardolph

Barbusse

Blake

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

365

ćwiczeń z gramatyki

8

Ćwiczenie 3

Uzupe

łnij tabelę według wzoru: wpisz formę D. lp. ka dego nazwiska, je li nosi je

m

ę czyzna i je li to nazwisko kobiety. Jaką prawidłowo ć w odmianie nazwisk zauwa-

y

łe /zauwa yła ?

Pan/pani Nowak

Nie spotka

łem pana Nowaka

Nie spotka

łem pani Nowak

Pan/pani Wrona

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani W

ęgierek

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Szmaja

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Kozyra

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Ćwiczenie 4

Spo ród nazw 8 planet Uk

ładu Słonecznego (albo – według wcze niejszych poglądów

naukowych – 9) 5 (albo: 6) odmienia si

ę według deklinacji rzeczownikowej męskiej; są

to: Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.
Ka da z tych nazw jest to sama z co najmniej

1 inną nazwą – własną bąd pospolitą.

Poni ej masz podane wynotowane ze s

łowników języka polskiego znaczenia tych nazw.

Twoim zadaniem jest podanie form D. i B. lp. ka dej nazwy w ka dym znaczeniu (w zna-
lezieniu tych form pomocne b

ędą czasowniki łączące się z tymi przypadkami, np. nie

widzie

ć, szukać – z D., widzieć, zobaczyć, znale ć – z B.).

Nazwa

D. lp.

B. lp.

Mars

1

‘grecki bóg wojny’

Mars

2

‘czwarta planeta Uk

ładu Słoneczne-

go’

mars

3

‘ ci

ągnięte brwi jako wyraz nieza-

dowolenie, zas

ępienia lub gniewu, gro -

na, ponura mina’

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

9

Nazwa

D. lp.

B. lp.

mars

4

‘pó

łkolista platforma znajdująca się

u wierzcho

łka masztu w miejscu połącze-

nia kolumny masztu ze steng

ą, słu ąca do

rozpierania want i jako punkt obserwacyj-
ny; na dawnych aglowcach os

łonięta od

wiatru p

łótnem aglowym tworzyła kosz

– bocianie gniazdo’

Jowisz

1

‘rzymski bóg nieba i piorunów’

Jowisz

2

‘pi

ąta planeta Układu Słoneczne-

go’

Saturn

1

‘rzymski bóg rolnictwa i zasie-

wów’

Saturn

2

‘szósta planeta Uk

ładu Słonecz-

nego’

Uran

1

‘siódma planeta Uk

ładu Słonecznego’

uran

2

‘promieniotwórczy pierwiastek che-

miczny’

Neptun

1

‘rzymski bóg morza, opiekun e-

glarzy i rybaków’

Neptun

2

‘ósma planeta Uk

ładu Słonecz-

nego’

neptun

3

‘promieniotwórczy pierwiastek

chemiczny’

Pluton

1

‘grecki bóg podziemnego boga-

ctwa – kruszców i p

łodnego ziarna ro lin’

Pluton

2

‘dziewi

ąta planeta Układu Sło-

necznego’

pluton

3

‘promieniotwórczy pierwiastek

chemiczny‘

Ćwiczenie 5

Od podanych czasowników utwórz mo liwe imies

łowy:

wyrobi

ć –

zd

ą yć –

zmaza

ć –

ople

ć –

sk

łamać –

365

ćwiczeń z gramatyki

10

Ćwiczenie 6

Masz podane ró ne rzeczowniki o podobnym zako

ńczeniu. Utwórz od nich formy D. lm.

drobnomieszczanin –
Łu yczanin –
wegetarianin –
mahometanin –
luteranin –
grubianin –
arianin –
chrze cijanin –
wolterianin –

Q

Ćwiczenie 7

Spójrz raz jeszcze na tabelk

ę z ćwiczenia 4. Niektóre z wymienionych w niej nazw od-

mieniaj

ą się przez liczbę pojedynczą i mnogą, inne – tylko przez pojedynczą. Wyobra

sobie jednak, e ka da z tych nazw jest odmienna w obu liczbach gramatycznych. Do
poni szej tabelki wpisz – potencjalne lub rzeczywiste – formy M., D. i B. liczby mnogiej
ka dej nazwy. W znalezieniu tych form pomocne b

ędą: konstrukcja „to są” – łącząca

si

ę z M. – oraz czasowniki łączące się z odpowiednimi przypadkami zale nymi, np. nie

widzie

ć, szukać – z D., widzieć, zobaczyć, znale ć – z B.

