Dante Alighieri – Boska komedia: Piekło

Wstęp

I.

Dantologia.

- w drugiej połowie XIV w. powstały prace synów Dantego: Jacopo traktuje ojca jako

wybitnego poetę i filozofa; Pietro stara się wyjaśnić ukryte znaczenie poematu.

- autorem życiorysu Dantego jest G. Boccaccio „Życie Dantego”, w którym obok danych

praw-dziwych znajduje się sporo epizodów zmyślonych.

- współcześnie we Florencji, w Rzymie i innych miastach włoskich odbywają się regularnie

ze-brania poświęcone komentowaniu i popularyzacji poszczególnych pieśńi „Boskiej

komedii”, które później ukazują się drukiem.

- powstają też czasopisma dantejskie, najważniejsze to: „L’Alighieri” (ukazuje się w

Rzymie od 1960 r.)

II.

Dante i jego epoka.

- Dante urodził się we Florencji w maju 1265 r., jego losy są ściśle związane z historią

rodzime-go miasta, wzrastał w atmosferze konfliktów: walka papiestwa z cesarstwem,

mieszczan ze szlachtą, pochodził z średniozamożnej szlachty, jego rodzina nie odgrywała

większej roli w życiu miasta; o ojcu, Alighiero, wiemy tylko, że pożyczał ludziom

pieniądze, z drugą żoną, Lappą Cialuffi, miał dwójkę dzieci, która pomagała później

Dantemu.

- gdy Dante był jeszcze dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati, ślub w 1308 r., mieli

trójkę dzieci: Jacopo, Pietro i Antoninę (wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice).

- w 1274 r. spotkał córkę sąsiada, Foloo Portinari, Betrice (również 9-letnią), zmarła w

1290 r.

- Dante kontynuował naukę na uniwersytecie w Bolonii w 1287 r., dzieła: „Vita nuova”

(„Nowe życie”) – pierwszy utwór napisany między 1295 a 1294 r., „Convivio”

(„Biesiada”), „Rime” („Ry-my”).

- po śmierci Beatrice Dante znalazł ukojenie w związku z młodą Włoszką.

- zainteresowanie filozofią i literaturą, pracował tak dużo, że zapadł na chorobę oczu.

- 1292-1294 liryki poświęcone wielu kobietom (hulaszcze i rozpustne życie po śmierci

Beatrice)

- uczęszczał do szkół klasztornych: dominikanów, franciszkanów, jako swego mistrza

wymienia głośnego uczonego i męża stanu – Brunetta Latini

- 1295-1301 r. aktywny udział w życiu publicznym Florencji, był członkiem m.in. Rady

Stu, zaj-mował się administracją miasta, sprawował urząd priora, należał do korporacji

medyków i far-maceutów (dostęp do urzędów) między 1295-1301, kłopoty finansowe,

zaostrza się sytuacja polityczna.

- nie oszczędziła go seria procesów politycznych po przegranej stronników papieża,

oskarżony w 1302 r. o oszustwa i nadużycia finansowe, skazany śmierć, udał się na

wygnanie.

- przebywał w Forii, Weronie, Toskanii („Montanina canzoni” – „Pieśń z gór”), Lukce,

studia w Paryżu („Convivio” i niedokończony „De vulgari eloquentia”) i pobyt w Alpach.

- był entuzjastą Henryka VII, który miał przywrócić zachwiany porządek świata, powołując

po 60-letniej przerwie cesarstwo, obok papiestwa główny filar systemu politycznego i

moralnego średniowiecza, poświęcił mu traktat „De monarchia”.

- w sierpniu 1315 r. pod warunkiem zapłacenia kary oraz poddania się upokarzającej

ceremonii i babtysterium św. Jana emigranci mogli uzyskać przebaczenie (prawo

powrotu), ale Dante chciał „drogi honorowej”.

- ostatnie lata życia spędził w Weronie na dworze Can Grande della Scala, ostatecznie

osiedlił się w Rawennie, jego marzeniem było otrzymanie wieńca laurowego we Florencji.

- zmarł 14,09,1321 r. z powodu choroby, której nabawił się wracając z Wenecji (był

posłem).

- pochowany w kościele franciszkańskim w Rawennie.

III.

„Vita nuova”.

- pierwsze większe dzieło.

- historia miłości do Beatrice, miłości subtelnej, wyidealizowanej.

- liryki młodzieńcze + komentarze prozą.

- pod wpływem wizji Dante przestaje pisać o Beatrice, dopóki nie będzie w stanie uczynić

tego w sposób godny ideału.

- utwór określa się jako autobiografię upoetyzowaną; pisany pod wpływem koncepcji

poezji prowansalskiej i poezji „dolce stil nuovo”, kierunki te dążyły do idealizacji kobiety,

do uczynie-nia z niej istoty nieziemskiej, anielskiej, której miejsce było w niebie, podczas

gdy jej pobyt na ziemi miał charakter epizodu. Miłość ulega ewolucji: od zjawiska czysto

ziemskiego do zjawi-ska mistyczno-filozoficznego. Stąd należy unikać tego wszystkiego,

co związane jest z fizycz-nością i namiętnościami.

- liryka prowansalska – miłość wyidealizowana, najczęściej do anonimowej damy,

prowadzi do rozwoju formalizmu

1

. Koniecznością stało się poszukiwanie nowych form

dla przedstawienia starych i ogólnie znanych tematów. Wyprawa rycerzy na krucjatę

przeciw albigensom zaha-mowała rozwój kultury prowansalskiej i zniszczyła lirykę

trubadurów, a kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej.

IV.

Drobne poematy liryczne „Rime”.

