Wykład 12

Odczytanie fragmentu Joz 1,1-5

Ks. Michał Bednarz

Wejście Izraelitów do Ziemi Obiecanej.

Prowadzący: Czy Izraelici cudownie przeszli przez Jordan?

Wykładowca: Po wyjściu z Egiptu i w czasie wędrówki przez pustynię Izraelici błyskawicznie zdobyli

Zajordanie aż do Hermonu na północy. Następnie przybyli do Szittim na wysokości Jerycha. Tutaj Jo-

zue opracował plan zdobycia Kanaanu. Wysłał zwiadowców a po ich powrocie Izraelici przygotowali

się do wkroczenia na zachodni brzeg Jordanu. Jozue zdawał sobie sprawę z tego, iż opanowanie tego

terenu nie będzie łatwe i dlatego pragnął wzmocnić wiarę narodu. Zapewnił Izraelitów, że Bóg będzie

ich wspierał w trudnych chwilach. Równocześnie przypomniał, że władza Boga nie ogranicza się tylko

do Izraela i dlatego nic nie przeszkodzi szczęśliwemu przebiegowi wydarzeń (Joz 3,14-17).

Izraelici weszli do Jordanu i wtedy zdarzyło się coś niezwykłego. Zaledwie kapłani wkroczyli do rzeki,

wody zatrzymały się w okolicach miejscowości Adam (Tell ed-Damijeh na północ od Jerycha – w

okolicy Wadi Faria).

Przez większą część roku przeprawa przez Jordan, mający w okolicach Jerycha około 25 m szerokości

i 1,5 m głębokości, możliwa jest tylko w kilku miejscach. Jednak wiosną deszcze i topniejące śniegi

Hermonu sprawiają, że rwąca rzeka miewa 35 m szerokości i 4 m głębokości. W tym czasie przebycie

jej wzburzonego nurtu staje się niemożliwe a także nawet bardzo niebezpieczne.

10 nisan (marzec-kwiecień) kapłani niosący arkę zbliżyli się do rzeki, której poziom się podniósł. Nie

przerażało ich to jednak. Wzmianka o podniesieniu się poziomu wody nie jest bez znaczenia. Wzrost

poziomu wody w Jordanie w czasie żniw jest czymś niezwykłym. Zwykle w tym okresie jest najniż-

szy, gdyż przestają już padać deszcze, a śniegi Hermonu jeszcze nie zaczęły topnieć. Po ludzku rzecz

biorąc, był to okres najbardziej sprzyjający do tego, aby przejść rzekę w bród i dlatego autor, chcąc

zaznaczyć, że miała miejsce Boża interwencja, wspomina, że Jordan przybrał.

Chcąc zrozumieć to, co się mogło wydarzyć, należy zwrócić uwagę na układ terenu. Dolina Jordanu na

odcinku od Jeziora Galilejskiego do Morza Martwego początkowo, przez pierwsze 40 km, jest szeroka.

Jordan pozostaje tutaj łatwo dostępny, gdyż jego koryto leży mniej więcej na wysokości dna doliny.

Ale 12 km dalej Jordan wchodzi w dolinę wewnętrzną zwaną ez-Zor, która poszerza się niekiedy do 1

km, a rzeka rzeźbi swój bieg w marglowym terenie. Jego koryto znajduje się 20-50 m poniżej doliny.

Dlatego na tym odcinku gwałtowne deszcze albo wzrost poziomu wody mogą spowodować podmycie

brzegu, który zapada się i blokuje przepływ wody. Wspomniany brzeg wewnętrznej doliny Jordanu,

zwanej ez-Zor, mający niekiedy nawet kilkadziesiąt metrów wysokości, może zostać podmyty i przez

pewien czas woda nie płynie korytem rzeki.

Historia zna tego rodzaju zjawisko. Konikarz arabski Nuwari wspomina, że w nocy z 6 na 7 grudnia

1267 r. gwałtowne deszcze spowodowały obsunięcie się zachodniego brzegu Jordanu w pobliżu Tell

ed-Damijeh. Nurt rzeki został w tym miejscu zatrzymany na 24 godziny. Podobnie stało się w r. 1927

po trzęsieniu ziemi. Nastąpiło obsunięcie się wysokich, gliniastych brzegów Jordanu.

Autor Księgi Jozuego nie twierdzi, że coś podobnego miało miejsce w czasie przejścia Izraela. Współ-

cześni egzegeci przyjmują jednak, że Bóg mógł się posłużyć tego rodzaju zjawiskiem naturalnym, aby

okazać swoją potęgę. Wydarzenie posiadało jednak niezwykły charakter, gdyż Bóg przepowiedział to,

co miało nastąpić, chociaż posłużył się przyczynami drugorzędnymi (Joz 3,13).

