Dr hab. Andrzej Gołąb Mat. do wykł. Diagnoza i ekspertyza psychologiczna SWPS st. dzienne sem. zim. 2002/2003 Wykład 14

Wykład 14

Diagnoza seksualnego wykorzystania dziecka

1. Mniej i bardziej specyficzne oznaki różnych form krzywdzenia dzieci

2. Kontrowersje wokół tzw. „lalek anatomicznych”

3. Niektóre szczegółowe aspekty zagadnienia

3. Przykładowe ilustracje spraw

1. Mniej i bardziej specyficzne oznaki różnych form krzywdzenia dzieci

Tabela 1. Kryteria rozpoznawcze różych form krzywdzenia dzieci

	Kryteria rozpoznawcze form krzywdzenia
	Mało specyficzne	Umiarkowanie specyficzne	Specyficzne	Bardzo specyficzne
Krzywdzenie fizyczne	lęk . . . depresja . . . niska . samoocena . . . złe . przystosowanie . .	atakowanie	opisy słowne maltretowania	siniaki, rany cięte, oparzenia itd.
Krzywdzenie emocjonalne		opisy słowne upokarzania, poniżania, straszenia		dziecko upokarza, straszy innych
Krzywdzenie seksualne		podejmowanie czynności seksualnych	dolegliwości w okolicach genitalnych i analnych	dokładne opisy słowne cudzych działań seksualnych
Krzywdzenie przez zaniedbywanie		izolowanie się	niewłaściwe ubranie; zły stan higieny; brak dozoru	niedożywienie; zły stan zdrowia

Źródło: Kalichman, Seth (1993).

Mandated reporting of suspected child abuse. Washington: American Psychological Association.

[Ujęcie zmodyfikowane przez A. Gołąba]

2. Kontrowersje wokół tzw. „lalek anatomicznych”

2.1. Terminologia

anatomical dolls - „lalki anatomiczne”

anatomically detailed dolls - lalki ze szczegółami anatomicznymi

anatomically correct dolls - lalki o prawidłowej anatomii

2.2. Wyniki badania dotyczącego celów stosowania lalek anatomicznych

Autorzy artykułu: Mark EVERSON, Barbara BOAT (1994).

Tytuł: Spojrzenie z perspektywy [lat] na kontrowersje dotyczące lalek anatomicznych: podstawowe cele stosowania lalek w badaniach nad seksualnymi nadużyciami wobec dzieci oraz główne zarzuty stosowane tej metodzie

Źródło: Child Abuse and Neglect, 18, 2, 113 - 129

Tabela 2. Procent autorów opracowań (N=20) przedstawiających procedurę stosowania

lalek anatomicznych, którzy wskazują określony cel stosowania tych lalek

Lp.	Cel stosowania lalek anatomicznych	Procent autorów
1.	Umożliwienie dziecku pokazywania zamiast mówienia	90 %
2.	Danie do dyspozycji modelu anatomicznego	80 %
3.	Pobudzenie przypomnień	55 %
4.	Złagodzenie oporu (przed mówieniem o sprawach seksualnych)	25 %
5.	Wytworzenie przyjemnej atmosfery (myśl o zabawie)	10 %
6.	Test diagnostyczny dla sprawdzenia, czy nadużycie miało miejsce	5 %

Źródło: Everson i Boat (1994)

Ujęcie zmodyfikowane przez A.Gołąba

(kontynuacja na stronie następnej)

2.3. Wyniki badania dotyczącego opinii specjalistów amerykańskich na temat znaczenia zachowania dzieci, którym udostępniono lalki anatomiczne

Opinie 201 specjalistów : 74 osoby - specjaliści w zakresie prawa

127 osób - specjaliści w zakresie ochrony zdrowia psychicznego

(m. in. 35 psychologów, 66 pracowników socjalnych)

Tabela 3. Procent specjalistów uznających dane zachowanie dziecka

w czasie zabawy lalkami anatomicznymi za normalne, budzące wątpliwości i nienormalne