Formy potencjalne oznacz znakiem „!”.

Nazwa

M. lm.

D. lm.

B. lm.

Mars

1

‘grecki bóg wojny’

Mars

2

‘czwarta planeta Uk

ładu

S

łonecznego’

mars

3

‘ ci

ągnięte brwi jako

wyraz niezadowolenia, zas

ę-

pienia lub gniewu, gro na,
ponura mina’

mars

4

‘pó

łkolista platforma znaj-

duj

ąca się u wierzchołka masztu

w miejscu po

łączenia kolumny

masztu ze steng

ą, słu ąca do

rozpierania want i jako punkt
obserwacyjny; na dawnych

aglowcach os

łonięta od wiatru

p

łótnem aglowym tworzyła

kosz – bocianie gniazdo’

Jowisz

1

‘rzymski bóg nieba

i piorunów’

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

11

Nazwa

M. lm.

D. lm.

B. lm.

Jowisz

2

‘pi

ąta planeta Układu

S

łonecznego’

Saturn

1

‘rzymski bóg rolnictwa

i zasiewów’

Saturn

2

‘szósta planeta Uk

ładu

S

łonecznego’

Uran

1

‘siódma planeta Uk

ładu

S

łonecznego’

uran

2

‘promieniotwórczy pier-

wiastek chemiczny’

Neptun

1

‘rzymski bóg morza,

opiekun eglarzy i rybaków’

Neptun

2

‘ósma planeta Uk

ładu

S

łonecznego’

neptun

3

‘promieniotwórczy

pierwiastek chemiczny’

Pluton

1

‘grecki bóg podziem-

nego bogactwa – kruszców
i p

łodnego ziarna ro lin’

Pluton

2

‘dziewi

ąta planeta

Uk

ładu Słonecznego’

pluton

3

‘promieniotwórczy

pierwiastek chemiczny‘

Ćwiczenie 8

Kolej na wnioski p

łynące z odnalezienia form, którymi uzupełniłe tabelki w ćwicze-

niach 4 i 7. Przyjrzyj si

ę uwa nie wynikom swojej pracy; na ich podstawie będziesz

móg

ł/będziesz mogła okre lić rodzaj gramatyczny wszystkich rzeczowników, których

dotyczy

ły te ćwiczenia.

Zauwa , e tabelki pokazuj

ą pewne prawidłowo ci: zale no ci między M., D. i B. lp.

oraz M., D. i B. lm. rzeczowników. Analiza tych zale no ci pozwoli Ci uzupe

łnić poni szy

diagram (zrób to, u ywaj

ąc oznaczeń: Mars

1

, Mars

2

itd.). Czy wiesz, jak si

ę nazywają

poszczególne rodzaje gramatyczne?

Rzeczowniki, których formy M. i B.
lp. oraz M. i B. lm. s

ą to same

rodzaj……………

365

ćwiczeń z gramatyki

12

Rzeczowniki, których formy D. i B.
lp. oraz M. i B. lm. s

ą to same

rodzaj……………

Rzeczowniki, których formy D. i B.
lp. oraz D. i B. lm. s

ą to same

rodzaj……………

Ćwiczenie 9

Od podanych czasowników utwórz mo liwe formy imies

łowów:

ple

ć –

strzela

ć –

kocha

ć –

wiedzie

ć –

y

ć –

Ćwiczenie 10

Utwórz nast

ępujące formy:

D. lm. rzeczownika mecz –
M. lm. rzeczownika cham –
B. lp. rzeczownika tenis (jak w zdaniu: gram w …………) –
Ms. lp. rzeczownika pascha –

Q

Ćwiczenie 11

W jaki sposób powsta

ły poni sze okre lenia osób? Znajd ich tematy fl eksyjne oraz

podstawy s

łowotwórcze.

urwipo

łeć –

liczykrupa –
m

ąciwoda –

wiercipi

ęta –

Ćwiczenie 12

Od podanych nazw geografi cznych utwórz formy ich miejscownika, uzupełniając zda-
nia: „Jad

ę………”, „Mieszkam………”.