1

Po przejściu Jordanu Jozue wzniósł w Gilgal (2 km na północ od Jerycho) pomnik, który miał przypo-

minać to niezwykłe wydarzenie. W ten sposób zamknął się wielki rozdział w dziejach narodu. Izrael

nie będzie się już błąkał po pustyni, ale wchodzi do ziemi mlekiem i miodem płynącej.

Prowadzący: Dlaczego mamy czytać opowiadania o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Dla-

czego mamy wspominać dziwny i obcy nam zupełnie okres dziejów Izraela?

Wykładowca: Spróbujmy uzyskać odpowiedź na te pytania w oparciu o jedną z ksiąg biblijnych. Przy-

wódcy izraelscy przedstawieni w Księdze Sędziów sprawiają kłopot historykom. Bardzo trudno ustalić

precyzyjnie, kiedy działali i w jakiej kolejności po sobie następowali. W wielu wypadkach nie byli

przywódcami całego narodu, lecz tylko jednego czy drugiego pokolenia. Zostawmy jednak na boku

zagadnienia historyczne, gdyż nie są najważniejsze, a spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, jakie zna-

czenie religijne ma Księga Sędziów?

Już autor Księgi Jozuego podkreśla, że Bóg jest wybawicielem. Dlatego zaznacza, że zdobycie Ziemi

Obiecanej przez Izraelitów było wynikiem interwencji Boga. To On kierował Jozuem. Uwidoczniło się

to w nadzwyczajnych wydarzeniach: w przejściu przez Jordan (Joz 3,14), zdobyciu Jerycha (Joz 6,11),

zwycięstwie pod Gibeonem (Joz 10,10). Wspomniane zwycięstwa nie były zasługą Izraelitów. Podob-

nie pisze autor Księgi Sędziów. Dlatego zaznacza, że Gedeon zostawił przy sobie tylko trzystu wojow-

ników. Chodziło o to, aby Izrael nie mówił: „ Moja ręka wybawiła mnie” (Sdz 7,2).

Autor Księgi Sędziów zaznacza jednak, że wszystkie wybawienia, jakich Izraelici doświadczyli, nie są

doskonałe i trwałe, ale tylko czasowo przemijające. Zwłaszcza dzieje Gedeona, Jeftego czy Samsona

budzą niepokój i rozczarowanie. Po początkowych sukcesach nastąpiły niepowodzenia spowodowane

niedoskonałością wybawicieli. Te niepowodzenia i klęski zrodziły błaganie o trwałe wyzwolenie. Nie-

doskonali wybawiciele sprawili, iż marzono o doskonałym Wybawcy.

W Księdze Sędziów dotykamy tajemnicy powołania przez Boga, który w pewnych wypadkach wybie-

ra ludzi, którzy nie są bynajmniej doskonali. Są czasem postaciami kłopotliwymi. Sędziowie nie byli

ludźmi świętymi, ale bohaterami w służbie wspólnoty. Nie przebierali w środkach, aby osiągnąć za-

mierzony cel. Bywali często bardzo okrutni. Dziwi, że Bóg wybrał Jeftego, który był bandytą (Sdz

10,3). Gdy chodzi o obyczaje, sędziowie byli dziećmi epoki. Jedno ich tylko odróżnia od współcze-

snych im ludzi: wiara w Boga i bezwzględne posłuszeństwo Jego nakazom. Potrafili dokonywać wiele

dzięki Bożej pomocy. Tracili jednak moc i znaczenie wtedy, gdy Bóg odsuwał się od nich. Tak było w

wypadku Samsona, który chełpił się, że zabił tysiąc ludzi posługując się oślą szczęką. Nie potrafił jed-

nak zachować tajemnicy i uległ przewrotnej kobiecie Dalili, perfidnej „piątej kolumnie” filistyńskiej,

która lepiej służyła interesom swego narodu niż Samson Bogu. Pamiętajmy ponadto o tym, iż autorzy

Biblii często podkreślają, iż Bóg wybierał ludzi nie dlatego, że byli bez winy i lepsi od innych, ale dla-

tego, że tak chciał.

Wreszcie trzeba pamiętać, że Księga Sędziów jest bardzo schematyczna, ale w oparciu o wydarzenia

autor przekazuje ważne prawdy. W opisie wciąż powtarza się następujący schemat: grzech, kara, żal,

wyzwolenie. Autor podkreśla najpierw: „ Wówczas Izraelici czynili to, co złe w oczach Pana, i służyli

Baalom. Porzucili Boga swoich ojców, Jahwe, który ich wyprowadził z ziemi egipskiej, i poszli za cu-

dzymi bogami, którzy należeli do ludów sąsiednich. Oddawali im pokłon … i porzucili Pana” (Sdz

2,2,11-13). Na karę nie trzeba było długo czekać. Sąsiednie ludy (Edomici, Moabici, Amoryci, Madia-

nici i Filistyni) stawali się narzędziami w ręku Boga. „ Wówczas zapłonął gniew Pana przeciw Izraeli-

tom, tak że wydał ich w ręce ciemięzców, którzy ich złupili” (Sdz 2,14). Naród nawracał się. „ Wówczas

Izraelici wołali do Pana” (Sdz 4,3). Bóg zsyłał wybawiciela, który wyzwalał ich z rąk nieprzyjaciół.