- trudności: ramy chronologiczne

- odbicie tła poetyckiego i klimatu artystycznego epoki; wpływ trubadurów, „dolce stil

nuovo” i poezji poprzedniego okresu, związanej z Guittonem d’Arezzo (zm. 1294).

- silne zabarwienie indywidualne, na pierwszym miejscu stawia różnorodność i

oryginalność autentycznych przeżyć i uczuć osobistych, unikanie formalizmu.

- motywy poezji sycylijskiej.

- [Guido, i’vorrei] ([Guido, chciałbym]) – chciałby znaleźć się w barce płynącej w

nieznane z trzema najpiękniejszymi damami, urok podróży.

- możliwa klasyfikacja utworów: miłość do Beatrice (przeważnie z okresu Vita nuova,

piękna, subtelna istota, która ma uszlachetniający wpływ na otoczenie), miłość do innych

kobiet (cha-rakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego

optymizmu) i liryki okolicz-nościowe.

- kobiety w Rime: Fioretta, Violetta, Pargoletta będzie czynić mu wyrzuty i wspominać

Beatrice, nieznana kobieta, która wywołała u Dantego gwałtowną namiętność, Lisetta.;

Kobieta-Kamień – Donna Pietra (ok. 1296 r. Rime petrose, spory badaczy, czy istniała,

czy nie).

- Tenzone con Forese Donati: trzy sonety Dantego i trzy odpowiedzi Forese, czynią sobie

zło-śliwe i poważne zarzuty, Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie

pomsz-czenia krzywdy wyrządzonej jego ojcu (?), Dante jest więc złym synem, jest

lekkomyślny i niewdzięczny w stosunku do rodziny Donatich, która pomogła mu

finansowo w trudnych chwi-lach., Dante odpowiedział do aluzjami do pożycia

małżeńskiego Forese (zaniedbywanie żo-ny), opilstwo, obżarstwo, szukanie łatwych

przyjemności., prawdopodobnie Tenzone powstały w atmosferze dobrego humoru, po

czym pod wpływem wina przerodziły się w przerzucanie inwektyw.

- liryki do przyjaciół: Giovanni Quirini, korespondencja z Dantem da Maiano i Cino da

Pistoia.

- liryki doktrynalne.

1

treść ustalona i zamknięta w ramach szablonów, wszystko staje się konwencją.

V.

„Convivio” – ewolucja osobowości i poglądów Dantego.

- ewolucja osobowości i poglądów Dantego, m.in. lektura „Etyki” Arystotelesa.

- ok. 1307-1309, po włosku, humanizm, moralizatorski charakter, kult Beatrice a Donna

Gentile (pocieszycielka ziemska); dzieło niedokończone z nieznanych powodów.

- szacunek dla wiedzy i rozumu ludzkiego oraz podziw dla kultury starożytnej znamionują

po-stawę Dantego, prekursora humanizmu.

- utwór to propaganda dobrodziejstw kultury, propaganda wiedzy dostępnej dla ogółu i

dlatego traktat napisany jest po włosku.

- rozum jest uzależniony od Boga-Stwórcy wszystkich rzeczy materialnych i

niematerialnych, filozofia jest nacechowanym miłością użytkiem wiedzy. Cnota ułatwia

korzystanie z objawień rozumu.

- 11

zasadniczych

cnót:

odwaga,

umiarkowanie,

hojność,

wspaniałomyślność,

wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, prawdomówność,

opanowanie, poczucie spra-wiedliwości.

- jednym z powodów napisania „Convivio” była potrzeba podniesienia autorytetu

osobistego, by godnie móc wysławiać Beatrice i skutecznie służyć ludzkości pogrążonej

w grzechu, narażo-nej na wszelkie klęski i wieczne potępienie..

VI.

„De vulgari eloquentia” – problem języka włoskiego.

- 1304-1305, po łacinie, traktat o języku narodowym (locutio vulgaris), nie podlegającym

żad-nym prawidłom gramatycznym).

- od początków mowy ludzkiej, definicja języka włoskiego: język, do którego jesteśmy

przyzwy-czajeni od wczesnych lat dziecinnych, którym mówi otoczenie i który

przyswajamy sobie spontanicznie, bez znajomości reguł gramatycznych.

- język hebrajski był pierwszym językiem ludzkości, aż do momentu budowy wieży Babel.

- negatywnie o dialektach rzymskich, w Spoleto, Ankonie, Mediolanie… Dialekt sycylijski

oce-nia wyżej, najwyżej boloński.

- na zakończenie zajął się sprawami wersyfikacji i na tym urywa się traktat, to studium

przede wszystkim stylistyczne.

VII.

„De monarchia” – cesarstwo i papiestwo.

- po łacinie, literatura polityczna, tematem rola papiestwa i cesarstwa w dziejach ludzkości,

ze specjalnym uwzględnieniem najnowszych czasów.

- napisany ok. 1312 r., składa się z trzech ksiąg.

- księga I: wpływ Arystotelesa, zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i

jed-ności, wymaga to rządów jednego władcy – człowieka bezstronnego.

- księga II: ideał jedności był zrealizowany przez imperium rzymskie, panowanie Rzymu

nad światem było zgodne z wolą Boga.

- księga III: władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza

świecka nie zawdzięcza swojego istnienia Kościołowi, pochodzi od Boga.

- specyficznie interpretowane argumenty z Pisma Św., literatura i historia starożytna jako

auto-rytety (Liwiusz, Wergiliusz, Cycero).

- koncepcja była utopią, ideałem niemożliwym do zrealizowania na tle sytuacji

historycznej, praktyczne znaczenie miała sprawa uregulowania wzajemnych stosunków

między Kościołem i cesarzem, w tej koncepcji państwa – element laicki (tendencja do

laicyzacji życia publiczne-go zarysowała się dość silnie w XIII w.), w tym systemie

poczesne miejsce zajmowała Italia: Rzym-miasto i Rzym-cesarstwo.