O wi

ęcim –

Radom –
Kwidzyn –
K

ętrzyn –

S

łu ew –

Prokocim –

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

13

Ćwiczenie 13

Wska , jaki rodzaj gramatyczny maj

ą następujące skrótowce:

PAN (Polska Akademia Nauk), WAT (Wojskowa Akademia Techniczna), NIK (Najwy sza
Izba Kontroli)

a) m

ęski

b) e

ński

c) m

ęski albo eński

d) skrótowce w ogóle nie maj

ą rodzaju gramatycznego

Ćwiczenie 14

Spójrz na

ćw. 11. W podanych przykładach wyró nij formanty. Jak nazywają się tego typu

formacje s

łowotwórcze? Jak zdefi niowałby /zdefi niowałaby ró nicę między tematem fl e-

ksyjnym a podstaw

ą słowotwórczą oraz między formantem a końcówką fl eksyjną?

………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………

Ćwiczenie 15

Spo ród poni szych nazw wybierz skrótowce o podobnych w

ła ciwo ciach fl eksyjnych

do w

ła ciwo ci skrótowców z ćw. 13.

A

Ś (Akademia Świętokrzyska), GUM (Główny Urząd Miar), CPLiA (Centrala Przemysłu

Ludowego i Artystycznego), PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa), MON (Ministerstwo
Obrony Narodowej), STS (Studencki Teatr Satyryczny)

Ćwiczenie 16

Obok masz administracyj-
n

ą mapę Polski. Do czterech

wybranych cz

ę ci dopasuj

nazwy województw oraz ich
stolic (uwaga – dwa woje-
wództwa maj

ą po dwie stoli-

ce). Nast

ępnie uzupełnij wy-

branymi nazwami schemat:
„Mieszkam w [nazwa woje-
wództwa], w [nazwa stolicy
województwa], wi

ęc wraca-

j

ąc do domu, jadę do [nazwa

stolicy województwa]”.

365

ćwiczeń z gramatyki

14

woj. dolno l

ąskie, woj. kujawsko-pomor-

skie, woj. lubelskie, woj. lubuskie, woj.
łódzkie, woj. małopolskie, woj. mazowie-
ckie, woj. opolskie, woj. podkarpackie, woj.
podlaskie, woj. pomorskie, woj. l

ąskie,

woj. wi

ętokrzyskie, woj. warmińsko-mazur-

skie, woj. wielkopolskie, woj. zachodniopo-
morskie

Wroc

ław, Gorzów Wielkopolski, Byd-

goszcz, Bia

łystok, Toruń, Rzeszów, Ol-

sztyn, Lublin,

Łód , Warszawa, Poznań,

Zielona Góra, Kielce, Kraków, Szczecin,
Gda

ńsk, Opole, Katowice

Ćwiczenie 17

Podaj formy D. lp. nast

ępujących nazwisk:

Davout [wym. dawu] –
Lahaut [wym. lao] –
Nattier [wym. natje] –
Thibaud [wym. tibo] –

Ćwiczenie 18

Podane rzeczowniki wpisz do odpowiednich rubryk tabeli.

gardziel, panda, patrol, por, por

ęcz, raz, seler, zgorzel

Rodzaj m

ęski

Rodzaj e

ński

Ćwiczenie 19

Obok masz administracyjn

ą

map

ę Polski. Do czterech wy-

branych cz

ę ci dopasuj nazwy

województw oraz ich stolic
(uwaga – dwa województwa
maj

ą po dwie stolice). Następ-

nie uzupe

łnij wybranymi na-

zwami schemat: „Mieszkam w
[nazwa województwa], w [na-
zwa stolicy województwa], wi

ęc

wracaj

ąc do domu, jadę do [na-

zwa stolicy województwa]”.
Pami

ętaj o tym, które nazwy

wykorzysta

łe /wykorzystała

w

ćw. 16.

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

15

woj. dolno l

ąskie, woj. kujawsko-pomor-

skie, woj. lubelskie, woj. lubuskie, woj.
łódzkie, woj. małopolskie, woj. mazowie-
ckie, woj. opolskie, woj. podkarpackie,
woj. podlaskie, woj. pomorskie, woj. l

ą-

skie, woj. wi

ętokrzyskie, woj. warmiń-

sko-mazurskie, woj. wielkopolskie, woj.
zachoniopomorskie

Wroc

ław, Gorzów Wielkopolski, Byd-

goszcz, Bia

łystok, Toruń, Rzeszów, Ol-

sztyn, Lublin,

Łód , Warszawa, Poznań,

Zielona Góra, Kielce, Kraków, Szczecin,
Gda

ńsk, Opole, Katowice

Ćwiczenie 20

Uzupe

łnij tabelę według wzoru: wpisz formę D. lp. ka dego nazwiska, je li nosi je mę czy-

zna i je li to nazwisko kobiety. Jak

ą prawidłowo ć w odmianie nazwisk zauwa yłe ?