„ Wówczas Pan wzbudził sędziów, by wybawili ich z ręki tych, którzy ich uciskali” (Sdz 2,16). Autor,

powtarzając ten schemat, z jednej strony przypomina miłość i miłosierdzie Boże. Odrzucony przez lu-

dzi Bóg, nie odrzuca, lecz jest gotów przebaczać w nieskończoność, byle tylko człowiek się nawrócił.

Z tego względu księga jest niezwykle optymistyczna. Wspomniany schemat budził, i budzi, w ludziach

2

nadzieję. Można, w oparciu o tę księgę powiedzieć, że Bóg nie da się nigdy zmęczyć ludzkim złem i

grzechem. Nigdy więc nie ma powodu do zwątpienia. Ale konieczne jest nawrócenie. Nigdy jednak nie

jest za późno na pokutę. Jeżeli tak się stanie, Bóg z pewnością okaże miłosierdzie. W tym kontekście

ważne jest także, że autor podkreśla, iż człowiek stale jest skłonny do grzechu. To nie my jesteśmy

wielcy i wspaniale, ale Bóg, który niezmordowanie działa w człowieku.

Ks. Piotr Łabuda

Przekłady biblijne

Prowadzący: W zakres traktatu o tekście biblijnym, który tydzień temu omawialiśmy, wchodzi także

sprawa tłumaczeń Pisma Świętego.

Wykładowca: Posiadanie i znajomość przekładów Pisma Świętego jest nieodzowna dla wszelkich prac

nad odtworzeniem autografu. Szczególne znaczenie posiadają tłumaczenia i przekłady starożytne, nie-

które bowiem z nich pochodzą z czasów, z których nie zachował się żaden rękopis w języku oryginal-

nym. Starożytne przekłady i tłumaczenia mają dla współczesnych badaczy i komentatorów bardzo du-

żą wartość. Spowodowane to jest faktem, iż większość z tych starożytnych tłumaczeń Biblii została

wykonana przez tłumaczy-kopisów w sposób dosłowny.

Prowadzący: Jakie są najważniejsze przekłady?

Wykładowca: Chronologicznie jako pierwsze przekłady należy wymienić targumy aramejskie, których

historia sięga czasów po niewoli babilońskiej, kiedy to język biblijny – hebrajski, był wypierany przez

język aramejski. Stąd też od V wieku przed Chr. pojawia się potrzeba tłumaczenia tekstu biblijnego

czytanego w czasie nabożeństw synagogalnych (zob. Ne 8,1-8). Po przeczytaniu kilku wersetów Biblii

hebrajskiej, tłumacz w sposób wolny przekładał je na będący w użyciu język aramejski. Parafrazy te

najpierw przekazywane były w sposób ustny, a dopiero w późniejszym okresie spisywane. Stąd też

nazwa „targumy” od aramejskiego targum – przekład (zob. Ezd 4,7). Targum zatem to starożydowskie

przekłady lub parafrazy Starego Testamentu z języka hebrajskiego na aramejski używany przez śydów

palestyńskich w czasach poprzedzających życie i działalność Jezusa.

Najbardziej znaczące targumy:

- Targum Jerozolimski II z czasów przedchrześcijańskich, będący zbiorem różnych fragmentów per-

gaminowych znalezionych w genizie kairskiej oraz kodeks Neofiti z Biblioteki watykańskiej. Jest to

targum do Pięciosięgu.

- Targum Onkelosa, zwany też babilońskim, z I/II w. do Pięcioksięgu.

- Targum Jonatana do Proroków, przypisywany Jonatanowi, uczniowi Hillela. Pochodzi najprawdopo-

dobniej z III w.

PRZEKŁADY GRECKIE: Pośród przekładów greckich najbardziej znanym jest Septuaginta (LXX), która

jest pierwszym i najstarszym tłumaczeniem Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na język

grecki. Tłumaczenie to powstało w Aleksandrii około III-I w. przed Chr. O powstaniu LXX dowiadu-

jemy się z apokryfu pt. List Arysteasza, który pochodzi najprawdopodobniej z II w. przed Chr. Według

niego Ptolemeusz, król Egiptu (285-247), pragnął mieć w swojej bibliotece aleksandryjskiej wszystkie

księgi świata w greckim języku. Gdy faraon zapragnął, by w jego bibliotece znalazł się egzemplarz

Biblii, arcykapłan z Jerozolimy przysłał 72 tłumaczy, którzy mieli dokonać przekładu. Od liczby le-

gendarnych tłumaczy pochodzi łacińska nazwa: „Septuaginta” – czyli Biblia siedemdziesięciu. Jak gło-

si podanie, tłumacze ci zostali umieszczeni na wyspie Faros i w ciągu 72 dni przełożyli Prawo, czyli

Pięcioksiąg Mojżeszowy.