VIII. Mniejsze utwory łacińskie: „Epistolae”, „Eclogae”, „Questio de aqua et terra”; „Il

Fiore”.

- Listy:na pewno 13 jego autorstwa, mają charakter listów otwartych lub rozpraw na tematy

po-lityczne i religijne, rzadko poruszają sprawy czysto osobiste, Leonardo Bruni cytuje

listy, które nie zachowały się do dzisiaj, zachowały się w nielicznych kodeksach,

stosunkowo późnych – z końca XIV w., zależność od reguł ars dictandi, często zwroty

zapożyczone z liturgii.

- Eclogae (Sielanki): odnoszą się do ostatnich lat życia – do pobytu w Rawennie, wymiana

poematów z Giovannim del Virgilio, literatem i retorem z Bolonii.

- Questio de aqua et terra: długo uważano, że to apokryf przypisywany Dantemu.

- Il Fiore: utwór z XIII w. autorstwa Ser Durante

2

, 232 rozdziałów, parafraza francuskiego

„Ro-mansu róży”, kilku badaczy przypisuje to dzieło Dantemu, mógł je napisać w latach

załamania psychicznego i moralnego po 1290 r., ale nie można na dzień dzisiejszy

stwierdzić tego z ca-łą pewnością.

IX.

„Boska komedia” – ukoronowanie dzieła Dantego.

1. Myśl przewodnia.

2

Dante to skrót imienia Durante

- ewolucję Dantego przyspieszyły: wypadki polityczne, studia filozoficzne, zetknięcie się

ze światem mistyków; umożliwiły mu wzniesienie godnego Beatrice pomnika w postaci

„Kome-dii”, której później dodano miano „Boskiej”.

- dużo sympatii dla Odyseusza, historia dojrzewania i coraz większych osiągnięć

artystycznych

- w tym celu musiał przejść przez Piekło, Czyściec i Raj; musiał poznać grzech i karę,

pokutę i nadzieję, triumf ostateczny dobra i szczęście.

- horyzonty poety rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale również ludzkość

zagrożoną katastrofą. Trzeba było wstrząsnąć sumieniem ludzkości przez poezję. Poeta

chce być apo-stołem, przewodnikiem zabłąkanej ludzkości.

- Dante dokładnie scharakteryzował zło i nakreślił sposoby walki z nim. Sobie wyznaczył

rolę prekursora Zbawcy, reformatora, odnowiciela świata, torującemu drogę „Veltro”

3

,

który popę-dzi wilczycę „Lupa”, czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia.

- w „Boskiej komedii” Dante dąży do poznania Boga poprzez miłość, tj. Platon chciał

osiągnąć najwyższe dobro za pośrednictwem Erosa. Droga do celu była trudna i

niemożliwa do poko-nania bez specjalnej pomocy naturalnej i nadnaturalnej.

- na tym tle specjalnego znaczenia nabierają postaci Wergiliusza, Beatrice, a w ostatnim

etapie Bernarda z Clairvaux.

2. Beatrice.

- w „Komedii” występują postaci, które istniały, względnie postaci mitologiczne, których

istnie-nia nie kwestionowano.

- według Dantego Beatrice była w Raju i stamtąd się nim opiekowała, to ona skłoniła

Wergiliu-sza do zaopiekowania się Dantem.

- zgodnie z założeniami i logiką poematu postać Beatrice ulega niezbędnym przemianom.

W punkcie wyjściowym jest osobą realną (przedstawioną według zasad i koncepcji

literackiej „dolce stil nuovo”). W momencie końcowym jako istota nadziemska traci

cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim.

- między „Vita nuova” a „Boską komedią” Beatrice staje się świętą, chrześcijanką.

Zharmonizo-wanie istoty ziemskiej z wysublimowaną postacią nadziemską stanowi jedną

z tajemnic ge-niuszu poetyckiego Dantego.

- dzięki Beatrice poeta uwolni się od więzów grzechu, wzniesie się na najwyższy poziom

dos-konałości. „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj XXXI, 85).

Obecność Beatrice nadaje „Boskiej komedii” wielkie walory poetyckie. Poemat stał się

3

chart albo 515.

historią duszy lu-dzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy

kobiety, opiekunki i prze-wodniczki w niezwykłej podróży w zaświaty.

- Niebiańska Beatrice zachowała urok kobiety ziemskiej, jej uśmiech i spojrzenie

odznaczają się niezwykłym pięknem. Zachowała swe imię, ziemskie cechy: pobłażliwość

dla ukochanego, ironię i jakby przebłyski kobiecej zazdrości. Beatrice jest więc

oryginalnym tworem wyobraźni poetyckiej Dantego.

3. Wergiliusz.

- na prośbę Beatrice przeprowadza Dantego przez Piekło i Czyściec, aż do granic Raju.

- reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego. Wzlot w zaświaty jest dziełem

poety. Jest to możliwe tylko dzięki fantazji oraz intuicji. Oczytanie w „Eneidzie”

umożliwi Dantemu wzniesienie się na wyższy poziom sztuki poetyckiej, wpłynie

decydująco na „dolce stil nuovo” do „Boskiej komedii”.

- Wergiliusz stał się tu rzecznikiem szlachetnych aspiracji moralnych, kulturalnych,

religijnych i politycznych, które swe źródło mają w rozumie ludzkim.

- Wergiliusz staje się wzorem dostępnej człowiekowi doskonałości. Spełnia on w poemacie

fun-kcję drogowskazu, chroni wędrowca przez niebezpieczeństwami, stara się ułatwić mu

podróż, udziela wskazówek i wyjaśnień stając się żywym komentarzem wrażeń i myśli

ucznia.