	Procent specjalistów uznających dane zachowanie za:
Rodzaj zachowania pokazywanego przez dziecko w czasie swobodnego kontaktu z lalkami anatomicznymi	normalne	budzące wątpli-wości	nienor-malne
Mniej wyraziste zachowania seksualne
Rozbieranie	97	3	0
Oglądanie genitaliów	77	20	3
Dotykanie genitaliów	77	22	1
Dotykanie odbytu	60	32	8
Dotykanie piersi	76	21	3
Unikanie lalek, okazywanie lęku	16	57	28
Kładzenie jednej lalki na drugą	7	55	38
Pokazywanie, jak lalki całują się	65	30	5
Bardziej wyraziste zachowania seksualne
Pokazywanie penetracji pochwy	1	11	88
Pokazywanie penetracji odbytu	0	10	90
Pokazywanie kontaktu usta-genitalia	0	8	92
Pokazywanie kontaktu genitalia-genitalia	1	16	83
Pokazywanie pieszczot i penetracji palcem	4	17	79

Źródło informacji: Kendall-Tackett (1992)

3. Niektóre szczegółowe aspekty zagadnienia

3.1. Kryteria psychologicznej wiarygodności relacji dziecka

Kryteria psychologicznej wiarygodności relacji dziecka opracowane dla spraw związanych z podejrzeniem seksualnego wykorzystania dziecka zostały podane w Materiałach Informacyjnych do wykładu 2 (punkt 4, przykład 2).

3.2. Nowoczesny sposób przesłuchiwania dzieci - zasady tzw. przesłuchania poznwczego

Nazwa: Cognitive interview - dosł. wywiad poznawczy

Istota: Przesłuchanie oparte na wiedzy o procesach poznawczych, z zastosowaniem technik wspomagających pamięć (UWAGA: w sprawach dot. przeżyć urazowych należy stosować BARDZO OSTROŻNIE)

Twórcy: Ronald FISHER i Edward GEISELMAN (książka wyd. w roku 1992, zob. Bibliografia )

Etapy przesłuchania poznawczego

[0.„Nawiązanie kontaktu” (uspokojenie rozmówcy: przedstawienie się, wytłumaczenie powodu rozmowy, rozmowa na tematy neutralne, łatwe np. o ulubionych zabawach dziecka)]

1. Odtworzenie możliwie pełnego kontekstu zdarzenia (kontekstu „zewnętrznego”: wygląd miejsca, osób, przedmiotów itd. i kontekstu „wewnętrznego”: opis myśli i uczuć)

a) Przywołanie (aktywizacja) obrazu („Przenieś się w myślach do tamtego miejsca” [przy zamkniętych oczach]

„Czy już coś widzisz, słyszysz, czujesz? Na razie jeszcze nic nie mów. Poczekaj aż obraz stanie się bardzo wyraźny”).

b) Badanie obrazu. Dążenie do uzyskania jak najpełniejszej relacji

- Relacja swobodna („Powiedz mi wszystko, co potrafisz, nawet to, co Ci się wydaje nieważne”, „Czy pamiętasz coś jeszcze?”)

- Pytania szczegółowe ( Spróbuj opisać mi .....

[wygląd ....., zachowanie..... co czułeś, gdy.....]). Przed zadawaniem pytań koniecznie powiedzieć o dopuszczalności odpowiedzi „nie wiem”, „nie pamiętam”.

Należy unikać pytań:

-zamkniętych [„Czy....”], a zwłaszcza ograniczających wybór [„Czy ... czy...”],

-pytań „łączonych” i skomplikowanych gramatycznie

- pytań „naprowadzających” , sugerujących

• pytań dygresyjnych (wymagających chwilowej zmiany obrazu pamięciowego)

2. Opis zdarzenia w odwrotnym porządku, ustalanie, co było zanim....

(„Powiedziałeś o tym, że...... powiedz, co było tuż przed tym?”)

3. Opis zdarzenia z innego punktu widzenia (Jak mogłoby wyglądać zdarzenie oglądane

oczami innych osób: sprawcy, ofiary, innego świadka widzącego to zdarzenie)

3.3. Dwa ważne polskie przepisy prawne

Art. 200 kodeksu karnego

Kto doprowadza małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Art. 304 kodeksu postępowania karnego

* 1 Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję (...)

* 2 Instytucje państwowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są zobowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności (...), aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

3.4. Ważne rozróżnienie dwu postaci seksualnego wykorzystania dziecka

„Użyteczne jest rozróżnienie (...) [wśród nadużyć seksualnych obejmujących kontakt fizyczny] nadużyć związanych z użyciem siły, gróźb i władzy oraz tych bez użycia siły fizycznej, dokonywanych przy pomocy przekupywania i uwodzenia dziecka” (Pacewicz, 1992 [2 wyd. 1994], s.10).