3

W rzeczywistości greckiego tekstu potrzebowała gmina żydowska w Aleksandrii, w której znajdowało

się wielu prozelitów mówiących jedynie po grecku. Stąd też powstała potrzeba przetłumaczenia Tory

na język zrozumiały dla helleńskich wyznawców judaizmu. Tłumaczenia kolejnych ksiąg powstawały

sukcesywnie aż do I w. przed Chrystusem. Ostatnią księgą, która została przetłumaczona, była Księga

Mądrości zredagowana w połowie I w. przed Chrystusem i dołączona do LXX.

Wartość przekładu LXX jest różna. Przede wszystkim tekst LXX różni się układem i ilością materiału

od Biblii hebrajskiej. Ponadto jedne księgi, jak np. Księga Psalmów, Pieśni nad Pieśniami, są przeło-

żone niemal dosłownie. Są jednak i takie, które można określić mianem nie tyle tłumaczenia, co raczej

swobodnej parafrazy. Zaliczyć tu można Księgę Hioba, Daniela. Najlepiej przetłumaczony został Pię-

cioksiąg.

W środowisku hellenistycznym LXX cieszyła się ogromną popularnością. Odrzucenie jej przez wy-

znawców judaizmu w II wieku po Chrystusie miało dwie przyczyny. Przede wszystkim spowodowane

to było uznaniem przez chrześcijan LXX za swoją Biblię. Inną przyczyną było dostrzeżenie przez śy-

dów rozbieżności między LXX a Biblią hebrajską. Stało się to możliwe, dzięki ujednoliceniu tekstu

przez Ben Aqibę.

Wpływ LXX na Nowy Testament był bardzo duży. Na 350 cytatów ze Starego Testamentu znajdują-

cych się w dziełach nowotestamentalnych, 300 pochodzi z LXX. Częste korzystanie z LXX spowodo-

wane było tym, iż w gminach chrześcijańskich, które posługiwały się przede wszystkim językiem

greckim, LXX była oficjalnie używanym tekstem Biblii. Stąd też można mówić o natchnieniu biblij-

nym LXX, gdyż LXX była cytowana generalnie w pismach Ojców greckich, czytana w liturgii, ko-

mentowana w homiliach, katechezach i teologii. Należy również pamiętać, że księgi deuterokanonicz-

ne Starego Testamentu zostały przekazane jedynie w wersji LXX, ponieważ ich tekst hebrajski zaginął

(Tb, Jdt, 1 Mch), albo spisano je od razu w języku greckim (2 Mch, Mdr).

Nie mamy rękopisu Septuaginty, podobnie jak i w przypadku Biblii hebrajskiej. Posiadamy natomiast

700 rękopisów LXX na papirusach, w tym najstarszy papirus Rylandsa 458 z II w. przed Chrystusem

zawierający kilka fragmentów Księgi Powtórzonego Prawa. Zachowało się też wiele kodeksów maju-

skułowych i minuskułowych. Ponadto zachowały się fragmenty LXX w czwartej i siódmej grocie w

Qumran (Wj 28,4-7; Kpł 2,3-5; 5,18-24). Również kodeksy z IV i V wieku, jak Synajski, Watykański i

Aleksandryjski, które zawierają tekst Nowego Testamentu przekazują cały tekst Starego Przymierza w

wersji LXX. Natomiast z kodeksów minuskułowych pełny tekst Biblii przekazują kodeksy 68, 106,

122 i 130.

INNE TŁUMACZENIA GRECKIE

Niezadowolenie śydów z powstania LXX sprawiło, że dokonano nowych, alternatywnych dla LXX

tłumaczeń:

- Tłumaczenie Akwili (Aq) prozelity z Pontu. Powstało około 140 roku. Zawiera tekst Starego Testa-

mentu przetłumaczony w sposób literalny, co doprowadziło do licznych błędów gramatycznych i syn-

taktycznych. Jednak jako świadek tekstu ułatwia on dotarcie do tekstu hebrajskiego, z którego dokona-

no przekładu. Zachowały się nieliczne jego fragmenty.

- Tłumaczenie Teodocjona (Th) prozelity z Efezu. Powstało najprawdopodobniej około 180 roku, choć

niektórzy komentatorzy uważają, że tłumaczenie to jest dużo wcześniejsze, a na pewno starsze od dzie-

ła Akwilii. Tłumaczenie to charakteryzuje się małą dosłownością, jak również tendencją do pozosta-

wiania wielu słów hebrajskich zamiast tłumaczenia na grekę. Tłumaczenie Teodocjona w środowisku

chrześcijańskim było mocno konkurencyjne względem LXX, czego potwierdzeniem są liczne cytaty

starotestamentalne, w Nowym Testamencie, które wydają się być bardzo zbliżone do tłumaczenia Teo-

docjona. Przekład Theodocjana jest zachowany tylko w księdze Daniela, która weszła do LXX.