- żegna Dantego słowami: „Nie oczekuj więcej mych słów i myśli, wskazówek, twój umysł

stał się wolny, prosty i zdrowy, byłoby więc błędem nie postępować zgodnie z nim,

dlatego teraz koronuję cię i nakładam ci mitrę władcy samego siebie” (Czyściec XXX 48-

51).

4. Realność, alegoria, wizja.

- „Boska komedia” liczy 14 233 wierszy. Jej istotna treść i znaczenie zamykają się w trzech

ele-mentach:

a) realność – realny człowiek odbywa podróż w zaświaty, kierowany realną, choć

wyidealizowa-ną, miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia

skutecznego lekarstwa na realne zjawisko panoszenia się zła.

b) alegoria – opisywanych faktów i postaci w życiu pozagrobowym, porównań i innych figur

reto-rycznych zaczerpniętych z życia realnego, ziemskiego, w przeciwnym wypadku

bowiem poe-ta byłby zmuszony zamknąć się w kręgu abstrakcji.

c) wizja – ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów.

- postać Dantego stanowi główny motyw łączący w jedną całość luźne epizody. Zamiast

scho-lastycznych portretów autor stworzył postaci oryginalne, mające własne życie, na

które rzuto-wała przeszłość w sposób decydujący.

- każdy grzech pociąga za sobą specjalną karę, każda cnota jest wynagradzana w sposób da-

leki od szablonów.

- żywy człowiek, a nie alegoria, nadaje specjalny ton poematowi, decyduje o swoistej

atmosfe-rze zaświatów.

5. Język.

- literacki oraz dialekty.

6. Mistycyzm.

- zaznacza on związek wizji z realnym bytem ludzkości. Dante pokonał zasadniczą

trudność, jaką stanowiło wtłoczenie w ramy wizji treści realnej, co było rzadkością w

wizjach średnio-wiecznych. Są one przeciążone symbolami, alegorią i fikcją. Ekstaza i

wizja zaznaczają się najsilniej w Raju.

- Dante ucieka się do personifikacji pojęć abstrakcyjnych. Obok sensu dosłownego

odnajduje-my sens ukryty mnie lub bardziej dokładnie.

- alegoria posługuje się chętnie mitologią. Dante wprowadza w tym celu postaci

mitologiczne, zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, Stacjusza, Lukana i Wergiliusza.

- według Dantego dzieło literackie posiada 4 znaczenia: sens dosłowny, alegoryczny,

moralny i analogiczny.

- sens dosłowny to człowiek obdarzony wolną wolą i ponoszącego konsekwencje swych

czy-nów. Tajemnicą geniuszu Dantego będzie wysunięcie na plan pierwszy znaczenia

dosłowne-go, ono decyduje o wartości poematu i przykuwa uwagę czytelnika.

- znaczenie alegoryczne schodzi na dalszy plan. Nie należy doszukiwać się alegorii w

każdej postaci czy epizodzie.

- w ostatnich 3 pieśniach Raju Beatrice przestaje być przewodniczką Dantego, jej miejsce

zaj-muje św. Bernard z Clairvaux i to on doprowadzi poetę przed oblicze Boga.

7. Źródła literackie.

- dzieła zakonników, opatów, filozofów, myślicieli, m.in. Bernarda z Clairvaux, św.

Bonawentu-ry, Dionizego Pseudoareopagity.

8. Inne możliwe źródła „Boskiej komedii”.

- źródła literackie – różny charakter.

- głównie „Eneida” (ks. VI – zejście Eneasza do podziemi).

- mniej: dzieła Horacego i Owidiusza, legendy i wizje średniowieczne, Stary i Nowy

Testament.

- poeci głównie XIII w/

- źródła arabskie: „Mirag” (o cudownej podróży Mahometa w zaświaty).

9. Struktura „Boskie komedii”, etapy wędrówki przez zaświaty.

- pisząc swój poemat Dante kierował się dwoma zasadniczymi przesłaniami:

- oddać hołd ukochanej kobiecie, uwiecznić swą miłość, mówiąc o Beatrice to, czego

dotąd nie powiedziano o żadnej kobiecie.

- chęć służenia zbłąkanej ludzkości – pokazać ogrom zła, żeby wstrząsnąć sumieniem

grzeszników, przypomnienie o obowiązku pokuty, skierować pragnienia i dążenia

ludzko-ści na właściwą drogę, by umożliwić jej osiągnięcie pełni trwałego i

najwyższego szczęś-cia.

- nie znamy dokładnych lat powstawania poszczególnych części, przyjmuje się, że Dante

pisał „Piekło” ok. 1307-1312, „Czyściec” 1313, ostatnie lata życia poświęcił pracy nad

„Rajem”.

PIEKŁO

- Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek,

czyli 7 kwietnia 1300 r.

- Piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka, Lucyfer

strąco-ny z nieba, spadając zrobił dziurę w ziemi i sam utknął w jej środku. Do piekła

prowadzi bra-ma, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od właściwego piekła

rzeką – Acherontem. Dusze zmarłych przewozi Charon. Piekło właściwe dzieli się na

górne i dolne. Jest podzielo-ne na kręgi, z których 6 przypada na górne piekło.

1. krąg: zwany Limbo; dusze wielkich ludzi, nie ochrzczonych, dlatego nie dostąpili

zbawienia, np. wielcy poeci starożytności.

2. krąg: stróżem jest Minos; miejsce pokuty tych, którzy nie potrafili opanować

zmysłowości.

3. krąg: grzesznicy winni obżarstwa.

4. krąg: skąpcy i rozrzutni.