3.5. Niektóre cechy rysunków dzieci seksualnie wykorzystywanych

Charakterystyka przebiegu badania

Roberta HIBBARD i Georgia HARTMAN (1989) porównały rysunki 109 dzieci w wieku od 3 do 8 lat, w przypadku których zachodziło podejrzenie, że były one seksualnie wykorzystywane (grupa WYK), z rysunkami 109 dzieci dobranych tak, by odpowiadały dzieciom z pierwszej grupy pod względem wieku, płci, rasy, środowiska społecznego i poziomu dochodów ich rodziców, ale by nie były seksualnie wykorzystywane (grupa NIE-WYK). Interesowano się przede wszystkim tym, czy dzieci będą rysować genitalia postaciom ludzkim.

Z dziećmi WYK kontaktowano się w klinice, w której poddawane były badaniom medycznym w związku z podejrzeniami, że były seksualnie wykorzystane. Pracownik socjalny lub terapeuta prosił dzieci, by wykonały rysunek jakiejś osoby. Następnie proszono o narysowanie jakiejś osoby przeciwnej płci niż pierwsza. Oprócz tego miały dorysować to, co uważały za potrzebne do dwu konturów ciała: jeden kontur przedstawiał dziecko, a drugi osobę dorosłą. Kontury te dawano w porządku losowym.

Dzieci NIE-WYK proszono o analogiczne 4 rysunki w czasie pobytu w przychodni pediatrycznej. Upewniano się pytając rodziców dziecka oraz lekarza, czy nie podejrzewali nigdy, że dziecko mogło być seksualnie wykorzystane.

Dzieci z obu grup wykonywały też zadania testu badającego słownictwo przy użyciu obrazków. Rodziców dzieci pytano o rozwój dziecka, choroby i o metody wychowawcze. Interesowano się szczególnie, skąd dziecko czerpało wiedzę o sprawach seksualnych, czy chorowało na choroby układu moczowego, płciowego lub związane z wydalaniem. Pytano też, czy dziecko widzi osoby nagie w domu, jak było uświadamiane płciowo, czy ogląda treści seksualne w telewizji lub pismach.

Wyniki badania

Grupy okazały się równoważne pod względem wieku (średni wiek 5,2 lat), płci (75% ogółu dzieci to dziewczynki), rasy (80 % białych) i wykształcenia matki ( średni poziom wykształcenia odpowiadał ukończonej szkole średniej). W grupie NIE-WYK było więcej dzieci z obojgiem rodziców ( w grupie NIE-WYK: 99 % mieszkało z matką, 69 % z ojcem; w grupie WYK: 89 % mieszkało z matką, 37 % z ojcem,). Czterdzieści procent dzieci, które mogłoby być włączone do grupy WYK nie zostało zbadanych z powodu odmowy ze strony dziecka lub osoby dorosłej towarzyszącej mu.

Grupy WYK i NIE-WYK nie różniły się istotnie pod względem częstości rysowania piersi ( 6 dzieci z grupy WYK, 4 dzieci z grupy NIE-WYK), pęcherza moczowego (na rysunkach konturowych), odbytu (żadne dziecko nie dorysowało), natomiast w grupie WYK było istotnie więcej rysunków członka lub żeńskich narządów płciowych (7 dzieci) niż w grupie NIE-WYK (1 dziecko, p = 0,02: dokładny test Fishera).

Choć w grupie WYK 56 % dzieci zetknęło się z lalkami anatomicznymi a w grupie NIE-WYK tylko 1%, ale nie było istotnego związku między stycznością z lalkami anatomicznymi a rysowaniem genitaliów. [Prawdopodobnie ten brak związku wynikał z faktu, że dużo dzieci wykorzystanych seksualnie zetknęło się z lalkami anatomicznymi a nie rysowało genitaliów. Oznacza to, że nienarysowanie genitaliów nie jest wskaźnikiem niewykorzystania seksualnego, natomiast narysowanie genitaliów może być źródłem podejrzeń o seksualne wykorzystanie dziecka - A.G.].

Autorki zwracają uwagę, że ich wynik zgadza się z rezultatami innych badań i radzą traktować narysowanie genitaliów przez dziecko jako ważny wskaźnik tego, że dziecko mogło być seksualnie wykorzystane.