4

- Tłumaczenie Symmacha (Sym) Samarytanina nawróconego na judaizm ucznia rabiego Meira, który

był uczniem ben aniby. Powstało około 200 roku. Niektórzy czas tego przekładu przesuwają na 165

rok. Jest to bardzo precyzyjny przekład przeznaczony dla czytelników helleńskich, którzy nigdy nie

zetknęli się z językiem hebrajskim. Z tekstów przekładu usuwane są wszelkie hebraizmy. Jak podają

autorzy greccy, np. Euzebiusz z Cezarei, przekład ten był wysoko ceniony przez chrześcijan. Tłuma-

czenie to było akceptowane w IV wieku także przez żydowską diasporę w Egipcie. Przekład Symma-

chia jest znany jedynie z fragmentów Heksapli (zob. niżej) jak również z dwóch rękopisów pergami-

nowych z III-IV wieku pochodzących z Egiptu i zawierających fragmenty Psalmów.

HEKSAPLA

Mówiąc o przekładach, należy powiedzieć o dziele Orygenesa, który nie tyle dokonał przekładu, co

raczej recenzji już istniejących przekładów. Dzieło Orygenesa powstało w Cezarei Palestyńskiej w la-

tach 220-245. Było to 50-tomowe dzieło, w którym Orygenes zestawił synoptycznie w sześciu kolum-

nach (stąd nazwa „Biblia hexapla” czyli „sześcioraka”):

I kolumna tekst hebrajski Biblii w wersji oryginalnej,

II kolumna tekst hebrajski Biblii w transkrypcji greckiej,

III kolumna przekład Aquili,

IV kolumna przekład Symmacha,

V kolumna LXX,

VI kolumna przekład Teodocjona.

Do Księgi Psalmów były dwie dodatkowe kolumny zawierające przekłady zwane Quinta i Sexta. Ko-

lumna V zawierała tekst LXX z pierwszym w dziejach „aparatem krytycznym”, Orygenes bowiem

użył w tej kolumnie pewnych znaków: obol (/), jeśli tekst grecki był obszerniejszy od hebrajskiego;

jeśli zaś krótszy wpisywał tłumaczenie greckie na ogół z Teodocjona zaznaczając asteryskiem (*) po-

czątek tekstu. Na końcu obu rodzajów tekstu umieszczał półobol.

Niestety Heksapla Orygenesa nie została nigdy w całości przepisana i spłonęła w czasie najazdu arab-

skiego w 638 r. Ocalały tylko odpisy pojedynczych ksiąg ze wszystkimi kolumnami greckimi oraz peł-

ne odpisy kolumny V, tzw. Septuaginty heksaplarnej, które posiadamy w odpisach w komentarzach

ojców greckich. Odpisy tekstu heksaplarnego zawierają kodeks Colbertino-Sarravianus z V wieku i

kodeks Chisianusza z X wieku.

PRZEKŁADY ŁACIŃSKIE

Wraz z rozwojem chrześcijaństwa oraz wypierania języka greckiego przez łacinę, pojawiła się ko-

nieczność dokonywania tłumaczenia na język łaciński. Pierwsze wzmianki o takim przekładzie pocho-

dzą z Afryki Północnej z 180 roku. Przekłady łacińskie dzielimy na starołacińskie ( vetus latina) w

wersji afrykańskiej ( Afro) i europejskiej ( Itala), które pochodzą z II i III wieku, oraz dzieło św. Hiero-

nima – Wulgatę, co oznacza wydanie rozpowszechnione. Dzieło to powstało na przełomie IV/V wieku.

VETUS LATINA (VL)

Nazwa vetus latina jest umownym określeniem wszystkich łacińskich przekładów Biblii dokonanych

przed Wulgatą. Nie wiadomo ile ich dokładnie było. O ich istnieniu świadczą św. Hieronim i św. Au-

gustyn, którzy skarżą się, iż jest tak dużo tych tłumaczeń jak egzemplarzy książek. Przekłady te były

najczęściej literalnym tłumaczeniem LXX. Zawierały dużo grecyzmów. Najstarsze rękopisy Starego

Testamentu są fragmentaryczne. Zaliczamy do nich kodeks wirzburski i wiedeński z V wieku. Nato-

miast zachowało się wiele kodeksów zawierających tekst Nowego Testamentu, które są oznaczane ma-

5

łymi literami alfabetu łacińskiego. Znaczniejsze z nich to kodeksy zawierające Ewangelie: „a” z Ver-

celli z IV wieku i kodeks „b” z Werony z V w., pisany srebrnymi literami na purpurze.