5. krąg: bagno Styksu; ci, którzy zgrzeszyli nieopanowanym gniewem.

6. krąg: na podobieństwo miasta, bronią je złośliwe demony, wobec których Wergiliusz jest

bez-silny, drogę toruje im interwencja nieba; heretycy, spotkanie Dantego z przywódcą

florenckich gi-belinów.

Piekło dolne:

7. krąg: podzielony na trzy rejony; gwałciciele prawa natury: mordercy, samobójcy,

bluźniercy i lichwiarze, pieczę nad kręgiem sprawuje Minotaur.

8. krąg: rzeka, Flegeton; podzielony na 10 czeluści:

1.

ci, którzy nadużyli zaufania innych ludzi; oszuści, stręczyciele do nierządu,

uwodzicie-le (Jazon).

2.

pochlebcy.

3.

symoniści.

4.

wróżbici.

5.

oszuści, pilnują ich szatani wyjątkowo agresywnie wobec poetów.

6.

hipokryci.

7.

złodzieje kąsani przez węże, zamieniają się w ludzi i w węże na zmianę.

8.

fałszywi doradcy (Odyseusz).

9.

schizmatycy, podżegacze do sporów, fałszerze własnej osoby (Mahomet), prawdy

i metali.

9. krąg: podzielony na 4 podkręgi:

1.

zwany Kaina; zdrajcy osób bliskich.

2.

zwany Antenora; zdrajcy swego kraju lub stronnictwa.

3.

zwany Tolomea; ci, którzy naduzywali zaufania innych.

4.

zwany Giudecca; najgorszy zdrajca – Lucyfer.

- w nocy poeci opuścili Piekło i podziemnym tunelem, biegnącym wzdłuż drugiej półkuli

ziem-skiej, dotarli na powierzchnię ziemi, oglądając niebo i słońce. Strażnikami Piekła są

postaci mitologiczne, uważane za demony lub szatany; przedstawieni zgodnie z

wierzeniami średnio-wiecznymi. Krajobraz fantastyczny przypomina góry z czeluściami i

skalistymi urwiskami. Pa-nuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami,

stanowiącymi narzędzia kary. Bu-rze, wiatry, deszcze, podziemne rzeki i jeziora

uzupełniają fantastyczny krajobraz, nigdzie na-tomiast nie spotykamy śladów normalnego

życia. System kar jest dostosowany do rodzaju grzechów. Jest on częściowo oryginalnym

pomysłem Dantego, częściowo zaś oparty na nau-ce św. Tomasza i teologii. Grzesznicy są

zrozpaczeni, ale uporczywie trwają w grzechach. Piekło jest teatrem ziemskich

namiętności, które trwają nadal po śmierci.

CZYŚCIEC

- znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który

wypchnął Lucyfer spadając z nieba. Ma kształt piramidy, na szczycie której jest Raj

Ziemski. Czyściec stanowi paradoks, jest to królestwo pokuty i cierpienia, a jednocześnie

radości i nadziei. Grzesznicy wierzą, że ich cierpienia skończą się prędzej czy później i że

przypadnie im w udziale wieczne szczęście.

- wędrówka przez Czyściec trwa 3 dni i 3 noce.

- dusze pokutujących grzeszyły przez to, że albo wybierały zły obiekt miłości, albo

grzeszyły nadmiarem miłości, czasem zaś jej zbyt słabym nasileniem.

- Piekło oznacza zniweczenie człowieczeństwa, Czyściec natomiast jest powrotem do uczuć

ludzkich:

- krajobrazy pozbawione są goryczy, burze i zakłócenia atmosferyczne występują

rzadko.

- jest miejscem pobytu ludzi, którzy czynią właściwy użytek z rozumu.

- ton rozmów jest serdeczny, często nacechowany wzruszeniem.

RAJ

- Dante w towarzystwie Beatrice wznosi się do Raju umieszczonego na planetach. Droga

pro-wadzić będzie przez 9 niebios systemu Ptolemeusza do Empireum – siedziby Boga.

- poezja przeżyć trudnych do ujęcia w formy konkretne (symbole).

- całkowite zdematerializowanie cechuje ostatnią część utworu, wszystko staje się grą

dźwię-ków i kolorów. Muzyka, światło, wrażenia optyczne i akustyczne wybijają się na

pierwszy plan. Węch, dotyk, które odzywały ważną rolę w Piekle i Czyśćcu, stają się

nieistotne.

- Dante zastępuje materię – kontemplację i ekstazę. wszystko sprowadza się do

intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku światła. Miłość osiąga punkt

kulminacyjny. Piękno Beatrice staje się coraz bardziej wysublimowane, miłość kobiety

prowadzi do miłości Boga.

- Raj jest także okazją do uprzytomnienia umysłowi ludzkiemu podstawowych prawd

wiary.

- w Empireum Beatrice opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje Bernard z Clairvaux.

Poe-ta dociera do celu wędrówki i ogląda w ekstazie oblicze Boga.

10. Walory artystyczne.

- utwór stanowi jedno z najwyższych osiągnięć literatury światowej, dzięki swemu pięknu

poe-tyckiemu.

- Croce dzielił „Boską komedię” na 2 części składowe: poezję i część dydaktyczną, której

nadał nazwę opowieści teologicznej.

- w centrum poematu jest sam Dante.

- połączenie realności i fantastyki, np. straszliwa metamorfoza złodziei, przemieniających

się kolejno z ludzi w gady i odwrotnie, czyni wrażenie czegoś niezwykłego,

niespotykanego w ży-ciu.

- ogólną tendencją jest stopniowa dematerializacja pierwiastka fantastycznego i realnego,

aż do wizji w Raju.