Pan/pani Nowak

Nie spotka

łem pana Nowaka

Nie spotka

łem pani Nowak

Pan/pani Baumel

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Cedro

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Szmidt

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Gajda

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

Pan/pani Merda

Nie spotka

łem pana …………

Nie spotka

łem pani …………

365

ćwiczeń z gramatyki

16

Q

Ćwiczenie 21

Masz podane ró ne nazwiska m

ęskie zakończone na -o oraz ró ne wyrazy pospolite.

Odmiana tych nazwisk w liczbie pojedynczej jest zbli ona do odmiany wskazanych rze-
czowników pospolitych (np. nazwisko Welko odmienia si

ę jak rzeczownik lalka: Welki

– lalki, Welce – lalce itd.). Spróbuj dopasowa

ć nazwy z obu grup.

Benatto (nazw. obce nies

łowiańskie)

Canaletto (nazw. obce nies

łowiańskie)

Fredro
Ko ciuszko

gepard
łata

Kwinto
Lato
Munro (nazw. obce nies

łowiańskie)

Murilo (nazw. obce nies

łowiańskie)

Picasso (nazw. obce nies

łowiańskie)

Puzio
Ronaldo (nazw. obce nies

łowiańskie)

Szewczenko (nazw. obce nies

łowiańskie)

Zezio

matka
miara
pal
student
wiór
wnusio

Ćwiczenie 22

Wyobra sobie, e dwaj twoi dobrzy znajomi nazywaj

ą się Adam Gołąb i Krzysztof Ko-

zio

ł. Je li chcesz powiedzieć, e z nimi rozmawiasz, zbudujesz zdania:

1) ……………………………………………………………

2) ……………………………………………………………

Ćwiczenie 23

Obok masz administracyjn

ą mapę

Polski. Do czterech wybranych
cz

ę ci dopasuj nazwy województw

oraz ich stolic (uwaga – dwa wo-
jewództwa maj

ą po dwie stolice).

Nast

ępnie uzupełnij wybranymi

nazwami schemat: „Mieszkam w
[nazwa województwa], w [nazwa
stolicy województwa], wi

ęc wra-

caj

ąc do domu, jadę do [nazwa

stolicy województwa]”.
Pami

ętaj o tym, które nazwy wy-

korzysta

łe /wykorzystała w ćw.

16, 19.

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

17

woj. dolno l

ąskie, woj. kujawsko-pomor-

skie, woj. lubelskie, woj. lubuskie, woj.
łódzkie, woj. małopolskie, woj. mazowie-
ckie, woj. opolskie, woj. podkarpackie,
woj. podlaskie, woj. pomorskie, woj. l

ą-

skie, woj. wi

ętokrzyskie, woj. warmiń-

sko-mazurskie, woj. wielkopolskie, woj.
zachodniopomorskie

Wroc

ław, Gorzów Wielkopolski, Byd-

goszcz, Bia

łystok, Toruń, Rzeszów, Ol-

sztyn, Lublin,

Łód , Warszawa, Poznań,

Zielona Góra, Kielce, Kraków, Szczecin,
Gda

ńsk, Opole, Katowice

Ćwiczenie 24

Który szereg zawiera wy

łącznie poprawne formy czasowników?

a) lubiej

ą, łgam, nie mię

b)

łgają, mielą, przekonywujący

c) rozumi

ą, mieli się, wzią ć

d) wykonuj

ę, wziąć, tłukący

Ćwiczenie 25

Wska , jaki rodzaj maj

ą następujące skrótowce:

MEN (Ministerstwo Edukacji Narodowej), SWAM (Stowarzyszenie Wychowanków Aka-
demii Medycznej), PTJ (Polskie Towarzystwo J

ęzykoznawcze)

a) m

ęski

b) nijaki
c) e

ński

d) m

ęski albo nijaki

Ćwiczenie 26

Obok masz administracyjn

ą

map

ę Polski. Do czterech wy-

branych cz

ę ci dopasuj nazwy

województw oraz ich stolic
(uwaga – dwa województwa
maj

ą po dwie stolice). Następnie

uzupe

łnij wybranymi nazwami

schemat: „Mieszkam w [nazwa
województwa], w [nazwa stolicy
województwa], wi

ęc wracając

do domu, jad

ę do [nazwa stolicy

województwa]”.
Pami

ętaj o tym, które nazwy wy-

korzysta

łe /wykorzystała w ćw.