WULGATA (VG)

Na polecenie papieża Damazego, Hieronim (347-420) miał dokonać rewizji tekstu Pisma Świętego. W

383 roku poprawił on tekst Ewangelii i Psałterz, zaś trzy lata później, po śmierci papieża Damazego,

Hieronim zamieszkał w Betlejem. W Cezarei poznaje Heksaplę i dokonuje przekładu Psałterza wg

Heksapli. W latach 390-406 przełożył z języka hebrajskiego wszystkie księgi protokanoniczne Starego

Testamentu, korzystając z pomocy VL. Wulgata zawiera także deuterokanoniczne Starego Testamentu

w wersji VL, natomiast tekst Nowego Testamentu jest tylko poprawioną przez Hieronima wersją staro-

łacińską. Tekst Wulgaty Nowego Testamentu został szybko zaakceptowany w Kościele łacińskim, zo-

stał też zastosowany przy ujednoliceniu czytań liturgicznych. Natomiast wprowadzanie tekstów Stare-

go Testamentu w wersji Wulgaty dokonało się po pewnym czasie (w VIII wieku).

Wraz z rozpowszechniania się Wulgaty powstaje problem jej zniekształceń spowodowany częstym

przepisywaniem. W czasie Soboru Trydenckiego Kościół posiadał wiele wersji Wulgaty, stąd też w

1546 roku sobór potwierdza „autentyczność” Wulgaty i nakazuje wydać jej urzędowy i poprawiony

tekst. Wydanie to ukazało się w 1592 roku pt. Biblia Sacra Vulgatae Editionis zwane również Editio

Sixtino-Clementina od imion papieży, którzy ją wydali. Ta poprawiona wersja była w użyciu aż do XX

wieku, kiedy to papież Pius X zlecił zakonowi benedyktynów podjęcie prac nad rekonstrukcją pier-

wotnego tekstu Wulgaty. W 1977 roku wręczono Pawłowi VI ostatni tom Neo-vulgaty, która została

promulgowana w 1979 roku jako tekst podstawowy do tłumaczeń liturgicznych w Kościele. Pamiętać

należy, iż pierwszą drukowaną książką, była właśnie wydana z rękopisów paryskich Biblia Gutenberga

– Wulgata. Z tego pierwszego wydania zachowało się 45 egzemplarzy, z czego jeden z nich znajduje

się w bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie.

PRZEKŁADY SYRYJSKIE

Na uwagę zasługują również przekłady syryjskie, które należą do jednych z najstarszych, a to za spra-

wą rozpowszechnia nauki chrześcijan w Syrii już w I wieku. Do najważniejszych tłumaczeń należą:

- Peszitta – tzn. przekład „prosty” lub „powszechny”. Powstaje on w II wieku i stał się oficjalnym

przekładem Kościoła syryjskiego. Tekst jest wierny, ale nie dosłowny. Za podstawę przekładu dla Pię-

cioksięgu posłużyła Biblii hebrajskiej, zaś Psalmy i Księgi Prorockie zostały przetłumaczone z LXX.

Przekład Nowego Testamentu dołączono do Peszitty na początku V wieku, jednak przekłady Ewange-

lii istniały już wcześniej.

- Diatessaron, to dzieło Syryjczyka z Adiabeny Tacjana z 170 roku. Nazwa pochodzi od harmonii sy-

ryjskiej czterech Ewangelii. Znana jest z tłumaczenia greckiego powstałego w III wieku (papirus z Du-

ra Europos). Dokonany w III wieku przekład poszczególnych Ewangelii jest zależny w dużym stopniu

od Diatessaronu. Zachowały się dwa kodeksy tego przekładu: kuretoriański z V wieku i syro-synajski z

IV wieku.

- syro-palestyński. Przekład ten pochodzi z V wieku oparty i jest oparty na LXX. Używany jest w li-

turgii melchickiej. Do dzisiejszego czasu dotarły tylko fragmenty Ewangelii z lekcjonarzy.

- przekład filokseniański całej Biblii dokonany w VI wieku przez biskupa Filoksena z języka greckie-

go. Przekład ten prawie całkowicie zaginął, zachowała się jedynie recenzja Nowego Testamentu doko-

nana w VII wieku przez biskupa Tomasza z Heraklei.

- przekład syro-heksaplarny powstał w VII wieku w Aleksandrii. Jest to tłumaczenie niezwykle wierne,

stąd też ma duże znaczenie dla badań nad Septuagintą. Zachowały się tylko fragmenty.

PRZEKŁADY KOPTYJSKIE

6

Chrześcijaństwo dotarło nad Nil pod koniec I wieku, stąd też już w II wieku powstały najstarsze prze-

kłady na język Egipcjan w dialektach sahidyckim (Górny Egipt) i bohairyckim (Dolny Egipt). Gene-

ralnie nazywamy je koptyjskimi od starożytnego języka, którym posługiwały się niższe warstwy społe-

czeństwa egipskiego. Przekłady te generalnie powstały na podstawie LXX, aczkolwiek późniejsze

księgi Starego Testamentu są poprawione według tekstu Heksapli. Tekst Nowego Testamentu repre-

zentuje recenzję H.