3. Przykładowa ilustracja sprawy podejrzeń o seksualne wykorzystywanie dziecka

Ze względu na konieczność ochrony poufności informacji nie przedstawiam żadnych danych „na piśmie”.

„Wiadomości wybrane” z wykładu 13

Bardzo specyficzne oznaki rozpoznawcze poszczególnych form krzywdzenia dzieci

według Kalichmana (1993)

Najczęściej i najrzadziej wymieniane w badaniach Eversona i Boat (1994) cele użycia lalek

anatomicznych w procedurach wyjaśniania podejrzeń o seksualne wykorzystywanie dzieci

Zachowania dzieci w czasie swobodnej zabawy lalkami anatomicznymi, które

według Kendall-Tackett (1992) większość specjalistów uważa za nienormalne

Etapy przesłuchania poznawczego

Co przesłuchujący powinien powiedzieć w sprawie odpowiedzi „nie wiem” i „nie pamiętam”?

Nietypowe formy relacji, do których dziecko jest zachęcane w ramach

przesłuchania poznawczego

Różnice między zwykłym obywatelem a pracownikiem instytucji państwowej w dziedzinie

obowiązku zgłaszania wiedzy o przestępstwie seksualnego wykorzystania dziecka

Dwie formy seksualnego wykorzystania dziecka

wyróżniane ze względu na stopień jego przyzwolenia

Narysowanie genitaliów na rysunku człowieka i nienarysowanie ich jako wskaźniki prawdopodobnego wykorzystania seksualnego dziecka lub niewykorzystania go

w świetle badań autorek o nazwiskach Hibbard i Hartman (1989).

Bibliografia

Czerederecka, A., Jaśkiewicz-Obydzińska T.(1997). Problemy ujawniane w Teście Apercepcji

Tematycznej dla Dzieci (CAT) przez dzieci z rodzin rozbitych i dzieci-ofiary przestępstw

seksualnych. Nowiny Psychologiczne, 2, 77-89.

Czernikiewicz, W., Pawlak-Jordan, B. (1998). Wykorzystywanie seksualne dzieci.Warszawa:

Fundacja Dzieci Niczyje i Médecins du Monde.

Czyż, E., Szymańczak, J. (red.) (1995). Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska.

Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje i Médecins du Monde.

Everson, M., Boat B. ( 1994). Putting the anatomical doll controversy in perspective:

An examination of the major uses and critics of the dolls in child sexual abuse evaluations.

Child Abuse and Neglect, 18, 2, 113 - 129.

Fisher, R. P. , Geiselman E. R. (1992). Memory enhancing techniques for investigative

interviewing: The cognitive interview. Springfield: Charles Thomas Publisher.

Glaser, D., Frosh, S. (1988/1995 - tłum. polskie). Dziecko seksualnie

wykorzystywane. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Gołąb, A. (1995). Psychologiczne aspekty przypadków krzywdzenia dzieci, [w:] E.Czyż,

J.Szymańczak (red.), Dziecko krzywdzone: próba opisu zjawiska (s.137 -147). Warszawa:

Fundacja Dzieci Niczyje i Médecins du Monde.

Gołąb, A. (1996). Przydatność technik apercepcyjnych dla oceny zasadności podejrzeń o

nadużycie seksualne wobec dziecka, [w:] A.Czerederecka i T.Jaśkiewicz-Obydzińska

(red.), Techniki projekcyjne w psychologicznej ekspertyzie sądowej (s.68-81). Kraków:

Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.

Hibbard R.A., Hartman G. (1990). Genitalia in human figure drawings: childrearing practices

and child sexual abuse. The Journal of Pediatrics, 116 (5), 822-828.

Kalichman, S.(1993). Mandated reporting of suspected child abuse. Washington: American

Psychological Association.

Pacewicz A. (1992 - 2 wyd. 1994). O nadużyciach seksualnych wobec dzieci. Warszawa:

Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.

Wach, E. (1996). Możliwości wykorzystania Testu Drzewa w ekspertyzie psychologicznej.

W: A. Czerederecka, T. Jaśkiewicz-Obydzińska (red.), Techniki projekcyjne

w psychologicznej ekspertyzie sądowej ( s.32 - 40). Kraków: Wydawnictwo Instytutu

Ekspertyz Sądowych.

1

7

---