- Dante kładzie nacisk na znaczenie wizji optycznej, powtórzenia wyrazów: „widzieć”,

„spoglą-dać”…

- Dante po mistrzowsku odtwarza kształt i zachowania zewnętrzne napotkanych postaci, jak

i introspekcję wewnętrzną.

- umiejętność odtwarzania tragedii dusz ludzkich uzupełnia dar koncentrowania uwagi na

rze-czach istotnych przy jednoczesnym sugestywnym stylu.

- dialogi, monologi, szczegółowe opisy, dynamika.

- czasami zwięzłość powoduje tajemniczość czy wręcz zagadkowość.

- Dante stara się przezwyciężyć dualizm ducha i materii. Materia w rozumieniu poety ma

wiel-kie znaczenie jako siedziba piękna ziemskiego i jako środek umożliwiający

przedstawienie pojęć abstrakcyjnych w sposób dla wszystkich dostępny.

- poezja obfituje w elementy epickie, liryczne, tragiczne i komiczne.

- Dante jest szczególnie wrażliwy na tragedie ludzkie spowodowane szlachetnymi

uczuciami.

- zmienia atmosferę opowiadań lub opisów.

- umiejętnie posługuje się alegorią. Poeta jest przekonany, że mniej wnikliwy czytelnik

może poprzestać tylko na podziwianiu zewnętrznego piękna zawartego w formie

wypowiedzi.

- często stosowany dialog przyczynia się do ożywienia akcji poematu (najważniejsza

rozmowa z Wergiliuszem).

- bogactwo i różnorodność obrazów; Dante zapożycza niektóre pomysły obrazów ze źródeł

lite-rackich (Biblia, Wergiliusz, poeci prowansalscy).

- metafory: Dante posługuje się motywami dostarczonymi przez świat ludzi, zwierząt,

zjawisk atmosferycznych, przenosząc znamiona jednej kategorii na drugą i otrzymując tą

drugą nie-oczekiwane nieraz efekty.

- peryfrazy: tworzy się je przy użyciu słów oznaczających charakterystyczne cechy

omawiane-go zjawiska. Nadają one różne zabarwienie wypowiedzi poetyckiej.

- różnice i kontrasty: poeta sławi czasem obok siebie dwa pozornie podobne zjawiska, by

wy-kazać, jaka zachodzi między nimi różnica (absolutne piękno, Beatrice, i absolutna

brzydota, Lucyfer).

- utwór ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.

- oglądanie majestatu Boga – ostatecznym triumfem miłości.

- „Miłość, która porusza słońce i insze gwiazdy”. Składa hołd miłości i rozbija się ku

najwyż-szym ideałom moralnym, intelektualnym i artystycznym.

X.

Recepcja Dantego w Polsce.

- już w 1416 r. „De Monarchia” na Uniwersytecie Krakowskim.

- XVI-XVII w. mało znany.

- mimochodem w XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Krasicki.

- zainteresowanie w romantyzmie – kilka nieopublikowanych do końca przekładów.

- XIX w. pojawiają się prace naukowe o „Boskiej komedii”, później o Dantem, kilka

większych rozpraw napisał Julian Klaczko.

- w utworach aluzje do Dantego i jego utworu: Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Norwid,

Konop-nicka, Gombrowicz, Staff i Kasprowicz.

Tekst

PIEKŁO

I.

pieśń.

- jest alegorycznym wprowadzeniem do poematu.

- zbłądziwszy w ciemnym lesie, Dante dociera do podnóża świetlanej góry, na którą bronią

mu wstępu trzy dzikie zwierzęta: Pantera, Lew i Wilczyca.

- zrozpaczonemu poecie ukazuje się Wergili i proponuje wspólną wędrówkę przez piekło i

czyściec zaznaczając, że po raju oprowadzi Dantego bardziej godna osoba.

- „W życia wędrówce, na połowie czasu”, czyli w wieku 35 lat.

- ciemny las to mrok grzechu, w którym człowiek gubi prostą drogę cnoty; senność określa

stan pogrążenia w bezwładzie woli; góra okryta promieniami słońca jest symbolem

wysokich war-tości moralnych, osiąganych dzięki Łasce Boskiej.

- Pantera symbolizuje rozwiązłość, Lew pychę, Wiczyca chciwość.

II.

pieśń.

- Dante, niepewny, czy zasłużył na łaskę oglądania zaświatów, wypowiada swoje

wątpliwości wobec Wergilego.

- poeta dodaje mu otuchy wyjaśniając, że sama Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji i

Beatrycze wzywa go do tej wędrówki.

III.

pieśń.

- Dante i Wergili przekraczają bramę piekieł i zatrzymują się w przedsionku, gdzie cierpią

du-sze ludzi, którym na ziemi dobro i zło było równie obojętne.

- następnie docierają do brzegów Acherontu i obserwują Charona przewożącego dusze

potę-pione.

- oślepiony błyskawicą Dante pada – „jako pada człowiek senny” i w tym omdleniu zostaje

przeniesiony na drugi brzeg rzeki.

IV.

pieśń.

- Dante budząc się z omdlenia w pierwszym kręgu piekła, gdzie pokutują dusze dzieci

zmar-łych bez chrztu i ludzi szlachetnych, którzy żyjąc przed narodzeniem Chrystusa nie

znali pra-wdziwej wiary: przebywają tu poeci, bohaterowie i filozofowie starożytności,

np. Homer, Lu-kan, Owidiusz, Horacy, Hektor, Eneasz, Lukrecja, Julia, Marcja…

V.

pieśń.

- przy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza każdej

du-szy karę i miejsce w piekle.

- w drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych, np. Semiramida,

Kleo-patra, Helena, Achilles, Trystan, Parys.