INNE PRZEKŁADY STAROśYTNE

- Ormiański. Armenia przyjęła chrześcijaństwo w IV w. Natomiast na początku V wieku mnich Me-

srob Masztoc stworzył pisownię, a także przekład ormiański, który oparł na tekście LXX. Tekst tego

przekładu jest pierwszym tekstem zapisanym w języku ormiańskim. Najstarsze rękopisy pochodzą z

IX wieku.

- Etiopski. Chrześcijaństwo jest znane w Etiopii od IV wieku. Przekład ten został dokonany na pod-

stawie LXX w VI wieku, w języku etiopskim klasycznym. Najstarsze rękopisy pochodzą z XIII wieku.

- Gruziński. Gruzja przyjęła chrześcijaństwo od Armenii. Według tradycji duchowny ormiański Me-

srob Masztoc (+440) stworzył, poza alfabetem ormiańskim, także alfabet gruziński. W V wieku został

przełożony tekst Nowego Testamentu oraz część Starego na język gruziński z ormiańskiego. Najstar-

sze rękopisy gruzińskie sięgają X wieku.

- Gocki. Wynalazek pisma gockiego i przekład całej Biblii przypisuje się tradycyjnie biskupowi Ulfi-

lowi z IV wieku. Nieliczne fragmenty tego tłumaczenia przetrwały do naszych czasów w rękopisach

pochodzących z V wieku.

- Starosłowiański. Przekład starosłowiański został dokonany przez Cyryla i Metodego w IX wieku na

bazie LXX. Stała się z czasem oficjalną Biblią Kościoła ortodoksyjnego ludów słowiańskich. Naj-

starszy rękopis pochodzi z X wieku.

PRZEKŁADY POLSKIE

RĘKOPISY

Pierwszymi wzmiankami o istnieniu tekstu biblijnego w języku polskim jest wiadomość, iż św. Kinga

przed wyjściem z kościoła odmawiała Psalm 10 w języku ojczystym. Jest więc to świadectwo, że już w

XII wieku istniał przekład przynajmniej części Psałterza na język polski. Najstarszym zachowanym

przekładem jest Psałterz Floriański. Psałterz ten pochodzi z początków XIV wieku i zawiera psalmy w

języku łacińskim, polskim i niemieckim. Znaleziony został w klasztorze św. Floriana koło Linzu w

1825 roku i został zakupiony w 1931 r. do Biblioteki Narodowej i nazywamy go Psałterzem Floriań-

skim.

Kolejny zachowany przekład pochodzi z XV wieku i zawiera przekład Księgi Psalmów. Nazywamy

go Psałterzem Puławskim. Ma on formę modlitewnika ułożonego na poszczególne dni tygodnia.

Obecnie znajduje się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

Najstarszy przekład całego Pisma Świętego na język polski pochodzi również z XV wieku. Nazywany

jest Biblią Królowej Zofii, od imienia czwartej żony Władysława Jagiełły lub Biblią szaroszpatacką,

od miejscowości Szarosz Patak na Węgrzech, gdzie rękopis był przechowywany w miejscowej biblio-

tece. Jest to przekład na podstawie Wulgaty oparty najprawdopodobniej na tłumaczeniach czeskich.

Dokonać go mógł kapelan królewski, Jędrzej z Jaszowic (1453-1461). Do dziś z dwóch tomów zacho-

wało się tylko 185 kart tomu pierwszego.

Kolejne zachowane przekłady pochodzą z XVI wieku: Psałterz Krakowski z 1536 roku, Psałterz Wró-

bla, czyli przekład Psalmów Macieja Wróbla wydany u Unglera w 1539 roku, Psałterz Dawidów – Mi-

7

kołaja Reja z 1546 roku dedykowany królowi Zygmuntowi I, oraz Psałterz Dawidów – Jana Kocha-

nowskiego z 1579 roku.

Pierwszy katolicki przekład Nowego Testamentu ukazał drukiem u Mikołaja Szarfenbergera w 1556

roku. Został opracowany przez M. Bielskiego według XIV wiecznego tłumaczenia z Wulgaty. Cecho-

wał się dużym ubóstwem językowym. Natomiast tłumaczenie całego Pisma Świętego na język polski

ukazało się w 1561 roku i zostało nazywane Biblią Lopolity. Przekładu bowiem dokonał Jan Nicz zwa-

ny Leopolitą (pochodził z Lwowa – stąd Leopolita), profesor Akademii Krakowskiej. Dokonał tego na

podstawie Wulgaty, posługując się równocześnie starszymi przekładami polskimi oraz tłumaczeniem

czeskim. Przekład ten był mało dokładny i obarczony błędami składu drukarzy niemieckich.