16, 19, 23.

365

ćwiczeń z gramatyki

18

woj. dolno l

ąskie, woj. kujawsko-pomorskie,

woj. lubelskie, woj. lubuskie, woj.

łódzkie,

woj. ma

łopolskie, woj. mazowieckie, woj.

opolskie, woj. podkarpackie, woj. podla-
skie, woj. pomorskie, woj. l

ąskie, woj.

wi

ętokrzyskie, woj. warmińsko-mazur-

skie, woj. wielkopolskie, woj. zachodnio-
pomorskie

Wroc

ław, Gorzów Wielkopolski, Byd-

goszcz, Bia

łystok, Toruń, Rzeszów, Ol-

sztyn, Lublin,

Łód , Warszawa, Poznań,

Zielona Góra, Kielce, Kraków, Szczecin,
Gda

ńsk, Opole, Katowice

Ćwiczenie 27

Poni ej masz podane polskie nazwiska o ró nym zako

ńczeniu – odmień ka de z nich

przez przypadki w liczbie pojedynczej, a nast

ępnie okre l, według jakiego wzorca od-

mieniaj

ą się te nazwiska. Co o tym wiadczy?

Lity

ński –

Zawadzki –
Blikle –
Borowy –
Klode –
Gajowy –

Ćwiczenie 28

W którym zestawieniu wszystkie formy C. lp. s

ą poprawne?

a) diab

łowi, yrafi e, poecie, radio

b) psowi,

k

ąpieli, przełęczy, kotu

c) tangu,

myszy,

sto

łowi, pie ni

d) koci

ątkowi, stołu, lobby, lokatorowi

Ćwiczenie 29

Masz podane m

ęskie nazwiska – utwórz ich eńskie odpowiedniki.

pan Górny – pani …………
pan

Żelazny – pani …………

pan M

ądry – pani …………

pan Bia

ły – pani …………

pan Szczodry – pani …………

Ćwiczenie 30

Wyobra sobie Jana, który cz

ęsto się przeprowadza – mimo e ma dopiero 18 lat, prze-

y

ł ju 9 przeprowadzek i mieszkał w 10 miejscowo ciach:

najpierw w ………… (Suwa

łki),

potem w ………… (Choroszcz),

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

19

nast

ępnie kolejno w ………… (Kleszczele),

w ………… (Rajgród),
w ………… (Mo

ńki),

w ………… (Wasilków),
w ………… (Zambrów),
w ………… (Kolno),
w ………… (Supra l),
a teraz mieszka w ………… (Sejny).

Wszystkie te miasta le

ą w ……………… (województwo podlaskie).

Ćwiczenie 31

Od podanych nazwisk utwórz formy M. lm., tak aby uzupe

łnić wyra enia:

Dró d – pa

ństwo .........................................................................

Owczarek – pa

ństwo ....................................................................

Wilczur – pa

ństwo ........................................................................

Wiatroni – pa

ństwo ......................................................................

Kicia – pa

ństwo ............................................................................

Pintera – pa

ństwo ........................................................................

Cichy – pa

ństwo ..........................................................................

Sadowy – pa

ństwo ......................................................................

Ćwiczenie 32

Oto hipotetyczne zdania:

1. Jan i Maria id

ą do kina.

2. Jan i Maria poszed

ł do kina.

3. Jan i Maria pójdziesz do kina.

Czym si

ę te zdania ró nią? Z jaką wła ciwo cią polszczyzny i z jakim działem gramatyki

wi

ą e się ta ró nica?

Ćwiczenie 33

Spójrz raz jeszcze na

ćwiczenie 32. Wypisz te wyrazy, o których była mowa, oraz okre l

ich form

ę gramatyczną.

Jak te formy s

ą oceniane poza kontekstem zdań?