- tutaj Franceska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości: ze względów

politycznych zmuszona do poślubienia szpetnego Gianciotta Malatesty, zakochała się w

szwagrze, gdy jej mąż zastał ich na czułej scenie, zabił i żonę, i brata.

VI.

pieśń.

- w trzecim kręgu piekła poeci spotykają Cerbera (nie tylko stróż, ale także symbol

łakomstwa) strzegącego wejścia i dusze pokutujące za obżarstwo.

- Florentczyk Ciacco kreśli im obraz przyszłych walk bratobójczych, które rozgorzeją we

Flo-rencji.

VII.

pieśń.

- powitani tajemniczymi słowami Plutona, Dante i Wergili wchodzą do czwartego kręgu

piekła, w którym cierpią dusze ludzi chciwych i rozrzutnych.

- w piątym kręgu poeci spotykają potępionych za gniew, zazdrość, pychę i pesymistów.

VIII. pieśń.

- poeci wsiadają do barki Flegiasza i w niej kontynuują podróż po bagnie piątego kręgu.

- wśród potępionych za gniew spotykają florentczyka Filipa Argenti.

- na koniec docierają do drzwi grodu Disa, które szatani zatrzaskują przed nimi.

IX.

pieśń.

- na murach grodu Disa ukazują się trzy Furie, które starają się odstraszyć poetów.

- wkrótce jednak zjawia się Anioł, otwiera bramę grodu i wędrowcy wchodzą do szóstego

krę-gu.

- tutaj cierpią zamknięci w grobach heretycy.

X.

pieśń.

- wędrując ze swoim przewodnikiem pośród grobowców Dante spotyka dwóch

florentczyków: Farinatę degli Uberti

4

, który przepowiada mu wygnanie z Florencji, i

Cavalcante Cavalcantie-go, ojca przyjaciela Dantego.

- duchy znają przyszłość, ale teraźniejszość jest przed nimi zakryta.

XI.

pieśń.

- przed wejściem do siódmego kręgu wergili objaśnia Dantemu rozmieszczenie dusz

potępio-nych w ostatnich trzech kręgach piekła i tłumaczy, dlaczego lichwa jest tak wielki

przestęps-twem wobec Boga.

XII.

pieśń.

- po wejściu do siódmego kręgu poeci mijają stojącego na straży Minotaura i podchodzą do

rzeki wrzącej krwi.

- cierpią w niej ludzie, którzy używali przemocy wobec bliźnich.

- strzegą ich centaurowie, z których jeden oprowadza poetów wymieniając nazwiska

potępio-nych, np. Aleksander z Fery w Tesalii, Dionizy, tyran Syrakuz, Atylla…

XIII. pieśń.

- schodząc niżej poeci napotykają dusze samobójców zamienione w drzewa, których liście i

ko-ra służą za pożywienie harpiom.

- wśród nich spotykają Pietra della Vigna, kanclerza i najbliższego powiernika cesarza

Frydery-ka II, został oskarżony przez zazdrosnych dworaków o zdradę, uwięziony i

oślepiony z rozpa-czy popełnił samobójstwo.

4

przywódca gibelinów, wygnany w 1298 r. z Florencji przez zwycięskich gwelfów, ostry ton rozmowy

- samobójcy-rozrzutnicy cierpią pędzeni i szarpani przez rozwścieczone wilki, np. Lano de

Sie-na (nie chcąc żyć w nędzy po roztrwonieniu majątku, dał się zabić w bitwie między

florentczy-kami i mieszkańcami Arezzo).

XIV. pieśń.

- na pustynnej równinie trzeciego jaru siódmego kręgu cierpią smagani ognistym deszczem

bluźniercy przeciw Bogu.

- wśród nich poeci spotykają Kapaneosa, króla greckiego.

- kontynuując wędrówkę Wergili wyjaśnia Dantemu pochodzenie rzek piekielnych.

XV.

pieśń.

- idąc w dalszym ciągu trzecim jarem poeci spotykają dusze sodomitów.

- Dante rozpoznaje wśród nich Brunetto Latiniego, swojego ukochanego mistrza, który

przepo-wiada mu przyszłość i rozprawia o losie swoich towarzyszy niedoli: Prisciana,

Francesca d’Accorso i Andrea de’Mozzi.

- w usta Latiniego Dante wkłada jedną z gwałtownych i ostrych inwektyw wygnańca

przeciw mieszkańcom Florencji.

XVI. pieśń.

- Dante i Wergili napotykają nową grupę sodomitów.

- Jacopo Rusticucci

5

opowiada im o karze, jaka spotkała go wraz z towarzyszami.

- na krańcu siódmego kręgu poeci obserwują rzekę piekielną, która z hukiem przelewa się

do następnego kręgu.

XVII. pieśń.

- poetom ukazuje się potwór Gerion, symbol obłudy.

- zanim przewiezie ich na grzbiecie do ósmego kręgu, Dante zatrzymuje się nad miejscem

kaź-ni lichwiarzy (sieczeni ognistym deszczem, z oczyma utkwionymi w mieszki

zawieszone na szyi i przyozdobione herbami ich rodzin).

XVIII. pieśń.

- poeci zaczynają wędrówkę po mostach przewieszonych nad dziesięcioma jarami, na które

dzieli się ósmy krąg.

- w pierwszym z nich, wśród pokutujących stręczycieli, spotykają Venedicia Caccianemico,

a wśród uwodzicieli Jazona.

- w drugim jarze widzą tłum rozpustników, nierządnic, a między nimi Alessia Interminelli i

Taidę

XIX. pieśń.

- w trzecim jarze cierpią dusze tych, którzy splamili się symonią.

- pokutują oni w głębokich jamach głową na dół, a ich wystające nogi chłoszcze ogień.