BIBLIA WUJKA

Na szczególną uwagę zasługuje Biblia ks. Jakuba Wujka. Ks. Jakub Wujek urodził się w Wągrowcu w

1541 roku studiował we Wrocławiu i Krakowie, a następnie został wysłany przez biskupa J. Uchań-

skiego na dalsze studia do Wiednia. W 1565 roku wstąpił do zakonu jezuitów, gdzie po trzech latach

otrzymał święcenia kapłańskie. W zakonie był rektorem kolegium w Poznaniu, Wilnie, Siedmiogro-

dzie i Krakowie. W 1584 roku jezuici powierzyli ks. Wujkowi dokonanie tłumaczenia Pisma Świętego.

Przekład Nowego Testamentu został dokonany na podstawie Wulgaty i ukazał się w Krakowie w 1593

roku. Przekład Psałterza nastąpił rok później, cały zaś Stary Testament został wydrukowany w języku

polskim w 1599 roku. Sam ks. Wujek nie doczekał tego wydania. Umarł w Krakowie w 1597 roku.

Biblia Wujkowa była przez 350 lat w Kościele polskim oficjalnym tekstem. Pod względem literackim

przewyższyła wszystkie dotychczasowe przekłady. Ze względu na walor językowy wydawali ją nawet

protestanci. Istniało przekonanie, że przekład Wujkowy posiada aprobatę Stolicy Apostolskiej i Syno-

du Ogólnopolskiego, stąd też do początków XX wieku nie akceptowano innych tłumaczeń. Zawierała

ona komentarz autora, który korzystał z wypowiedzi Ojców Kościoła i polemizował z błędnymi poglą-

dami. Piękno języka przekładu wywarło wielki wpływ na kształtowanie się języka polskiego.

Z czasem jednak język Biblii Wujka stał się zbyt archaiczny i dlatego podjęto próby modernizacji Bi-

blii Wujka. Wielu biblistów polskich pracowało nad unowocześnieniem tego przekładu. Na szczególną

uwagę zasługuje praca z połowy XIX wieku ks. Waleriana Serwatowskiego, profesora Seminarium

Duchownego w Tarnowie. Z innych prac warto wymienić tłumaczenie Nowego Testamentu abp. A.

Szlagowskiego z 1900 roku, poprawkę Ewangelii i Dziejów Apostolskich z 1907 roku przez ks. J.

Kruszyńskiego, poprawkę Nowego Testamentu Ks. L. Semkowskiego z 1936 roku. Na zlecenie Epi-

skopatu Polski, w latach 1926-32, wydano 5 tomów tzw. Biblii poznańskiej (do Dziejów Apostolskich

włącznie).

Ze współczesnych przekładów Biblii na język polski:

Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Poznań 1947 na podst. Wulgaty, Poznań 1966,

Ks. Feliks Gryglewicz, Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Katowice 1947,

Ks. Seweryn Kowalski, Nowy Testament, Warszawa 1957,

Ks. Eugeniusz Dąbrowski, Nowy Testament, Warszawa 1957,

Ks. Kazimierz Romaniuk, Nowy Testament, Poznań 1976,

Roman Brandstaetter, Ewangelia wg Mateusza, Marka, Łukasza, Dzieje Apostolskie, Pisma Janowe,

1978-86,

Czesław Miłosz, Ewangelia według Marka. Apokalipsa, Paryż 1984,

Pismo Święte Nowego Testamentu w 12 tomach, [red.: E. Dąbrowski, F. Gryglewicz], Poznań 1959-79.

8

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia Tysiąclecia, albo tyniecka], oprac. zespół bi-

blistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1965,

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu [tzw. Biblia poznańska], pod red. M. Petera i M. Wolnie-

wicza, 1-3, Poznań 1973-75,

Biblia to jest Pisma Święte Starego i Nowego Testamentu [Biblia protestancka wydana przez Bryt. i

Zagr. Tow. Biblijne], oprac. przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Warszawa 1975,

Pismo Święte Starego Testamentu w 12 tomach [zwane niekiedy Biblią lubelską], pod red. St. Łacha,

Poznań 1961,

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia warszawsko-praska, oprac. K. Romaniuk, War-

szawa 1997,

Pismo Święte Nowego Testamentu. Przekład z języków oryginalnych z komentarzem, oprac. zespół bi-

blistów polskich w inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Częstochowa 2005.

Prowadzący: Dziękuję za dzisiejsze wykłady. Dzisiejsze pytanie konkursowe brzmi: W jakim celu po-

winniśmy czytać opisy biblijne o zdobyciu Ziemi Obiecanej przez Izraelitów? Odpowiedzi prosimy

tradycyjnie przesyłać listownie bądź drogą e-mailową, bądź dzwoniąc na numer radia RDN. Prawi-

dłową odpowiedź z konkursu z zeszłego tygodnia jak również imię i nazwisko osoby, która wylosowa-

ła nagrodę książkową można znaleźć na stronie internetowej naszego studium biblijnego. Wszystkie

informacje,

jak

również

poprzednie

audycje,

dostępne

są

na

stronie

internetowej:

www.studiumbiblijne.diecezja.tarnow.pl Do usłyszenia za tydzień.

9