Nast

ępnie wypisz podmiot zdań z ćw. 32 i okre l jego formę gramatyczną (pomocne

mo e by

ć dobranie odpowiedniego zaimka osobowego).

………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………..

365

ćwiczeń z gramatyki

20

Ćwiczenie 34

Wska szereg, w którym wyst

ępują wyłącznie rzeczowniki rodzaju eńskiego:

a)

zgorzel, opus, strudel, gole

ń

b) strucla,

pomara

ńcza, poręcz, torbiel

c) mi

ą sz, zajad, wiór, chryzantema

d) piszczel,

fr

ędzel, aster, rodzynek

Q

Ćwiczenie 35

Od podanych rzeczowników utwórz formy M., D. i B. lm. i ustal, jaki te rzeczowniki maj

ą

rodzaj gramatyczny. Mo esz sobie u

łatwić to ćwiczenie, dopasowując odpowiednią for-

m

ę zaimka „ten”.

pies – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: ………….............………
kot – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: ……………..............……
cz

łowiek – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: ……….....…………

m

ę czyzna – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: ………….………

anio

ł – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: ……………...........……

diabe

ł – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: …………….........……

krasnal – M. lm.: …………………, D. lm.: …………………, B. lm.: …………........………

Ćwiczenie 36

W tabeli masz podane czasowniki; wype

łnij odpowiednie rubryki, tworząc od tych cza-

sowników takie imies

łowy, jakie się da utworzyć.

Czasownik

Imies

łów przymiotnikowy

Imies

łów przysłówkowy

czynny

bierny

wspó

łczesny

uprzedni

przegra

ć

dorabia

ć

przemawia

ć

wy

ąć

wyobra a

ć sobie

Ćwiczenie 37

Przypomnij sobie

ćw. 32 i 33. Oceń poprawno ć zdań z ćw. 32, a następnie odpowiedz,

jakiego typu b

łędy zostały popełnione (wska dział gramatyki, którego dotyczą).

………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………..

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

21

Ćwiczenie 38

W tabeli masz podane czasowniki; wype

łnij odpowiednie rubryki, tworząc od tych cza-

sowników takie imies

łowy, jakie się da utworzyć.

Czasownik

Imies

łów przymiotnikowy

Imies

łów przysłówkowy

czynny

bierny

wspó

łczesny

uprzedni

ogarn

ąć

ogarnia

ć

b

łyskać

przegrywa

ć

obrazi

ć się

Ćwiczenie 39

Wska b

łędy fl eksyjne w poni szych zdaniach i popraw je .

a) Ci chami popsuli mi ca

ły wieczór!

b) Musz

ę dzi pojechać do centra handlowego.

c) Mam wielu przyjació

ł w ród wegeterianinów.

d) W gonitwie wzi

ęło udział pięć koniów.

Ćwiczenie 40

Od podanych nazwisk utwórz formy M. lm.

Kowalski –
Nowak –
Zimo

ń –

Wende –
Lubaszenko –
Cedro –
Jagie

łło –

Bluszcz –

Ćwiczenie 41

Spo ród podanych form wyrazów podlec, ssa

ć, du y wybierz formy poprawne.

podleca/podlca
ss

ę/ssię

(jacy?) duzi/du y

Ćwiczenie 42

W którym szeregu wyst

ępują wyłącznie takie rzeczowniki, które w C. lp. mają wy-

łącznie końcówkę -u?

a) ch

łopiec, koń, wrak, ksiądz

b) pies, lew, ojciec, wiat
c) dom, brat, osio

ł, kwiat

d) parasol, wróbel, bocian, kr

ą ek

365

ćwiczeń z gramatyki

22

Q

Ćwiczenie 43

Przypomnij sobie koligacje rodzinne opisane przez Adama Mickiewicza w „Panu Tadeu-
szu”. Poni szy wykres przedstawia zwi

ązki kilku postaci z tego utworu. Uzupełnij puste

miejsca, wiedz

ąc, e nie znamy wszystkich imion i nazwisk postaci, które znajdują się

na wykresie. Oznaczono je znakiem „???”. Nienazwanym przez Mickiewicza mę czy-
znom nadaj dowolne imi

ę męskie, a kobietom – dowolne imię eńskie. Wymy lając

dla nich nazwiska, utwórz je symbolicznie, od liter alfabetu – wed

ług wzoru: Iksiński,

Igrekowska albo Iksowiec, Igrekowiec.