5

po rozejściu się z żoną miał znienawidzić kobiety i wpadł w grzech, za który pokutuje w piekle

XX.

pieśń.

- z mostu nad czwartym jarem Dante i Wergili obserwują magów i wróżbitów, którzy idą

mozol-nie przed siebie mając głowy przekręcone do tyłu.

- wśród nich rozpoznają Amfiareusa, Tyrezjasza, Arontasa i Manto.

XXI. pieśń.

- w jarze piątym poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują

dia-bły uzbrojone w harpuny.

- widzą także ducha mieszkańca Lukki świeżo przybyłego do piekła.

- Zły Chwost, przywódca diabłów, daje poetom eskortę, która ich poprowadzi bezpiecznie

brzegami jaru.

XXII. pieśń.

- wędrując krawędziami jaru poeci obserwują w dole oszustów, a między nimi Ciampolo di

Na-varra, który opowiada swoje losy, a także brata Gomitę i Michela Zanche.

XXIII. pieśń.

- w szóstym jarze cierpią hipokryci, którzy wędrują okryci płaszczami z ołowiu,

pozłacanymi z wierzchu – symbol ich dwulicowości.

- poeci znajdują wśród nich Bolończyków Catalano dei Catalani i Loderingo degli Andalo.

XXIV. pieśń.

- Wergili i Dante wspinają się ostrożnie po wewnętrznym stoku szóstego jaru i dochodzą do

łańcucha skał, które przebiegają przez pozostałe jary.

- w głębi siódmego jaru oglądają złodziei, których ciała gryzione przez straszliwe węże,

rozsy-pują się w proch, aby znowu się odrodzić.

- jeden z potępionych, Vanni Fucci, osławiony okrutnik, przepowiada Dantemu walki

bratobój-cze, które będą miały miejsce we Florencji.

XXV. pieśń.

- wśród potępionych siódmego jaru poeci rozpoznają olbrzyma Caco (syn Wulkana, słynny

zło-dziej), a także florentczyków: Agnello Bruneleschi, Buoso Abati, Puccio Galigai,

Cianfa Dona-ti, Francesco Cavalcanti, których pokuta polega na kolejnej przemianie z

ludzi na węże i z węży na ludzi.

XXVI. pieśń.

- z mostu ponad ósmym jarem poeci obserwują płomyki okrywające dusze fałszywych

dorad-ców.

- w jednym z nich cierpią wspólnie Diomedes i Ulisses, którzy opowiadają o

okolicznościach swojej śmierci.

XXVII.

pieśń.

- do poetów zbliża się książę Guido di Montefeltro.

- Dante opowiada mu o obecnym stanie Romanii, a w zamian za to słyszy z ust księcia

historię jego życia.

XXVIII.

pieśń.

- w dziewiątym jarze poeci obserwują tłum podżegaczy do zamieszek społecznych i

religijnych.

- wśród nich spotykają Mahometa, Pietro da Medicina, Mosca Lamberti, Bertranda de Born

i słuchają ich opowieści o towarzyszach niedoli.

XXIX. pieśń.

- poeci dochodzą do dziewiątego jaru rozmawiając o Geri del Bello, krewnym Dantego,

którego zauważyli w dziewiątym jarze, został zamordowany za sianie niesnasek i jeszcze

nie pomsz-czony, dlatego tak wrogo przyjął Dantego.

- aby lepiej przypatrzyć się potępionym, poeci idą po zrębie jaru, który dzieli Złe Doły od

Studni Gigantów.

- w jarze tym pokutują fałszerze Griffolina d’Arezzo (za uprawianie alchemii) i Capocchio

da Siena (także alchemik, spalony żywcem).

XXX. pieśń.

- wśród potępionych za podszywanie się pod cudze nazwiska (gryzą się w szale) poeci

spoty-kają Gianniego Schicchi i Mirrę.

- pomiędzy fałszerzami pieniędzy, cierpiącymi na wodną puchlinę i pragnienie, Adamo da

Bre-scia, a między kłamcami żonę Putyfara i Greka Sinone.

XXXI. pieśń.

- poeci przechodzą po ostatnim stoku między ósmym a dziewiątym kręgiem i zatrzymują

się nad studnią strzeżoną przez gigantów.

- jest tam Nembrotte, Efialt i Anteusz, który przenosi wędrowców do ostatniego kręgu.

XXXII.

pieśń.

- w pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kainą, Dante i wergili spotykają pomiędzy

zdrajcami własnych rodzin Camincione dei Pazzi.

- w drugim kole, tzw. Antenorze, pośród zdrajców ojczyzny Bocca degli Abati.

- w ostatnim, które nosi miano Giudeki – Ugolina della Gherardesca i Ruggieri degli

Ubaldini.

XXXIII.

pieśń.

- książę Ugolina opowiada historię głodowej śmierci swoich dzieci.

- gwałtowna inwektywa Dantego przeciwko Pizie, „zakale kraju”.

- następnie poeci przechodzą do trzeciego koła kręgu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.

- tu znajdują się Alberigo dei Manfredi, Branca d’Oria, a także dusze ludzi żywych, którzy

cho-dząc po świecie mają dusze w piekle.

XXXIV.

pieśń.

- w czwartym kole, zwanym Giudeką, poeci obserwują zdrajców dobroczyńców.

- na samym dole piekła w trzech paszczach Lucyfera pokutują trzej najwięksi zdrajcy

ludzkości: zdrajca Chrystusa – Judasz oraz zdrajcy Juliusza Cezara – Brutus i Kasjusz.

- wędrówka poetów po piekle dobiega kresu.

- udają się obaj w kierunku góry czyśćcowej.

- „Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy…”