Stolnik ???…....……....……
……………… + 1) ……....…....……
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

Stolnik ???…....……....……
……………… + 1) ……....…....……
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

Tadeusz Zosia
……………….. + 1) …...…....…....…
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

Tadeusz Zosia
……………….. + 1) …...…....…....…
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

??? …………... Ewa
……………….. + 1) …...…........……
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

??? …………... Ewa
……………….. + 1) …...…........……
2) ……....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

Jacek ???……..……..........
……………….. + 1) …...…....…....…
2) ...…....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

Jacek ???……..……..........
……………….. + 1) …...…....…....…
2) ...…....…....……

………………...………………………………

3) ……....…....……
4) ………........……

J

ęzyk giętki… czyli język fl eksyjny

23

Q

Ćwiczenie 44

Spójrz na powy sze

ćwiczenie. Na zamieszczonym w nim wykresie przy imionach ko-

biet wpisz wszystkie mo liwe formy nazwiska:

1) nazwisko panieńskie w postaci pod-

stawowej (wed

ług wzoru: Kowalska; Nowak), 2) je li to mo liwe – nazwisko panieńskie

z tradycyjnym formantem (np. Nowakówna), 3) nazwisko odm

ę owskie w postaci pod-

stawowej (np. Kowalska, Nowak), 4) je li to mo liwe – nazwisko odm

ę owskie z trady-

cyjnym formantem (np. Nowakowa).

Ćwiczenie 45

Spójrz na dwa powy sze ćwiczenia. Na zamieszczonym w pierwszym z nich wykre-
sie pod klamrami obejmuj

ącymi pary mał eńskie wpisz odpowiednie formy nazwiska

– formy M. lm.

Ćwiczenie 46

Spójrz na czasowniki umieszczone w

ćwiczeniu 36 i 38. Podziel je na dwie grupy: cza-

sowników dokonanych i niedokonanych, a nast

ępnie w ka dej grupie wyró nij podzbiór

czasowników przechodnich i nieprzechodnich.

Czasowniki dokonane

Czasowniki niedokonane

przechodnie

nieprzechodnie

przechodnie

nieprzechodnie

Ćwiczenie 47

Utwórz nast

ępujące formy:

B. lp. rzeczownika walc (jak w zdaniu: ta

ńczyć ………) –

B. lp. rzeczownika z

ąb –

M. lm. rzeczownika ko

ć –

M. lm. rzeczownika alians –

D. lm. rzeczownika babcia –

365

ćwiczeń z gramatyki

24

Q

Ćwiczenie 48

Odmie

ń podane ni ej nazwiska męskie:

Nehru [wym. neru] –
Hugo [wym. ügo a. igo] –
Dubois [wym. düb

ła a. dibła] –

Benoit [wym. ben

ła] –

Giraudoux [wym. irodu] –
Han Duck-soo [wym. han duksoo] –
Hu Jintao [wym. hu dzinthao] –
Wen Jiabao [wym. wen d iabao] –
Pompidou [wym. pompidu] –
Castro [wym. kastro] –
Franco [wym. franko] –

Ćwiczenie 49

Na podstawie analizy tabel z

ćw. 36 i 38 ułó regułę dotyczącą tworzenia imiesłowów.

………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
…………………..................................................................................................................…

Q

Ćwiczenie 50

Przypomnij sobie koligacje rodzinne opisane przez Aleksandra Fredr

ę w „Zem cie”.

Poni szy wykres przedstawia zwi

ązki kilku postaci z tego utworu. Uzupełnij puste miej-

sca, wiedz

ąc, e nie znamy wszystkich imion i nazwisk postaci, które znajdują się na

wykresie. Oznaczono je znakiem „???”. Nienazwanym przez Fredrę mę czyznom nadaj
dowolne imi

ę męskie, a kobietom – dowolne imię eńskie. Wymy lając dla nich na-

zwiska, utwórz je symbolicznie, od liter alfabetu – wed

ług wzoru: Iksiński, Igrekowska

albo Iksowiec, Igrekowiec. Okre lenia m

ę czyzn znane z komedii Fredry potraktuj jak

nazwiska, cho

ć mo na je uznać i za nazwiska, i za przydomki.

Niestety na resztę tekstu wylała nam się kawa…

Chcesz nam postawić nową?

Znajdziesz nas na

portpublish.com

.